پس از خروج تحقیرآمیز آمریکا از افغانستان که موجی از انتقاد‌ها را برای دولت جو بایدن به همراه داشت، «زلمی خلیلزاد» فرستاده ویژه آمریکا در امور افغانستان از سمت خود استعفا کرد.
بلینکن در واکنش به استعفای خلیل زاد، بامداد سه شنبه در توئیتی ضمن قدردانی از اقدامات او، اعلام کرد، «توماس وِست» معاون خلیل زاد به عنوان نماینده ویژه جدید آمریکا برای افغانستان منصوب شده است.
خلیل زاد در ماه‌های گذشته هدایت گفتگو‌های دیپلماتیک آمریکا با طالبان را برعهده داشت. استعفای خلیل زاد از نمایندگی آمریکا در حالی است که نظامیان این کشور، کمتر از دو ماه پیش در شرایطی تحقیرآمیز افغانستان را ترک کردند.
در این یادداشت به بررسی سوابق خلیل زاد و دلایل استعفای او و همچنین چشم‌انداز سیاست‌های ایالات متحده در خصوص افغانستان می‌پردازیم.
از دکترای علوم سیاسی در آمریکا تا پایان ماموریت ویرانگر در افغانستان
زلمی خلیل زاد متولد ۲۲ مارس ۱۹۵۱ در شهر «مزار شریف» افغانستان، از پدر پشتون و مادر تاجیک است. وی در خانواده‌ای ثروتمند در کابل بزرگ شد و دبیرستان خود را در این شهر به پایان رساند. مدتی را در چارچوب برنامه‌های بین‌المللی تبادل دانشجو در دبیرستان کرس، کالیفرنیا سپری کرد. وی مدرک کارشناسی خود را از دانشگاه آمریکایی بیروت لبنان و سپس دکترای علوم سیاسی را از دانشگاه شیکاگو در سال ۱۹۷۹ دریافت کرد.
بنا بر برخی گزارش‌ها، خلیلزاد همکلاسی «اشرف غنی» رئیس‌جمهور سابق افغانستان بود و هر دو در یک برنامه تبادل دانشجو حضور داشتند که به آن‌ها برای اولین بار فرصت تجربه غرب از نزدیک را داد.
خلیلزاد بین سال‌های ۱۹۷۹ تا ۱۹۸۹ به عنوان استادیار علوم سیاسی در مدرسه روابط عمومی و بین‌المللی دانشگاه کلمبیا فعالیت کرد. در این دوره، او ارتباط کاری نزدیکی با زیبیگنیو برژینسکی، معمار سیاست دولت کارتر در حمایت از مجاهدین در برابر اشغال افغانستان به دست شوروی، داشت.
از زمان حمله شوروی به افغانستان در دهه ۱۹۷۰، خلیلزاد ارتباطات مهمی با آنچه واشنگتن در آن زمان مجاهدین افغان می‌نامید، برقرار کرد و سیاست حمایت از آن‌ها برای جلوگیری از پیشرفت کمونیسم را پیش گرفت. طالبان که در سال ۱۹۹۴ تأسیس شد ریشه در همین مجاهدین دارد. خلیلزاد در آن زمان، برای تامین موشک‌های استینگر دوش‌پرتاب که در پیروزی مجاهدین افغان بر شوروی نقش مهمی داشت، لابی کرد.
خلیلزاد در سال ۱۹۸۵ به وزارت امور خارجه آمریکا پیوست و زیر نظر «پال ولفوویتز» (معاون وزیر خارجه وقت در امور شرق آسیا و اقیانوسیه) فعالیت کرد. او در دوران بوش پدر و اولین جنگ خلیج فارس به کار زیر نظر ولفوویتز ادامه داد. در دولت کلینتون، او در اندیشکده «رند» واشنگتن کار می‌کرد و با روی کار آمدن جورج دابلیو بوش به خدمات عمومی بازگشت و مدیریت تیم انتقالی پنتاگون را برعهده گرفت.
پس از حملات ۱۱ سپتامبر ۲۰۰۱، مدافع تمام‌عیار جنگ به اصطلاح «علیه تروریسم» جورج بوش رئیس‌جمهور وقت آمریکا شد. خلیل زاد، مدت کوتاهی به عنوان مشاور وزیر دفاع وقت، دونالد رامسفلد بود. در ماه مه سال ٢۰۰١، کاندولیزا رایس، مشاور امنیت ملی آمریکا، انتصاب خلیل زاد را به عنوان دستیار ویژه رئیس جمهور و مدیر ارشد منطقه جنوب غربی آسیا، خاور نزدیک و امور آفریقای شمالی در شورای امنیت ملی ایالات متحده اعلام کرد.
