از طلای زرد تا طلای سیاه

به گزارش خبرگزاری صداوسیما؛ مرکز آذربایجان شرقی، بر اساس اعلام مدیریت اکتشاف شرکت ملی نفت ایران، منطقه‌ آذربایجان از نظر زمین‌شناختی در بخش شمال غربی حوضه‌ رسوبی ایران مرکزی قرار دارد و به دلیل وسعت بسیار زیاد این حوضه‌ رسوبی، شناخت ویژگی‌های زمین‌شناسی و توان هیدروکربوری آن نیاز به مطالعات گسترده دارد.

آیا منطقه آذربایجان نفت دارد؟
در محدوده‌ شمال غربی حوضه ایران مرکزی به دلیل کمبود اطلاعات ژئوفیزیکی و حفاری نشدن چاه، اطلاعات کافی در مورد توالی‌ها و ساختمان‌های زیر سطحی وجود ندارد.
هندی، مدیر اکتشاف شرکت ملی نفت ایران می گوید: با انجام مطالعات و عملیات برداشت داده‌های ثقل و مغناطیس که در این منطقه انجام می‌شود، به تعیین تکلیف این حوضه رسوبی اقدام می کنیم.

طرح اکتشاف حوضه رسوبی ایران مرکزی که شامل منطقه شمال غرب کشور نیز می‌شود، با اجرای یک برنامه‌ مدون و جامع تا افق ۱۴۰۴، مطالعات و عملیات اکتشافی را در این بخش از کشور هم توسعه می دهد که در این رابطه استفاده از توان علمی و تخصصی دانشگاه‌های تبریز و صنعتی سهند مورد توجه قرار گرفته است.

سرآغازی بر جستجوی نفت
آذر ماه 1398 با امضای 2 قرارداد مطالعاتی در شمال غرب کشور، جستجوی نفت در منطقه به صورت رسمی آغاز شد. قرارداد " مطالعه زمین‌شناسی ساختمانی و زمین ساخت سنوزوئیک در شمال غرب حوضه‌ی ایران مرکزی" و قرارداد "بررسی آنومالی ژئومیکروبی نفت و گاز در دشت سراب" مابین شزکت ملی نفت و دانشگاههای صنعتی سهند و تبریز به امضا رسید.

هندی، مدیر اکتشاف شرکت ملی نفت ایران گفت: با توجه به ظرفیت های پتروشیمی، پالایشگاه و نیروگاه در منطقه شمال غرب کشور، کشف و تولید نفت و گاز به صورت مستقیم در این منطقه می تواند منجر به کاهش هزینه های حمل و نقل و همچنین توسعه منطقه شود.

مدیریت پروژه اول با دانشگاه صنعتی سهند بوده که در طول این پروژه، ساختارها و حوضه های مناسب تجمع نفت و گاز شناسایی و همچنین تاثیر گسلها و گنبد های نمکی در شکل گیری این حوضه ها اقدام شد. نتایج حاصل از این پروژه، در شناسایی و درک بهتر عملکرد گسل‌های اصلی موثر بر شکل‌گیری حوضه اصلی و زیرحوضه‌های مهم نئوژن در منطقه آذربایجان و تکامل این حوضه‌ها موثر و در شناسایی پتانسیل‌های هیدروکربوری محتمل در ناحیه و نحوه تکوین آنها در زمان زمین‌شناسی سودمند خواهد بود.

دانشگاه صنعتی سهند ، قطب پژوهشی نفت و گاز
دانشگاه صنعتی سهند سهم قابل توجهی از آموزش و پژوهش حوزه مهندسی نفت را به خود اختصاص داده است.
فعالیت دانشگاه در این حوزه از سال 1382 آغاز و سال های بعد گرایش های حفاری ، بهره‌برداری و اکتشاف نفت در مقطع کارشناسی ارشد و دکتری به این مجموعه اضافه شده است. با گذشت چند سال و با توجه به ضرورت تشکیل دانشکده مهندسی نفت وگاز، در سال 1396 دانشکده مهندسی نفت وگاز به عنوان اولین دانشکده مهندسی نفت و گاز در شمال و شمال‌غرب کشور فعالیت خود را به صورت رسمی آغاز کرده است.

