سماق در کشور ما به چاشنی سفره‌ها شناخته می‌شود به ویژه اینکه همنشین همیشگی کباب است و یکی از سین‌های هفت سین است.
سماق درختچه‌ای کوهستانی
سماق، درختچه‌ای است با ارتفاع سه متر و گاهی به چهار متر بالغ می‌شود و شاخه‌های جوان و دمبرگ‌های آن را مو‌های زبر پوشانیده است. سماق به عنوان یکی از گونه‌های گیاهی جنگلی خودرو که دست بشر در گسترش آن کمتر دخالت داشته، میوه‌های خوشه‌ای دارد، رنگ میوه آن قرمز و قهوهای و طعم آن گس است، ولی پس از رسیدن ترش می‌شود.
سماق مشتری کم مصرف آب
آقای "قاسمی" یکی از کشاورزان سماق کار تویسرکان است که می‌گوید: "
این درختچه‌های خودرو نیازی به آبیاری ما کشاورزان ندارد و آبیاری اش بصورت بارانی ودیمی است وبسیار کم آب براست.
این محصول در ایران در نقاط استپی سلسله کوه‌های البرز و زاگرس در آذربایجان و خراسان و فارس و دامنه‌های جنوبی رشته کوه‌های البرز، در دره‌های کرج و هراز، بین هزار تا هزار و ۷۰۰ متر، در ارتفاعات شیراز تا ۲۳ هزار متر ارتفاع از سطح دریا و در جنگل‌های ارسباران در ارتفاعات بین ۶۵۰ تا هزار و ۹۰۰ متر از سطح دریا دیده می‌شود.
"آقای پرورش" مدیر جهاد کشاورزی استان همدان می‌گوید: " طبق آخرین آمار‌ها ۲۳۱۰ هکتار از اراضی کشور به کاشت سماق قهوهای و قرمز اختصاص دارد که سالانه حدود ۱۴۳۷ تن نیز برداشت می‌شود و بیشترین تولید این محصول به خراسان رضوی اختصاص دارد. "
"آقای پرورش" همچنین گفت": در ۲۰۰ هکتار ازاراضی این منطقه سماق قهوهای کاشت می‌شود که سالانه نزدیک به ۱۶۰ تن برداشت این محصول است. "
چاشنی غذا‌ها و داروی سنتی شدن تنها سهم باغدارن از سماق
صبح علی الطلوع با باغداران تویسرکانی راهی مناطق برداشت سماق شدم منطقه‌ای کاملا ماسه‌ای و شیب مانند که به سختی عبور کردیم.
با باغدارانش که صحبت کردم می‌گفتند: " ما تویسرکانی‌ها از سماق بیشتر برای چاشنی غذا‌ها و تهیه آش سماق استفاده می‌کنیم، آشی که به ثبت ملی هم رسیده است. "
وقتی برای پاک کردن سماق با "زنان روستایی" رفتم گفتند: "علاوه برتهیه آش سماق ما از آن برای تهیه دارو‌های سنتی بهره می‌بریم مثلا برای قرقره کردن در دهان که برای ازبین بردن آفت‌های دهان ودندان مفید است. "
خواص بی شمار سماق از نظر کارشناسان طب سنتی
به یکی از مغازه‌های طب سنتی واقع در مرکز شهر تویسرکان رفتم که انواع گیاهان دارویی را داشت.
"آقای احمدی" که کارشناس طب سنتی هم هست گفت: " سماق سرشار از ویتامین سی و دارای خواص دارویی فراوانی است، که می‌توان به مواردی چون، درمان بیماری‌های روماتیسمی و نقرس، کاهش خونریزی سینه (هموپتزی)، برطرف کننده اسهال معمولی و اسهال خونی، پایین آورنده تب، ادرار آور و تقویت کننده دستگاه گوارش اشاره کرد. "
"او همچنین گفت: " به علت داشتن تانن فراوان، قابض و پاک کننده معده است و خاصیت آنتی اکسیدانی آن از بروز سرطان‌ها جلوگیری می‌کند، غرغره‌ی و مضمضه جوشانده سماق برای ورم گلو و دهان مفید است، چکاندن آب جوشانده آن‌ها در گوش چرک آن را از بین مى برد.