در دسامبر ٢۰۰٢، بوش، خلیل زاد را به سِمَت سفیر عراق منصوب کرد تا وظیفه هماهنگی «مقدمات عراق پس از صدام» را بر عهده گیرد. سپس خلیل زاد به عنوان فرستاده ویژه رئیس جمهور بوش برای افغانستان از نوامبر ٢۰۰٣ تا ژوئن ٢۰۰٥ انتخاب شد.
خلیل زاد از سال ۲۰۰۷ برای مدتی سمت سفیر آمریکا در سازمان ملل متحد را برعهده داشت. دولت دونالد ترامپ نیز خلیلزاد را در سال ۲۰۱۸ به عنوان نماینده ویژه نظارت بر مذاکرات با طالبان یا همان مامور خروج آمریکا از باتلاق جنگ افغانستان، معرفی کرد. جان بولتون، مشاور پیشین امنیت ملی آمریکا در کتاب جنجالی خاطراتش به نام «اتاق حوادث»، از دوره‌ای که در کاخ سفید با دونالد ترامپ کار کرده، از ناراحتی ترامپ درباره افغانستان به ویژه روند مذاکرات با طالبان نوشته بود.
بولتون در بخشی از کتابش نوشت، دونالد ترامپ از زلمی خلیل زاد، نماینده ویژه آمریکا در امور صلح افغانستان یاد کرده و گفت: «شنیدم او یک شیاد است، گرچه برای این کار به یک شیاد نیاز داریم».
خلیل زاد پس از پایان دولت ترامپ همچنان با دولت بایدن نیز همکاری می‌کرد. همزمان با خروج آمریکا و متحدانش از افغانستان پس از ۲۰ سال اشغال نظامی این کشور به بهانه مبارزه با تروریسم در کمتر از دو ماه پیش، خلیل زاد همچنان مسئولیت فرستاده ویژه آمریکا در روند صلح افغانستان را برعهده داشت
از خیانت به دولت اشرف غنی تا پایان تاریخ مصرف خلیل زاد
خلیل زاد در سپتامبر ٢۰١٨ از سوی مایک پمپئو وزیر خارجه وقت آمریکا به عنوان فرستاده ویژه آمریکا در افغانستان منصوب شد. او سال‌ها هدایت گفتگو‌های آمریکا با گروه طالبان در افغانستان را بر عهده داشت و از شخصیت‌های کلیدی مذاکرات با این گروه بود. پس از ۹ دور مذاکره، سرانجام در فوریه ۲۰۲۰ یک توافقنامه توسط خلیل زاد و «عبدالغنی برادر» معاون سیاسی طالبان با حضور «مایک پامپئو» وزیر امور خارجه دولت ترامپ به امضا رسید.
«فاطمه مورچل» معاون سخنگوی اشرف غنی، پیش از سقوط کابل توسط طالبان در مصاحبه‌ای اعلام کرده بود، خلیل زاد با منحرف کردن روند صلح افغانستان به این کشور خیانت کرد. مورچل با انتقاد از توافق صلح آمریکا با طالبان و به حاشیه راندن دولت در روند مذاکرات تصریح کرد: شما مسئول وضعیت کنونی افغانستان هستید.
خلیلزاد کسی بود که آزادی «ملا عبدالغنی برادر» را از زندان پاکستان برای آغاز مذاکرات تضمین کرده بود؛ وی با درخواست طالبان برای کنار گذاشتن دولت افغانستان از مذاکرات منتهی به توافق دوحه هم موافقت کرد. در نتیجه، دولت غنی در طول مذاکرات به شدت به او مشکوک بود.
همچنین برخی شواهد حاکی از این است که معاملات تجاری بین خلیل زاد با طالبان وجود دارد. خلیلزاد قبل از اینکه چهره تعیین شده ایالات متحده در امور افغانستان شود، در اواسط دهه ۱۹۹۰ به عنوان مشاور برای غول نفتی آمریکایی «یونوکال» کار و درباره معاملات با طالبان مذاکره می‌کرد. در آن زمان، او در مذاکرات با طالبان درباره احتمال ایجاد خطوط لوله گاز و نفت از طریق افغانستان شرکت کرد.
به نوشته پایگاه اینترنتی شبکه «تی‌آرتی»، در سال ۲۰۱۴، منابع مالی خلیلزاد تحت تحقیقات اتریش قرار گرفت که به مسدود شدن حساب‌های همسر وی در این کشور اروپایی بر اساس اطلاعات وزارت دادگستری ایالات متحده مبنی بر مشکوک بودن وی به پولشویی مربوط به فعالیت‌های تجاری در عراق و امارات، منجر شد.
خلیل زاد پیش از تسلط طالبان بر کابل گفته بود، این پیش‌بینی‌ها که بعد از تکمیل خروج نیرو‌های آمریکایی گروه طالبان بر نیرو‌های حکومتی غلبه کرده و کابل را تسخیر خواهند کرد، بیش از حد بدبینانه و اغراق‌آمیز است.
