شب های این روزها اگر گذرت به جاده های ساوه بیفتد صدای ریز شکسته شدن چیزی گوش هایت را می نوازد...
حدود 100 کیلومتر به شمال اراک که بروی به شهر خرده های طلا می رسی ، شهری که معطربه شعر سلمان ساوجی و حماسه چمران هاست ؛ شهری که گره خورده با تاریخ ، بناهای ایرانی اسلامی ، مسجد هزار ساله و بالاخره انارهای سرخ ؛ نشانی از جاودانگی که بیشتر از فوتبال خوشه طلایی ساوه ، آوازه اش در مرزها پیچیده است .
تابلوی شهرستان ساوه مزین به این جمله قطب تولیدکننده انار جهان ، پیش چشمانت ظاهر می شود ، محصولی که به دلیل ماندگاری و کیفیت بالا، ظاهر زیبا، ارگانیگ و عاری بودن از هرگونه مواد شیمیایی و طعم ایده آل، شهرت بین المللی یافته است .
یل آباد معدن انار ساوه است . به آنجا می روم . پیرمرد با لباس های گرد و خاک گرفته به استقبالمان می آید ، همپای من می گوید: این انارها همراه زندگی من هستند از کودکی تا به حال.
دست هایش را نشانم می دهد قوی والبته زخم خورده از کار باغبانی. گویا قصه انارهای سرخ ساوه این روزها ؛ حکایت دلگیری شده : حکایت یاقوت های خزان زده.
آنجفی رئیس سازمان جهاد کشاورزی استان مرکزی: اقلیم خاص و برخورداری از سه نوع آب و هوای گرم و خشک، سرد و معتدل ساوه را به خاستگاه 70 نوع محصول باغی و زراعی بدل کرده است .
انار، پسته، زیتون، طالبی و گندم مهمترین میوه های سبد کشاورزی ساوه را تشکیل می دهد که البته هر کدام درگیر موانعی است و اکنون قرعه به نام انار است چرا که فصل برداشتش پیش روست.
شریفی مدیر جهاد کشاورزی ساوه می گوید : از نظر سطح زیرکشت انار، شهرستان ساوه استان مرکزی بعداز استان فارس رتبه دوم کشور را دارد اما جایگاه و خاستگاه تولید انار با کیفیت، شهرستان ساوه، است.
با اوج گیری فصل برداشت این میوه در استان مرکزی، پیش بینی می شود از سطح 10 هزار هکتار از باغ های استان، 100 هزار تن محصول انار برداشت گردد.
کارشناس جهاد کشاورزی استان مرکزی معتقد اشت : ایران بعد از هند و چین جایگاه سوم تولید انار در جهان را دارد و هر سال از 90 هزار هکتار از باغ های کشور بیش از یک میلیون تن انار برداشت می شود.
سخنگو ادامه داد: سالانه 15 هزار تن انار به ارزش 15 میلیون دلار از ایران به کشورهای حاشیه خلیج فارس، اتحادیه اروپا ، روسیه و ژاپن صادر می شود.
شریفی مدیر جهاد کشاورزی ساوه اضافه می کند: استان مرکزی اولین تولید کننده کیفی و دومین تولید کننده کمی انار در ایران است و محصول انار ساوه استان دارای شهرت جهانی است.
او می افزاید: میانگین برداشت محصول در هر هکتار از باغ های انار استان 45 هزار تن است که ملس ساوه، ملس تبریز، یوسف خانی و الک از جمله ارقام ممتاز انار باغ ها است.
بیش از 98 درصد باغ های انار استان مرکزی در ساوه متمرکز شده است و کشاورزان ساوجی با پشت سر گذاشتن روزهای سخت سرمازدگی سال 95 هم اکنون از نهال های 3 ساله خود محصول برداشت می کنند.
باغداران ساوه اما ، سرمازدگی های انار را فراموش نمی کنند . یاقوت سرخ ساوه در دو مقطع سال ۱۳۸۶ و ۱۳۹۵ طعمه ی سرمازدگی شد .
به گفته آنجفی رئیس سازمان جهاد کشاورزی خسارت ۱۰۰ درصدی به باغ های انار در این سالها تعدادی از باغداران ساوه را در بستر بیماری افکند و از مجموع ۱۱ هزار هکتار باغ های انار ساوه حدود ۹۸۰۰ هکتار دچار سرمازدگی شدید و کف‌بر شد.
زارعی مدیر باغبانی جهادکشاورزی استان مرکزی با بیان اینکه علاوه بر مخاطراتی که به دلیل سرمازدگی و افت دما، انار ساوه را تهدید می کند، پدیده هایی چون آفت و آفتاب سوختگی در فصل بهار و تابستان در کمین این برند جهانی است .