سماق روی دست مغازه داران تویسرکان مانده
سری به مغازه‌های عطاری داخل شهر تویسرکان زدم بعد ازصحبت کردن با مغازه دارانش متوجه شدم که هرساله بخشی از سماق موجود در مغازه شان روی دستشان می‌ماند و به علت فروش نرفتن دور ریخته می‌شوند اگر هم بخت یارشان باشد نصیب عراقی‌ها می‌شود.
سماق هم دست به دست واسطه گران می‌چرخد
به نظر می‌رسد سریال خام فروشی این بار با عنوان خام فروشی سماق در سراسر کشور پخش می‌شود.
سماقی که ما فقط به صورت چاشنی از آن بهره می‌بریم خارجی‌ها با پی بردن به ارزش داروی صنعتی اش از واسطه گران ایرانی میخرند وبهترین بهره را ازآن می‌برند.
با کمک یکی از تولید کنندگان سماق موفق به پیدا کردن شماره دو نفر از واسطه گران این گیاه باارزش شدم.
یکی در کشور آذربایجان ودیگری در تبریز بود، اما هیچ کدام پاسخ روشنی به اینکه گیاهان را برای چه مصرفی به خارجی‌ها می‌فروشند ندادند.
فقط یکی از آن‌ها به اسم "ا. ب" گفت: "که بیشتر سماق قرمز را می‌خریم وآن‌ها راازطریق چند واسطه به ترکیه ای‌ها می‌فروشیم. "
تکرار قصه خام فروشی در شهر‌های سماق خیز کشور
هوراند شهرستانی واقع در ۱۷۰ کیلومتری تبریز است. این شهرستان، از سمت شمال و غرب با کلیبر، از سمت شرق با استان اردبیل و از سمت جنوب با اهر هم مرز بوده و در منطقه‌ای معروف به قره داغ (ارسباران) و با آب و هوای معتدل کوهستانی قرار دارد.
اهالی روستا‌های هوراند، میوه‌های رسیده درختچه سماق را چیده و پس از خشک کردن، آن‌ها را آسیاب کرده و به صورت خوراکی، داروی سنتی و یا در رنگرزی استفاده می‌کنند.
هوراندی‌ها که سالانه در ۷۰۰ هکتار ازارضی این منطقه ۱۰۰ تن سماق برداشت می‌کنند هم از خرید پودر سماق توسط واسطه گران گفتند.
"ا. ل" از واسطه گران سماق درهوراند تبریز گفت: " مااین سماق‌های قرمز را از کشاورزان و روستاییان بصورت فله خریداری می‌کنیم ودر گونی‌های ۲۵ کیلویی از طریق دفاتر فروش تهران به کشور‌های خارجی صادر می‌کنیم. "
"او" همچنین گفت: " پارسال هم ۲ تن سماق قرمز را بصورت فله‌ای به کشور کانادا صادر کردیم.
گناباد مهد سماق ایران هم از خام فروشی بی نصیب نمانده
۳۰ کیلومتری از شهر گناباد خراسان در بخش کاخک که بروید به روستایی می‌رسید به نام "خانیک" که می‌توان این روستا را مهد سماق ایران دانست. روستایی که مردم سخت کوش آن با تلاش زیادی در دامنه کوه اقدام به کشت سماق کرده‌اند و این روز‌ها به پایتخت سماق کشور معروف شده است.
در ۸۵۰ هکتار از باغ‌های این منطقه که بصورت کوهپایه‌ای و خودرو است سماق کاشت و سالانه حدود ۵ تن سماق برداشت می‌شود.
"محمدی" یکی ازباغداران قدیمی این روستا است که هرسال به کاشت وبرداشت سماق مشغول است. "
او می‌گوید: معمولا بعد ازچیدن خوشه‌های سماق مقداری رابرای مصرف خودمان چه بصورت چاشنی وچه بصورت داروی سنتی استفاده می‌کنیم و آن مقدار اضافی را واسطه گران به قیمت نه چندان بالایی از ما میخرند و به کشور‌های فرانسه ایتالیا و ترکیه می‌فروشند.
داروی سماق در ترکیه؛ داروی مکمل برای زنان شیرده
از طریق یکی از واسطه گران ترکیه‌ای با پزشک متخصص زنان در ترکیه مصاحبه کردم.