رئیس دانشکده نفت و گاز می گوید: دانشگاه سهند جزو ۶ دانشگاهی است که اجرای تعدادی از طرح‌های کلان نفتی کشور را بر عهده دارد. به هر یک از دانشگاه‌ها در مرحله‌ی اول، یک میدان نفتی داده شد که سهم دانشگاه صنعتی سهند، میدان نفتی سروش بود، نقشه‌های راه مورد نیاز برای این میدان نفتی طراحی شد و خوشبختانه روند کار به خوبی پیش رفت.

طباطبایی‌نژاد ادامه می دهد: نقشه‌های راه برای میدان نفتی مسجد سلیمان هم طراحی شده است. در تمامی این مراحل دانشگاه‌ها به عنوان پژوهشگاه در کنار عوامل قرار دارند، اما در امور عملیاتی دخالتی نمی‌کنند.
وی با اشاره به اخذ مجوز پژوهشکده نفت و گاز دانشگاه صنعتی سهند در سال 1393 می گوید: دستگاه تزریق داخل مخزن (فلادینگ) را در سال‌های 83 برای اولین بار در کشور ساختیم، تا قبل از ساخت این دستگاه ، اقلام مورد نیاز از آمریکا و اروپا وارد می‌شدند. تعدادی دستگاه نفتی دیگر هم ساختیم که بسیار باکیفیت بوده و همچنان مورد استفاده قرار می‌گیرند.

موفقیت فاز اول و تصمیم بر ادامه طرح
یک سال بعد یعنی در سال ۱۳۹۹ و به دنبال پیشرفت 80 درصدی مطالعه حوضه های رسوبی و ساختمانهای مستعد تشکیل میادین نفت و گاز، با توجه به نتایج مثبت حاصل شده از این پروژه و با در نظر گرفتن توانمندیهای دانشگاه صنعتی سهند، مدیراکتشاف شرکت ملی نفت ایران تمایل خود را در خصوص ادامه همکاریهای مشترک در مراحل بعدی اعلام کرد و گفت : علیرغم ظهور منابع انرژی متعدد ، کشورمان همچنان نیاز به برنامه ریزی سریعتر در زمینه اکتشاف و افزایش تولید منابع نفت و گاز در سالهای آتی دارد.

معاون پژوهش و فناوری دانشگاه صنعتی سهند می گوید: طرح مطالعات اولیه اکتشاف نفت در شمال غرب کشور در ۸ مرحله تعریف شده و این طرح پوشش دهنده استان‌های آذربایجان شرقی، آذربایجان غربی، اردبیل، زنجان، کردستان و همدان است.

خوش فطرت توضیح می دهد: برای اجرای فاز اول این طرح، از داده‌ها و اطلاعات متعدد از قبیل داده‌های ژئوفیزیک هوایی، تصاویر ماهواره‌ای و نقشه‌های زمین‌شناسی در مقیاس‌های متعدد استفاده و در مرحله بعدی، اقدام به برداشت‌های میدانی و صحرایی در این استان‌ها شد.

آنچه در طول ۲۰ ماه گذشت
عضو هیات علمی دانشگاه صنعتی سهند و مجری این طرح می گوید: در مرحله اول این پروژه، نقشه جامع گسل‌های اصلی و فرعی، گنبدهای نمکی و ساختارهای زمین‌شناسی شمال غرب با تلفیق تمامی اطلاعات قبلی و اطلاعات برداشت شده در این پروژه انجام شد.