وی همه ی این عوامل را سبب کاهش کیفیت محصول و درآمد باغداران دانست و گفت : از سوی دیگر برخی موانع پیش رو در حوزه بسته بندی و صادرات موجب شد تا در سال تولید، پشتیبانی‌ها و مانع زدایی‌ها، دست باغداران ساوه در " پوست گردو " بماند .
راهی روستای قردین شدیم آقای احمدی از باغداران این روستا به استقبالمان آمد . می گوید : میانگین تولید انار امسال بین ۱۵ الی ۲۰ تن در هر هکتار است، اما برخی باغات در نقاطی از شهرستان بدلیل سرمازدگی بهاره از عملکرد کمتری برخوردارند و فرآیند گل‌دهی درختان در نقاط سرمازده از ماه گذشته آغاز شده است.
او می گوید : علت اصلی آفت و سرما زدگی درختان انار ساوه ، سنتی بودن کشاورزی منطقه است به عنوان مثال اگر از کودهای آلی به جای کود حیوانی استفاده شود نه تنها مقاومت درخت در برابر بلایای طبیعی افزایش می یابد بلکه کیفیت محصول نیز بیشتر می شود .
وی این دانش را مستلزم آموزش دانسته و می گوید : بدون تردید روش مدرن کشاورزی تنش های باغداری را کم می کند و کشاورزان با فرا رسیدن سرما دلهره درختان را ندارند .
وی همچنین به سوزاندن انارهای گندیده‌ای که پای درخت می ریزند اشاره کرد و افزود: سوزاندن این انارها منجر به پیشگیری از شیوع آفت می‌شود در حالی که اگر این انارهای غیرقابل استفاده از پای درخت جمع نشود تبدیل به پروانه شده و به افزایش آفت‌زدگی کرم گلوگاه کمک می‌کند. متاسفانه برخی باغداران به دلیل عدم اطلاع از این شیوه بخشی از محصول را بدلیل آفت زدگی از دست می‌دهند.
کرم گلوگاه؛ آفت انار
به گفته کارشناسان به طور متوسط سالانه حدود ۴۰ درصد از انارهای تولیدی شهرستان ساوه به آفت کرم گلوگاه مبتلا میشوند که بر اساس پژوهش های ایستگاه تحقیقات انار ساوه باعث عقیم شدن درخت انار می شود .
برای این موضوع راهکارهایی توسط پژوهشکده کشاورزی پژوهشگاه علوم و فنون هسته‌ای کشور اندیشیده شده اما تاکنون اجرایی نشده است .
در میان همه خبرهای ناگوار خانم دکتر نصیری مقدم پژوهش گر عرصه بیوتکنولوژی به نتایج درخشانی در زمینه مقابله با تهدیدات درخت انار رسیده است .
او می گوید : پس از تحقیق و پژوهش پنج ساله روی تاثیر ریز مغزی ها بر افزایش مقاومت درختان در برابر سرما ، کارآزمایی عملی این طرح مطالعاتی از پاییز پارسال آغاز شد و ۱۰ هکتار باغ انار در این طرح مقاوم سازی شد که در برابر سرمازدگی فروردین امسال کاملا مقاومت کرده و این باغ به گل نشسته است.
این پژوهشگر بیوتکنولوژی می افزاید: در این روش با محلول پاشی ریز مغزی ها در چند مرحله محلول داخلی درخت را تغلیظ کرده واین امر افزایش مقاومت در برابر سرمازدگی را در پی دارد.
غلامی باغدار انارستان روستای قردین ساوه هم می گوید : دراین طرح پژوهشی در سه مرحله پس از برداشت در پائیز ، اوایل اسفند پارسال و اوایل فروردین امسال درختان باغ محلول پاشی شده و در حالی که سایر باغات منطقه در سرمازدگی نابود شدند این باغ در برابر سرما مقاوم بوده و اثری از خسارت نیست.
به گفته ی شریفی مدیر جهاد کشاورزی ساوه در سرمازدگی فروردین ماه دمای هوا تا ۴ درجه زیر صفر کاهش یافت که این پدیده باعث خسارت سرمازدگی به سه هزار هکتار از باغات انار ساوه شدو ۸۱۰دمیلیارد ریال خسارت وارد کرد.
در استان مرکزی ۷۰ هزار هکتار باغ وجود دارد که ۲۶ هزار هکتار از این میزان در سرمازدگی فروردین دچار خسارت شده است.