این پزشک که "محمد ساعد" نام دارد می‌گفت": چند سالی هست که داروی کولانان که در ترکیباتش از سماق بهره گرفتند برای افزایش شیردهی در زنان باردار تجویز می‌شود دارویی که با قیمت ۱۷۰ لیر درداروخانه‌ها بفروش می‌رسد. "
نبود نمونه ایرانی داروی مکمل زنان شیرده در کشور
با یک جستجوی ساده در اینترنت به این موضوع رسیدم که همین یک دارویی که متوجه شدم در ترکیباتش ازسماق بهره گرفتند واز قضا برای افزایش شیردهی در زنان باردار هم مفید است هیچ نمونه مشابه ایرانی ندارد.
در تماسی هم که با آقای "دکتر حنیفه" معاون غذا و داروی دانشگاه علوم پزشکی همدان داشتم برهمین موضوع تاکید داشت.
"دکتر حنیفه" گفت": متاسفانه کسی دنبال این کار را نگرفته و الان دارو‌های مکمل موجود در داورخانه خارجی است که اغلب آن‌ها قیمت بالایی دارند. "
مصرف گیاهان دارویی به شیوه سنتی خطرناک است
برخی گیاهان به عنوان تقویت کنندۀ تولید شیر مورد استفاده قرار می‌گیرد، اما بی‌خطر بودن و اثربخشی آن‌ها از نظر علمی ثابت نشده، بنابراین بهتر است قبل از مصرف هر نوع گیاهی با پزشک خود مشورت کنید. گیاهان دارویی نیز مانند فرآورده‌های داروسازی می‌تواند وارد شیر مادر شود و در تولید شیر و احتمالاً روی کودک تأثیر بگذارد. برخلاف دارو‌های بدون نسخه و دارو‌های تجویزی، گیاهان دارویی تحت نظارت و کنترل سازمان‌های غذا و دارو نیست و هیچ تضمینی برای بی خطر و خالص بودن یا اثرگذاری این گیاهان وجود ندارد.
کشور‌هایی که بوی سودآور بودن سماق را زودتر ازما شنیده اند
"اسدیان" رئیس مرکز تحقیقات کشاورزی استان گفت": سماق ترکیبات مختلقی دارد که این ترکیبات دربرخی کشور‌ها مثل ترکیه چین آلمان ایتالیا و پاکستان بصورت داور‌های صنعتی ونیمه صنعتی در آمده است. "
از هر ۳ کیلو سماق یک کیلو سماق خالص به دست می‌آید که اگر هریک کیلو را ۳۰ هزار تومان در نظر بگیریم حاصل آن همه زحمت باغ داران سماق کار مبلغی ناچیز می‌شود
حال بیاییم معادله را جوردیگری فرض کنیم و سماق‌های پودر شده را بجای واسطه گران به دست داروسازان کشور برسانیم و ازاین یک هزارو ۴۳۷ تن برداشت سالانه فقط نیمی از آن را به تازه خوری ونیمی را به صنعت دارو اختصاص دهیم یعنی ۵۰۰ تن سود چند برابری نصیب کشور می‌شود.
"آقای اسدیان" با تایید این مطلب گفت: این گیاه ارزش اقتصادی بالایی دارد و حدود یک تن درهکتار تولید می‌شود که اگر بصورت فراوری شده یعنی روغن وادویه توزیع شود چیزی حدود ۵۰ میلیون تومان ارزش دارد، ولی اگر مواد موثره وعصاره آن برای دارو گرفته شود ارقامی چند برابری به دست می‌آید. "
سماق تا دارو شدن فاصله زیادی دارد
به دانشکده داروسازی همدان رفتم تا با دکتر "مرادخانی" داروساز و مدیرگروه این دانشگاه صحبت کنم و بپرسم چرا کار جدی و علمی برای دارو شدن روی سماق انجام نشده است.
