در این نوشتار فواید وآسیب‌های رویکرد صادرات محور را شناسایی و در پایان به این سوال پاسخ می‌گوییم که چنانچه صادرات را بعنوان استراتژی اقتصادی در نظر بگیریم، درچه صورتی ضامن منافع ملی خواهد بود؟
به گزارش سرویس پژوهش خبرگزاری صدا وسیما: در دنیای امروز و در مراودات بین کشورها نسبت به میزان صادرات یا واردات هرکشوری از تعابیری همچون تراز تجاری مثبت یا منفی ویا تراز متوازن استفاده می‌شود و هدف از آن حصول معیاری برای سنجش قدرت اقتصادی کشورهاست.
نیاز به گفتن نیست که صادرات بیشتر، بعبارت دیگر داشتن تراز تجاری مثبت به دلیل کاهش وابستگی از مولفه‌های قدرت اقتصادی کشورها محسوب می‌شود، اما واقعیت دنیای امروز این است که پیچیدگی‌های تجارت بین الملل در سایه جهانی شدن به قدری گسترده شده است که به سادگی گذشته نمی‌توان معادلات دنیای تجارت را رقم زد. امروزه قدرتمندترین کشورها و بزرگترین صادرکنندگان درعین حال جزو بزرگترین واردکنندگان نیز به شمار می‌آیند و این یعنی حفظ ثبات اقتصادی برای بیشتر کشورها به فرایندی پرمولفه و فراتر از موضوع توان صادراتی بالا تبدیل شده است.
با توجه به اینکه در کشور ما، موضوع افزایش صادرات در سال‌های اخیر تقریبا در دستورکار تمام اصناف و مشاغل کشور قرار گرفته است در این نوشتار فواید وآسیب‌های رویکرد صادرات محور را شناسایی و در پایان به این سوال پاسخ می‌گوییم که چنانچه صادرات را بعنوان استراتژی اقتصادی در نظر بگیریم، درچه صورتی ضامن منافع ملی خواهد بود؟
صادرات یا واردات؛ کدامیک؟
صادرات و واردات هرکدام مزایا و معایب مختص به خود را دارند؛ صادرات، فرصت افزایش فروش و ایجاد درآمد‌های جدید و واردات، امکان دستیابی به منابع ارزان قیمت را فراهم می‌کند. در جهان کنونی، کشوری برنده است که در هر دو حوزه و با هوشمندی فعالیت کند. در واقع کشور‌هایی که برای فروش کالا صادرات انجام نمی‌دهند، برای کاهش هزینه‌ها کالا وارد نمی‌کنند و رقابت بین‌المللی ندارند، برای بقا دچار مشکل خواهند شد؛ اما صرف ورود به تجارت بین الملل هم ضامن بقا و ارتقای قدرت اقتصادی نیست بلکه نیازمند ارتقای دانش اقتصادی و بروز بودن میزان آگاهی‌ها از قواعد تجارت بین الملل است؛ بنابراین حضور موفق کشورها در هر کدام از این حوزه‌ها به عوامل زیادی بستگی دارد از جمله:
• شرایط تجاری مناسبی ایجاد شده باشد.
• سرپیچی از مقررات تجارت امکان پذیر نباشد.
• زیرساخت‌های لازم برای حمل و نقل ایجاد شده باشد.
• ارزآوری داشته باشد. طوری که افزایش صادرات، موجب کاهش هزینه واردات شود.
در مورد صادرات و انگیزه‌های صادرات می‌توان گفت تجارت‌ها به یک یا هر دو دلیل زیر به خارج از کشور راه می‌یابد:
- افزایش سود و فروش
- اجتناب از رقابت فرسایشی
در فرایند صادرات، صادرکنندگانی هستند که به موفقیت و پیشرفت‌های چشمگیری می‌رسند. در این راستا، برخی تجارت‌ها، اولین ورود به بازارهای خارجی را با صادرات تجربه می‌کنند؛ سپس شرکت‌هایی برای فروش اجناس خود در خارج از کشور تأسیس می‌کنند و سرانجام، اگر حجم فروش تضمین شده باشد، در خارج از کشور کارخانه‌های تولیدی تأسیس می‌کنند.