فلاحت ادامه می دهد: تاریخچه تشکیل ساختمان‌های زمین‌شناسی و حوضه‌های رسوبی این ناحیه هم بررسی شده و تاثیر گسلها، گنبدهای نمکی، فازهای کوهزایی و بقیه عوامل تکتونیکی در تشکیل حوضه‌های رسوبی منطقه و تغییرات آن در طول زمان مطالعه شده است.

وی می گوید : طبق بررسی‌های انجام گرفته، سازند قم (معادل سازند آسماری) به عنوان سنگ مخزن مستعد و سازند قرمز بالایی به عنوان پوش سنگ انتخاب شدند. نتایج مطالعات نشان داد که عمق، ضخامت و گسترش سازند قم در دو منطقه بستان‌آباد-سراب و میانه-زنجان برای تشکیل احتمالی مخازن نفت و گاز مناسب بوده است و همچنین ساختمان‌های مناسب تجمع هیدروکربور در این دو منطقه وجود دارد. در ادامه، حوضه‌های رسوبی این دو منطقه تحلیل شد و مدلهای تکتونواستراتیگرافی آنها ارائه شد.

بهره گیری از علوم و فناوری به روز دنیا
چهرگانی، مدیر GIS (سیستم اطلاعات جغرافیایی) پروژه می گوید: ما نیاز به یک پایگاه داده مکانی داشتیم که ذخیره سازی، پردازش و تحلیل اطلاعات در آن بر اساس استانداردهای جهانی امکان پذیر باشد.
داده های حاصل از سنجش از دور، تصاویر ماهواره ای، نقشه های زمین شناسی و گوگل ارث را صحت سنجی گسلها در مناطق مورد نظر تلفیق کردیم تا بتوانیم با پردازش آنها به نتایج مورد نظر برسیم.

معروفی، مسئول ژئوشیمی طرح هم می گوید: پروژه " بررسی آنومالی ژئومیکروبی نفت و گاز (ژئوشیمی سطحی) " در دشت سراب " اجرا می‌شود. هدف اصلی مطالعات ژئوشیمی سطحی در این منطقه، کاهش ریسک اکتشاف منابع هیدروکربوری است.

او توضیح می دهد: مطالعات ژئوشیمی سطحی معمولاً در محدوده مربوط به یک یا چند ساختار زمین‌شناسی انجام می‌شود تا تصویر عمودی محل انباشته شدن هیدروکربور احتمالی (تله نفتی) در ساختمان‌ها تشخیص داده شود. به این ترتیب، هرگونه لایه اطلاعاتی که بر مبنای کار هدفمند و دقیق در این منطقه انجام شود، قدمی رو به جلو برای تحلیل بهتر وضعیت زمین‌شناختی و توان هیدروکربورزایی منطقه خواهد بود.

وی خاطرنشان می کند: اگر نتایج این طرح مثبت باشد به سمت مطالعات جزئی تر خواهیم رفت که بر این اساس منجر به پیشنهاد محل چاه برای حفاری خواهد شود و مرحله پایانی هم حفر چاه است که ان شاء الله منجر به کشف نفت به صورت فیزیکی شود.

توانمندی های آذربایجان شرقی در صنعت نفت و گاز
بهره برداری از ذخایر تنها زمانی اقتصادی و تاثیرگذار است که همراه با راه اندازی صنایع مربوطه البته با مراقبت از محیط زیست و ایجاد اشتغال و ارزش افزوده باشد در غیر این صورت در درازمدت موجب تضعیف اقتصاد و مصرف گرایی صرف می شود. ضمن اینکه نارضایتی عمومی مردم منطقه را هم به دنبال دارد.

زیرساختهای صنعت نفت در آذربایجان شرقی به شکل مطلوب وجود دارد و فعالیت پالایشگاه تبریز، پتروشیمی تبریز، پالایشگاه تقطیر منطقه آزاد ارس و انبوهی از صنایع مرتبط این فرصت را در منطقه فراهم کرده که بتواند در صورت دسترسی به ذخایر نفتی ، زنجیره تولید را تکمیل کند.