خانم دکتر "مرادخانی" با بیان این موضوع که کار‌های تحقیقاتی اولیه در دانشگاه‌های داروسازی کشور درحال انجام است گفت: " تا یک گیاه بتواند از مرحله آرمایشگاهی عبور کند مسیری طولانی را درپیش دارد. "
"او "همچنین گفت: " با توجه به اینکه کشور‌های دیگر به مرحله تولید د ارو رسیده اند گفت:همین اتفاق علمی در این کشور‌ها می‌تواند کمی از راه ما را راحت‌تر کند، ولی فعلا کشورمان به مرحله تولید دم نوش سماق رسیده است وباید باانجام آزمایش‌های انسانی و مطالعات بیشترمرحله دیگر یعنی دارو شدن نیز برسیم. "
جهاد کشاورزی معترف است که نگاه خاصی به این گیاه نداشته
اینکه چه نهادی یا چه سازمانی باید سماق‌های تولید شده کشاورزان را برای دارو شدن جمع کند؟ من را اول راهی جهاد کشاورزی همدان کرد، اما آن‌ها این موضوع را بی ارتباط به این سازمان دانستند و گفتند: "به ما مربوط نیست وجواب سئوالتان را باید داروساز‌ها بدهند.
ولی به نظر من دو سازمان دارو سازی وجهاد کشاورزی باید مشارکت کشاورزان وسرمایه گذاران این موضوع جلب کنند واین فرهنگ را با نظارت و دادن امتیازات تشویقی جا بیندازند.
"دکترزینعلی" در پاسخ به اینکه چرا هنوز کار علمی ویژه‌ای روی سماق نشده است گفت: " از جمله گیاهانی که تاکنون تحقیقات اساسی روی آن انجام نشده است گیاه سماق است و فعلا از این گیاه عسل ورب آن به دست آمده است".
او با بیان اینکه این گیاه معمولا در نقاط محروم کشور کشت می‌شود ومعیشت بسیاری از باغداران کشور را تامین می‌کند افزود: " هرچند صنعتی کردن این گیاه برعهده سازمان جهاد کشاورزی نیست وباید وزارت بهداشت وداروسازان ورود کنند، اما اعتراف می‌کنم که ماهم تاکنون نگاه خاصی به سماق نداشتیم وباید باهمکاری مسیولان هر استان و جهاد کشاورزی، دانشگاه‌ها را به سمت صنعتی کردن این گیاه هدایت کنیم تا با بدست آوردن ارزش اقتصادی بیشتر به نتایج خوبی برسیم".
چرا سرمایه گزاران ورود نکردند؟
با یکی از مؤسسه‌های بزرگ تحقیقات گیاهان دارویی تماس گرفتم تا بدانم چرا سرمایه گذاران برای داروی صنعتی کردن این گیاه مظلوم تاکنون هیچ اقدامی نکرده اند.
شرکت باریج اسانس که تولید کننده بیش از ۲۰۰ نوع دارو در زمینه‌های مختلف است، اما متاسفانه حاضر به مصاحبه نشدند و گفتند: " از طرف مدیر شرکت اجازه هیچ گونه مصاحبه‌ای را نداریم. "
کلام پایانی خبرنگار
در کشور بیش از ۲۳۰ شرکت دانش بنیان و خلاق دارای مجوز به عنوان تولیدکننده دارو‌ها و فرآورده‌های طب سنتی فعالیت می‌کنند شرکت‌هایی که به گفته "محمد حسن عصاره" دبیر ستاد توسعه فناوری گیاهان دارویی و طب سنتی معاونت علمی و فناوری شاهد افزایش ۱۰ برابری صدور مجوز آن‌ها و همچنین تولید دارو‌های گیاهی و فرآورده طبیعی به ۳ هزار و هفتصدوسی وهفت قلم بودیم. "،
ولی به نظر می‌رسد هنوز از ارزش بسیاری ازگیاهان مثل سماق غافل شدیم وترجیح می‌دهیم راه واردات که ساده‌ترین راه والبته پرهزینه‌ترین راه است را انتخاب کنیم.
اما ای کاش ارزش سماق را فقط به خوش طعم کردن کباب وغذا‌ها خلاصه نکنیم با همین سماق می‌شود خیلی از جوان‌های فارغ التحصیل رشته دارو که حدود ۲ هزار نفر را شامل می‌شوند را سر کاربرد.
باهمین سماق می‌شود در تولید بسیاری از دارو‌ها مثل همین مکمل زنان شیرده خود کفا شد و این زنجیره وابستگی را قطع وخیلی ازبیماری‌ها را با داروی وطنی درمان کرد.
تهیه و تنظیم: ناهید روحانی مقدم