فرصت‌های صادراتی
صادرات برای بسیاری از کشور‌های جهان با اقتصاد‌های کوچک و بزرگ، بخش عمده‌ای از درآمد‌ها را تأمین خواهد کرد. سرمایه گذاران در کشور‌های مختلف با توجه به شرایطی که دارند روش‌های مختلفی را برای صادرات انتخاب می‌کنند.
فرصت‌های بازار جهانی تا سه دهه پیش در انحصار چند کشور و چند شرکت بزرگ چند ملیتی بود و میزان بهره مندی بیشتر کشورها از عرصه تجارت بین الملل منحصر به صادرات مواد خام معدنی و تجارت‌های کوچک و محدود به مرز‌های کشورها می‌شد. پیشرفت در فناوری، اینترنت و افزایش دسترسی به اطلاعات، ارتباطات و حمل ونقل، عناصر اثرگذار سال‌های اخیر هستند و نتیجه این شده است که امروز، بازار جهانی نه تنها برای شرکت‌های چند ملیتی و صادرکنندگان مواد خام بلکه برای بیشتر کشورها و حتی شرکت‌های کوچک نوپا نیز فرصت‌هایی را به وجود آورده است. اکنون توانائی‌های علمی در خلق محصولات خلاقانه و نوآور، بیش از هر زمان دیگری فرصت ورود به عرصه تجارت بین‌المللی را برای پدیدآورندگانش فراهم کرده است. براساس گزارش سازمان تجارت جهانی اکنون آمریکا، چین و آلمان در صدر فهرست کشورها بر اساس حجم صادرات قرار دارند.
انواع صادرات
صادرات به دو صورت انجام می‌گیرد: صادرات مستقیم و صادرات غیر مستقیم
در صادرات مستقیم تولیدکننده بی واسطه با کشور یا کشور‌های وارد کننده ارتباط برقرار و اقدام به فروش کالا یا محصول خود می‌کند. اما در صادرات غیرمستقیم تولید کننده از طریق واسطه یا واسطه‌هایی در کشور خود مبادرت به صدورکالا یا محصول خود می‌کند. هر دو شیوه صادرات خود به انواع مختلفی طبقه بندی می‌شوند:
۱- صادرات مستقیم و انواع آن
صادرات مستقیم شامل سه نوع است:
- راه اندازی دفتر فروش در خارج از کشور: صادر کننده با تأسیس دفتر یا اجاره انبار در خارج از کشور، کالا‌ها را مستقیم به دست مشتریان می‌رساند.
- استفاده از یک کارگزار: در این شیوه، صادرکننده، کار جلب وجذب مشتری و سفارش گیری را از طریق شرکت کارگزاری انجام می‌دهد. یعنی شرکتی که کارش سفارش گیری است بدون هیچ حق مالکیتی بر کالا یا محصولات، فقط واسط بین صادرکننده و واردکننده و برقراری ارتباط بین این دو می‌شود.
- انتصاب توزیع کننده: در این شیوه از طریق عقد قرارداد با یک یا چند توزیع کننده در کشور واردکننده، کالا یا محصولات به آنان فروخته می‌شود. به این ترتیب توزیع کننده، مالکیت کالا را دراختیار می‌گیرد و به نمایندگی از صادرکننده به مشتریان خدمات ارائه می‌دهد.
۲- صادرات غیرمستقیم و انواع آن
صادرات به روش غیرمستقیم، شامل صادرات کالا از طریق چندین واسطه در کشور سازنده است و به دو شیوه انجام می‌گیرد:
- صادرات شرکت‌های مدیریت صادرات: در این نوع از صادرات، شرکت‌های مدیریت صادرات، نمایندگی چند تولیدکنننده را برعهده می‌گیرند و با شناسایی مشتریان و پذیرش سفارش‌ها اقدام به صادرات کالا‌ها می‌کنند. شرکت‌های مدیریت صادرات معمولاً مالکیت کالا را در اختیار می‌گیرند و همه ریسک‌های مرتبط با تجارت در سایر کشورها را می‌پذیرند.