شـركـت پالايـش نفـت تبريـز هـم اكنـون سهـم حـدود 7 درصـدی از تـوان تصـفيه نفـت خـام كـل كشـور را با تبـديل به فـرآورده هـای اصلی و ويژه به خود اختصاص داده و تأمیـن بخـشی از سوخـت مايـع مورد نيـاز شـمال غـرب كشــور (اسـتان های آذربايجان شرقی، آذربايجان غربی، زنجان و كردستان) را برعهده دارد.

شرکت پتروشیمی تبریز هم با تولید اقتصادی محصولات متنوع پلیمری و شیمیایی، انعطاف بالا در تغییر نوع و گرید محصولات، تحویل سریع آن به بازارهای داخلی و خارجی بازده مناسبی را داراست.

و اما بزرگترین تولید کننده قیر در بخش خصوصی کشور هم در تبریز فعالیت می کند.
فتاح زاده مدیرعامل شرکت آذربام می گوید: این مجموعه با توان تولید ۲ هزار تن انواع پرایمر، ۱۵ میلیون مترمربع عایق رطوبتی و ۱۵۰هزار تن قیر های صنعتی در سال در رده بزرگترین کارخانجات تولیدی عایق رطوبتی و انواع قیرهای صنعتی در خاورمیانه بوده که عمده مصرف محصولات این شرکت در عایق بندی و زیر سازی ساختمان ها و جاده ها است.
در واقع استان ما با برخورداری از صنایع پایین دستی نفت قادر است در کوتاهترین زمان ممکن زمینه تولید و اشتغال از منابع نفتی را فراهم کند.

قدرت صنایع نفتی استان
اهمیت شناخت تجهیزات فرآیندی مورد استفاده در صنایع نفت، گاز و پتروشیمی در این است که بر کل فرآیند، محصولات، اقتصاد و محیط زیست تأثیر می‌گذارد.
انواع کمپرسورها، توربین‌های گاز و بخار، برج‌های خنک‌ کننده، برج‌های تقطیر و جداسازی، تجهیزات برقی و شیرهابسیار گران‌قیمت بوده و تا 20 سال قبل به طور کامل وارداتی بود.

شرکت " آذر انرژی تبریز " به عنوان نخستین تولیدکننده تجهیزات فرآیندی و به‌طور ویژه برج‌ های تقطیر تجهیزات داخلی برج‌ها و راکتورها در کشور وارد میدان شد.
اسلامی، مدیر بازرگانی شرکت دانش‌بنیان می گوید: ما از این تجهیزات ساخت شرکت در سال 88 و در قالب یک پروژه رفع مشکلات فرآیندی، برای " برج TV-808 " شرکت پالایش نفت تبریز استفاده کردیم که به طرز چشمگیری در رفع ایرادات آن به‌طور کامل مؤثر واقع شدند.

وی ادامه می دهد: همچنین شرکت پتروشیمی خارک نیز از دیگر مجموعه‌های عظیم نفتی است که پیرو رضایتمندی از سینی‌های سانتریفیوژی نصب شده در سال 91، مجددا در سال 96 درخواست خود را مبنی بر نصب سینی‌های ظرفیت بالای جدید به ما ارائه دادند. از دیگر موارد ساخت و نصب تجهیزات، می‌توان به شرکت‌های پالایش نفت شازند اراک و پتروشیمی پردیس اشاره کرد.