اما امروز در حالی خلیل زاد به عنوان یکی از نماد‌های بزرگترین شکست دیپلماتیک و نظامی آمریکا در حافظه تاریخ ثبت شد که او ۲۰ سال قبل، برای سرنگونی طالبان به شروع جنگ افغانستان کمک کرد، اما اکنون با مسلط شدن این گروه بر افغانستان و پایان تاریخ مصرفش برای دولت آمریکا، استعفا کرد.
توماس وِست کیست؟
«توماس (تام) وست» نماینده جدید آمریکا در امور افغانستان پیش از این، به عنوان معاون نماینده ویژه وزارت امور خارجه در امور صلح افغانستان فعالیت می‌کرد. وی در سمت‌های قبلی خود در دولت آمریکا، به عنوان مشاور ویژه معاون رئیس جمهوری در امور آسیای جنوبی و مدیر امور افغانستان و پاکستان در شورای امنیت ملی از سال ۲۰۱۲ تا ۲۰۱۵ خدمت کرده است.
وست از سال ۲۰۱۱ تا ۲۰۱۲، دیپلمات ارشد وزارت امور خارجه در ولایت کنر افغانستان بود. او در سال‌های ۲۰۰۸ تا ۲۰۱۰ به عنوان دستیار ویژه معاون وزیر امور خارجه آمریکا در امور سیاسی در حوزه آسیای جنوبی و مرکزی فعالیت می‌کرد و بر توسعه مشارکت استراتژیک ایالات متحده و هند تمرکز داشت. وی در اوایل کار خود به عنوان یک دیپلمات در سفارت ایالات متحده در اسلام آباد و افسر میز پاکستان در واشنگتن مشغول به کار بود.
توماس وست قبل از پیوستن به دولت آمریکا در ژانویه ۲۰۲۱، معاون رئیس گروه کوهن یک شرکت مشاوره استراتژیک جهانی و یک محقق غیر مقیم در بنیاد کارنگی برای صلح بین المللی بود. او مدرک کارشناسی و کارشناسی ارشد خود در رشته روابط بین الملل را از دانشکده مطالعات بین المللی دانشگاه جانز هاپکینز دریافت کرده است.
توماس وست که اینک جانشین خلیلزاد شده است از زمان روی کار آمدن تیم بایدن به عنوان معاون و همراه خلیلزاد در مذاکرات حضور داشت.
در نخستین مذاکرات مستقیم و رو در روی مقامات آمریکایی و طالبان پس از خروج نظامیان آمریکایی از افغانستان که اوایل ماه جاری میلادی برگزار شد و خلیلزاد نیز در آن حضور نداشت، وست هدایت مذاکرات را بر عهده داشت. وست همچنین در سفری که دیوید کوهن، رئیس سازمان سیا در آخرین روز‌های ماه اوت به کابل داشت، او را همراهی کرد.
توماس وست به زبان‌های انگلیسی، فرانسوی و پشتو مسلط است.
جمع بندی
استعفای خلیل زاد نمی‌تواند پایانی بر شکست و بن بست آمریکا در جنگ افغانستان باشد. جنگی که از پاییز ۲۰۰۱ آغاز شد و در ۳۱ اوت ۲۰۲۱ پایان یافت و بیش از دو تریلیون دلار برای آمریکا هزینه داشت و بیش از ۲۴۰۰ نفر از نظامیان این کشور را به کام مرگ کشاند.
آمریکا ۲۰ سال پیش به بهانه مبارزه با تروریسم به افغانستان حمله کرد، اما اکنون در حالی فرستاده ویژه این کشور در روند صلح افغانستان استعفا کرد که به گفته ولادیمیر پوتین، رئیس جمهوری روسیه که پیش‌تر درخصوص انتقال داعش از سوریه و عراق به افغانستان هشدار داده بود، جمعه گذشته اعلام کرد، بسیاری از گروه‌های تروریستی از جمله داعش و القاعده در شمال افغانستان فعال هستند. پوتین گفت: براساس اطلاعاتی که ما در اختیار داریم، شمار تروریست‌های داعش تنها در شمال افغانستان حدود ۲۰۰۰ نفر است.
به نظر می‌رسد آمریکا پس از سازماندهی داعش در افغانستان و رساندن سلاح و مهمات به آنان، ۳۱ اوت ۲۰۲۱ از این کشور خارج شد تا داعش به عنوان نیرو‌های تحت حمایت آمریکا در سایه نبود دولت در افغانستان جنایت خود را از سر گیرد؛ حملات اخیر داعش به مناطق مختلف افغانستان را می‌توان بخشی از اقدامات آمریکا و متحدانش برای ادامه ناامنی و بی ثباتی در افغانستان ارزیابی کرد.
نویسنده: محسن ایراندوست