- صادرات اتکایی: در این نوع از صادرات، تولیدکننده، صادرات کالای خود را به یک تولید کننده دیگر واگذار می‌کند در واقع به جای صادرات مستقیم به صادرکننده دیگری اتکا می‌کند که کالا‌های صادراتیش مکمل یا مرتبط با محصول وی است.
آمار ایران در صادرات
براساس گزارش سازمان تجارت جهانی در سال ۲۰۱۸ ایران در فهرست کشورها بر اساس حجم صادرات با صادرات ۱۰۸ میلیارد دلاری در جایگاه سی و هفتم جهان قرار دارد.
بیشترین اقلام صادراتی ایران براساس آمار‌های گمرگ شامل بنزین، گاز طبیعی مایع شده، پلی اتیلن با چگالی کمتر از ۹۴ درصد، متانول، پسته، پروپان مایع شده، شمش فولاد، پلی اتیلن با چگالی بیشتر از ۹۴ درصد، سایر روغن‌ها و قیر نفت است.
بررسی جزئیات این آمار نشان می‌دهد ۳۹ درصد صادرات ایران متعلق به ۱۰ قلم کالا بوده است که پسته به عنوان مهم‌ترین محصول کشاورزی، رشد ۵۶ درصدی دارد. همچنین بیشترین میزان صادرات کشور در سال ۹۹ به مقصد کشور‌های چین، عراق، امارات متحده عربی، ترکیه و افغانستان بوده است که بیش از ۷۴ درصد ارزش صادرات ما را تشکیل می‌دهند.
اتاق بازرگانی تهران در گزارشی از بررسی وضعیت صادرات غیرنفتی به کشور‌های همسایه اعلام کرده است بازار ایران به تنوع قابل قبولی رسیده است درحالی که کالا‌های با ارزش افزوده بالا، همچنان در این فهرست مشاهده نمی‌شود. همچنین دراین گزارش، جزئیات اقلام صادراتی به عراق به عنوان اولین و اصلی‌ترین مقصد صادراتی کشور، هنوز منتشر نشده است. در بین دیگر مقاصد صادراتی ایران نیز امارات متحده عربی مشتری محصولات کشاورزی است و هندوانه اصلی‌ترین کالای صادراتی ایران به این کشور بوده است. افغانستان میله‌های آهنی و فولادی را در صدر فهرست خرید‌های خود دارد. درلبنان مغز پسته، مخمر‌های فعال و آرد سیب زمینی اصلی‌ترین کالا‌های صادراتی بوده است. سیب، هلو، پسته، آلبالو، کیوی و انگور بیشترین اقلام صادراتی به روسیه اعلام شده است. چین هم پلی اتیلن، متانول، شمش آهن و پسته واردکرده است؛ و به سوریه علاوه بر اوره و آلومینیوم، صنایع دستی هم صادر شده است.
تحلیل صادرات
تحلیل صادرات انواع گروه‌های کالایی به صادرکنندگان کمک می‌کند تا با شناخت بازار ومقایسه فرصت‌ها در کشور‌های مختلف، تجارت موفق تری داشته باشند.
واقعیت این است که آمارگمرگ درباره میزان صادرات، معیار درستی برای سنجش توان صادراتی کشور نیست. در این خصوص بررسی آخرین گزارش‌های صادراتی ایران نشان می‌دهد صادرات محصولات کشاورزی و غذایی یکی از حوزه اصلی صادرات غیرنفتی را تشکیل می‌دهد. اما با توجه به اینکه ایران از یک طرف به لحاظ جغرافیایی در منطقه‌ای نیمه خشک و کم آب واقع است و با پدیده خشکسالی مواجه است و از طرف دیگر با نوسازی و تجهیز کامل بخش کشاورزی با فناوری‌های نوین فاصله دارد، بنابراین سرمایه گذاری در تولیدو صادرات محصولات کشاورزی پرآبی مثل هندوانه توجیه اقتصادی ندارد. علاوه براین سرمایه گذاری بی ضابطه در تولید و صادرات محصولات غذایی و کشاورزی به دلیل مصرفی بودن این تولید ات و احتمال تغییر نظر مشتریان به دلیل تنوع طلبی در خرید، ریسک نوسان در تقاضا را افزایش می‌دهد. از این رو شاید منافع کوتاه مدتی عاید کشور کند، اما بطور قطع آسیب‌های آن به اقتصاد ملی بیش از فواید آن خواهد بود.