از دیگر موفقیتهای صنعتی استان، طراحی و ساخت بزرگترین پمپ صنایع نفتی ایران در تبریز است.
مدیرعامل شرکت پمپ ‌سازی نوید سهند می گوید: دانش فنی ساخت و تولید این پمپ بزرگ نفتی تنها در اختیار برخی از کشورهای غربی و آمریکا بود و در سال‌های اخیر با اعمال تحریم‌های ظالمانه از ورود آن به کشورمان جلوگیری می‌شد.
احقاقی که استاد دانشکده فنی دانشگاه تبریز است و با همکاری دانشجویان و کارشناسان شرکت ، این پمپ را طراحی و ساخته است، ادامه می دهد: این پمپ‌ها با استاندارد APIدر دنیا تولید می‌شوند که در صنایع نفت اهمیت فراوانی دارد . همچنین شرکت اقدام به طراحی و ساخت پمپ‌های صنایع نفت با استاندارد OH2کرده که یکی از نمونه‌های آن پمپ BB2 است.

رنجبر، مدیر فنی یک شرکت دانش بنیان هم می گوید: با تلاش متخصصان دانشگاهی و تجربه صنعتگران، پمپ های وارداتی صنایع نفت، گاز و پالایشگاه در تبریز بومی سازی شده و به تولید انبوه رسیده است. این پمپها قبلا از آلمان ، ژاپن و ایتالیا وارد می شد.
با این اوصاف در احداث و راه اندازی تاسیسات بهره برداری از ذخایر وابستگی چندانی وجود ندارد و می توان به توان داخلی تکیه کرد.

همکاری فناورانه تبریز و اتریش
۲ سال قبل، مدیر وقت منطقه ویژه علم و فناوری ربع رشیدی تبریز از همکاری این منطقه با شرکت‌های فناورانه اتریشی در زمینه‌های نفت و گاز و قطعه سازی خبر داد.
جهانگیری گفته بود: توانمندسازی فنی، آشنایی با بازار فروش جدید و توسعه استراتژیک کسب و کار و نوسازی تکنولوژی‌های تولید موجود داخلی در حوزه نفت و قطعه سازی در این صنعت از هدفهای این همکاری‌ها است.
به گفته وی، توسعه فعالیت‌های خوشه صنعتی نفت و گاز نیز در دستور کار قرار دارد و تلاش می‌ شود با ارتباط دادن این خوشه با شبکه قطعه‌سازی ، به توسعه فعالیت‌های هر دو بخش تسریع گردد.

سهم ۲۵ درصدی ایران از اکتشاف نفت و گاز جهان
با تلاشهای انجام یافته پیشرفت هایی چشمگیری در کشور اتفاق افتاده است به طوری که در شرایط تحریم، مقام نخست اکتشاف نفت و گاز در سال ۲۰۱۹ در میان تمامی کشورهای جهان به ایران تعلق گرفت.
114 سال پس از حفر اولین چاه نفت ایران در مسجد سلیمان، هم اکنون کشور ما دارای رتبه یک ذخایر گاز جهان و رتبه ۴ ذخایر نفت دنیا است و تقریبا تمامی گازی که در شبکه لوله های گازی کشور وجود دارد پس از پیروزی انقلاب اسلامی سال کشف شده است.

هندی می گوید: در طول 8 سال گذشته در مجموع ۱۹ میدان مشتمل بر ۴۸ افق مخزنی جدید همچون نام‌آوران و یلدا و میادین گازی پازن و ارم کشف شد که برای آن‌ها حجم نفت خام قابل استحصال ۳۳۰۳ میلیون بشکه و حجم گاز خشک قابل استحصال ۷۲ هزار و ۸۷۴ میلیارد فوت مکعب تخمین زده می‌شود.

او توضیح می دهد: مدیریت اکتشاف با اولویت بندی توان اکتشافی هیدروکربنی سراسر ایران، مطالعات جامع و سیستماتیک خود را که شامل تهیه نقشه های زمین شناسی، ژئوشیمیایی و مطالعات ژئوفیزیکی است، دنبال می کند. در این راستا مطالعات جامعی در دشت مغان، مکران، تایباد و طبس و بخش هایی از ایران مرکزی، در مراحـل اولـیه صـورت گـرفته است و تاکنون تعداد ۶ مطالعه جامع در حوضه های رسوبی کشور و بیش از ۲۳۰ برگ نقشه زمین شناسی رقومی تهیه شده است.