غیاثی مدیرکل مدیریت بحران استانداری مرکزی نیز می گوید: سرمازدگی بلای طبیعی هرساله است که سالانه به طور میانگین ۲۰۰ میلیارد تومان به باغداران استان خسارت وارد می کند.
وی اضافه می کند : کاشت نهال مقاوم به سرما و دیرگل،اطلاع رسانی و بکارگیری روش هایی چون دود دادن به درخت در سرما از اقدامات انجام شده در سالهای اخیر برای کاهش خسارات سرمازدگی است و استفاده از طرح های پژوهشی و علمی برای افزایش مقاومت و کاهش خسارت، نیاز جدی این حوزه می باشد.
در کنار مشکلات تولید ارزان‌فروشی، نبود صنایع تبدیلی و بازار هدف فروش، خام‌فروشی، هزینه‌های بالای تولید در مقایسه با سود کم و... دغدغه مهم کشاورزان یاقوت های سرخ است .
متاسفانه در نبود کارخانه صنایع تبدیلی و فقدان بازار فروش مطلوب که دسترنج باغداران را به قیمت واقعی از آن‌ها بخرد، سود
یزدان‌پناه عضو سابق نظام صنفی باغداران ساوه معتقد است توزیع میوه کار تخصصی بوده و باید توسط تعاونی‌ها صورت گیرد.
او می‌گوید: تعاونی پخش میوه به گونه ای باید فعال باشد که سود پخش میوه به کشاورزان برسد نه واسطه ها .
او سود دلالان را یک سوم درآمد انار می داند و می گوید : اگر کارخانه‌ای باشد و از این انارها، فرآورده‌های دیگری مثل رب، آب میوه و کنسانتره تولید کند، هم جوانان در این کارخانه‌ها، مشغول به کار میشوند و هم کشاورز بازار هدفی برای فروش دارد و مجبور نیست مفت به دلال بفروشد.
الیاسی از باغداران انار شهرستان ساوه نیز درباره نقش واسطه در عرضه محصولات می‌گوید: واسطه‌گری در بازار میوه سبب شده تا برخی میوه‌ها علیرغم تولید در کشور در سبد خانواده‌ها جایی نداشته باشد و کشاورزان نیز گاها متضرر شوند.
او که عدم نظارت مسئولان را مهمترین علت افزایش قیمت میوه‌ها می‌داند، می‌گوید: دلالان بازار میوه در افزایش قیمت‌ها نقش دارند که این شرایط نیازمند بازنگری است.
دست اندرکاران بارفروشان استان مرکزی بر این باورند که میدان براساس کمیسیون و به صورت حق‌العمل کار، فعالیت کرده به طوری که میوه را به قیمت روز به میوه فروش فروخته و کمیسیون دریافت می‌کنند.
به گفته ی آنان قیمت میوه براساس مرغوبیت میوه تعیین می‌شود؛ قیمت‌ها روزانه و یا گاها به صورت ساعتی تغییر می‌کند و عرضه و تقاضا بازار و تنظیمات بارفروشان در سطح کشور از جمله عواملی بوده که در تعیین قیمت میوه اثرگذار است.
با کمی پرس و جو می توان فهمید ، حق کمیسیون میدان میوه و تره بار حداکثر ۱۰ درصد بوده و کف و سقف قیمت میوه اعلام می‌شود .
عبدی از باغداران باسابقه ساوه که از ۲۰ سالگی وارد عرصه کشاورزی شده است، می‌گوید: مشکلات عدیده‌ای در مورد باغات انار وجود دارد که مهمترین آن فروش محصولات بوده و سازوکاری برای تعیین قیمت وجود ندارد.
وی ادامه می‌دهد: حتی کسر کمیسیون ۱۰ درصد میدان میوه و تره‌بار نیز مشکلاتی در پی دارد که گاها دیرکرد پرداخت، کار را به دادگاه می‌کشاند.
این باغدار ساوه‌ای خاطرنشان می‌کند: متاسفانه تعهدات بیمه عملی نشده و هزینه‌های باغداری نیز بالاست چراکه سم و کود را باید به صورت آزاد تهیه کنیم.
عبدی ضمن گلایه از مقررات دست و پاگیر عنوان می‌کند: باغداران حتی اجازه ساخت انبار برای محصولات خود را نداشته و این قوانین شرایط را برای کشاورزان دشوار کرده است.
پس از تولید و برداشت نوبتی هم که باشد نوبت بسته بندی است .
انار ساوه با اینکه برند جهانی است در بسته بندی های بسیار معمولی و گاه بسته هایی که سلامت انار را تهدید می کند وارد بازار می شود .
وی معتقد است : اکنون 15 واحد بسته بندی انار در ساوه فعال است با این حال بروکراسی در کمین باغداران است و تولیدکننده برای اخذ هر مجوزی دست کم باید یک ماه در ادارات مربوطه بچرخد تا بتواند مجوز انبار یا بسته بندی را دریافت کند .
عبدی از تجربیات شخصی می گوید و ادامه می دهد : بنده با وجود اخذ مجوز بسته بندی، سردخانه و فرآوری و پرداخت مالیات هنوز نتوانسته ام عملیات اجرایی احداث واحد بسته بندی را آغاز کنم و هنوز پاسخ استعلام برای آغاز عملیات اجرایی را دریافت نکرده‌ام .
غریبی دیگر باغدار ساوجی هم می گوید: تغییر قوانین اخذ مجوز نیز دیگر آفت انار ساوه است و گاه این پروسه چنان طولانی می شود که متقاضی از تقاضای خود چشم پوشی می کند .
او تغییرات ارز و نرخ تورم را بی تاثیر نمی داند و اضافه می کند : همچنین به دلیل تغییر قوانین و افزایش نرخ تورم انگیزه‌ای برای آغاز عملیات اجرایی نیست به عنوان مثال اخیرا قانون ممنوعیت احداث صنایع تبدیلی و بسته بندی در روستاها ابلاغ و متقاضیان ملزم به احداث کارگاه در خارج از روستا و در شهر صنعتی شده اند در حالی که جانمایی زمین و استعلام صورت گرفته در روستا انجام شده است و تغییر مکان سرمایه‌گذاری مشکل‌ساز است.
مدیر تنها واحد صنایع تبدیلی کارخانه نارایران می گوید: امسال احتمالا تا سقف هفت هزار تن انار از باغداران ساوجی خریداری خواهیم کرد.
جوادی می گوید: صادرات محصولات فرآوری شده این کارخانه به بازارهای جهانی مانند روسیه تداوم دارد اما امسال به خاطر مشکلات ناشی از تحریم ها ناگزیر هستیم برخی از محصولات را به ترکیه بفرستیم و در آنجا هم با بسته بندی و برچسب های جدید روانه بازارهای خارجی می کنند.
وی تاکید کرد: مشکلی در نگهداری محصولات خریداری شده به دلیل اینکه سردخانه یک هزار و ۲۰۰ تنی کارخانه فعال است، نداریم.
چه باید کرد ؟
چندی پیش یکی از روسای جهاددانشگاهی کشور در اراک انار و تحقیقات دراین زمینه را از اولویت های استانی این سازمان عنوان کرد که تا حدودی خبر خوش برای انارکاران ساوه بود.
اکنون جهاد دانشگاهی استان مرکزی در تلاش برای راه اندازی این مرکز تخصصی است . به گفته سرپرست جهاددانشگاهی استان مرکزی بهبود کمی و کیفی محصول باغات انار بر پایه مطالعات پژوهشی و تحقیقاتی، از زمینه‌های فعالیت مرکز تخصصی انار جهاددانشگاهی است
به گفته فعالان انار برگزاری کارگاه‌های آموزشی برای فعالان این عرصه و به خصوص باغداران ، توانمندسازی و هدفمندسازی فعالیت‌های بهره‌برداران و آشنایی با شیوه‌های صحیح تولید محصول انار از مرحله کشت نهال تا مرحله برداشت محصول ، کاهش ضایعات انار ، پژوهش در زمینه مبارزه‌های بیولوژیک با آفات و بیماری‌ها، پرورش کارشناس متخصص، ترویج و آموزش به بهره‌برداران، تولید محصولات انحصاری انار شامل محصولات و انجام تست‌های خاک از اقدامات لازم در این عرصه است که باید مورد توجه قرار گیرد .
پژوهشی در مرکز تخصصی انار است که قرار است توسط این نهاد در استان راه اندازی شود.
بی تردید حمایت ها و البته اجرای برنامه ای مدون با هدف توسعه کمی و کیفی انار ساوه به عنوان یک نام تجاری ملی و بین المللی ، نه تنها آسودگی خاطر باغدار و کشاورز زحمت کش را به همراه دارد بلکه چرخه اقتصاد از روستا تا کشور با حفظ هزاران شغل چونان زنجیزه ای در هم تنیده به حفظ مزیت نسبی استان و کشور می پردازد تا نام تجاری انار ساوه در جهان به نام ایران ماندگار شود .
نویسنده : زهرا نوری