ضرورت مدیریت ذخایر
به همان اندازه که ذخایر و منابع طبیعی به عنوان موهبتی الهی و سرمایه ملی ارزشمند است، مدیریت بهره برداری و زمینه سازی برای برخورداری مردم از این ثروت هم ضرورت دارد.
بعد از چند دهه کش و قوس میان معدنکاران و اهالی روستاها همین هفته قبل رئیس جمهور دستور داده است پرداخت یک درصد سهم روستاها از معادن ، قانونی است که باید از روز شنبه 22 آبان 1400 در مناطقی که معادن قراردارد اجرا شود.
حجت الاسلام و المسلمین دکتر رئیسی تاکید دارد: وقتی قانونگذار قانون مشخص کرده که یک درصد از سهم فعال بودن معدن متعلق به روستاست روستایی که از لحاظ بهداشت آب و برق مشکل دارد چرا سهم روستا به روستاییان تعلق نمی‌گیرد؟ حتی ۱۵ درصد از معوقات قابلیت پیگیری دارد.

دلپاک فعال محیط زیست می گوید : آنچه که در معادن مهم کشور دیده می شود، عمدتا تخریب محیط زیست و کم توجهی و حتی بی توجهی به حقوق اهالی و توسعه مناطق روستایی در مجاورت محدوده هاست. به عنوان مثال معدن طلای اندریان (شهرستان ورزقان) که ارزیابی های زیست محیطی اش همواره در هاله ای از ابهام بوده و فعالیت آن در طول این سالها حتی تا پلمپ با دستور قضایی نیز منجر شده، موجب بدبینی مردم به سرمایه گذارها شده است.

او ادامه می دهد : اگر با مردم مناطقی که اخیرا مستعد اکتشاف نفت معرفی شده اند ، گفتگویی بکنید، اکثریت قریب به اتفاق با ادامه طرح موافق نیستند. چرا که تجارب قبلی بهره برداران دولتی یا خصوصی نفت در جنوب کشور هم به نتایج مطلوبی برای اهالی نرسیده است.

دلپاک تاکید دارد اگر می خواهیم ذخایر هیدروکربوری به سرنوشت معادن دچار نشوند و معضلات زیست محیطی و اجتماعی نداشته باشند ، از همین امروز باید فکری به حال آینده کرد.

چشم انداز طلایی طلای سیاه
یک متخصص صنعت نفت معتقد است :کشف میدانهای جدید نفت و گاز قدرت سیاسی و امنیتی ایران را ارتقا می دهد.
خجسته مهر می گوید: با توجه به الزامات کشور مبنی بر استمرار کشف میدانهای جدید نفت و گاز نباید این موضوع مهم در هیچ دوره ای در حاشیه قرار گیرد.
وزارت نفت به دنبال این است که برنامه ۲۰ ساله توسعه را با وجود محدودیت ها محقق کند چرا که این امر بهترین فرصت و امکان برای عملی کردن طرح ها است.

فلاحت، مجری پروژه نفت و گاز شمالغرب هم تاکید دارد : کشف و تولید نفت و گاز نقش موثری در توسعه پایدار مناطق دارد. از همین روعملیات با تمرکز و جزئیات بالا در ۲ ظرفیت نفتی معرفی شده ادامه دارد.

با پیشرفتهای به دست آمده در خصوص شیوه های اصولی و توام با مراقبت از محیط زیست و البته رعایت حقوق مردم منطقه که غالبا از قشر کم برخوردار هستند می توان ایجاد اشتغال و افزایش رفاه عمومی را محقق کرد. به شرطی که نظارت مستمر در تمامی مراحل اکتشاف و استخراج و فرآوری وجود داشته باشد.

گزارش از: مهین انتظار ـ خبرگزاری صداوسیما ـ تبریز