در خصوص صادرات اقلامی منحصر بفرد همچون پسته، زعفران و خاویار ایرانی نیز با توجه به اینکه قیمت گذاری پایه این اقلام در بازارهای جهانی و متاثر از نوسان‌های ارزی صورت می‌گیرد بنابراین چگونگی بهره برداری از سرمایه‌های ملی، حیاتی و حکمرانی بر سیاست کلان اقتصادی، مستلزم همفکری‌های بیشتری از جانب اندیشمندان و متخصصان اقتصادی و مسئولان و مدیران کشور است و ایران با توجه به جایگاه برتر جهانی اش در تولید این محصولات باید به مرجعی اصلی در قیمت گذاری تبدیل شود.
نتایج نخستین گزارش تحلیلی مرکز پژوهش‌های مجلس شورای اسلامی درباره آسیب شناسی صادرات غیرنفتی نیز حاکی از این است که:
- برنامه ریزی برای حفظ بازار صادراتی مستلزم شناخت وضع موجود امکانات صادرات از یک سو ومشتریان خارجی از سوی دیگر است.
- روند کلی بررسی‌های آماری در سال‌های ۸۰ تا ۹۷ نشانگر کاهش تعداد بازارهای هدف در این سال هاست
- الگوی صادرات ایران از نظر شرکای تجاری الگوی نامتقارنی است. منظور از عدم تقارن، این است که تعداد کمی از کشورها سهم بالایی در تجارت ما دارند. به این معنا که در سال ۱۳۸۰ از میان ۱۶۳ کشور دارای رابطه تجاری با ایران، تعداد هشت کشور (یعنی ۴/۹ درصد از کشور‌های طرف معامله) بیش از نیمی از ارز حاصل از صادرات کالا‌های غیرنفتی را عاید کشورمان ساخته اند و کمتر از نیم دیگر این درآمد ارزی از ۱۵۵ کشور باقی مانده حاصل شده است.
مدیریت اقتصادی در سایه موافقت نامه‌های تجاری
حوزه صادرات و واردات بعنوان قاعده هرم باید با مشورت متخصصان اقتصادی و دانشگاهی بعنوان راس هرم به صورت یکپارچه و به شیوه‌ای کلان مدیریت شوند. گسستگی در راس و قاعده هرم، منافع ملی را نشانه می‌گیرد و آسیب پذیری اقتصادی را افزایش می‌دهد.
صادرات بی رویه و یا واردات بی رویه هر دو به یک اندازه اقتصاد کشور را آسیب پذیر می‌کنند. یکی از سازوکار‌های حفظ تعادل در صادرات و واردات، موافقت نامه‌های تجاری است.
موافقت نامه‌های تجاری و توافق برای ایجاد مناطق آزاد در کنار حفظ محدودیت‌های تجارت با سایر کشورها، منافع زیر را برای صادر کنندگان کوچک و متوسط بدنبال خواهد داشت:
تعرفه‌های بالا برای صادرات را کاهش می‌دهند و در نتیجه، قیمت فروش محصولات در خارج از کشور پایین می‌آید.
با حذف رویه‌های متناقض گمرکی و همچنین اصلاح و کاهش تشریفات اداری توانایی تجارت‌های کوچک افزایش می‌یابد.
اطمینان و امکان پیش‌بینی اوضاع برای صاحبان و سرمایه گذاران تجارت‌های کوچک در بازارهای خارجی امان پذیر می‌شود
باعث ترویج قانون و رعایت حقوق مالکیت معنوی می‌شود.
سازمان‌های مرتبط با صادرات ایران
درصادرات کالا و خدمات سازمان‌ها و ارگان‌های مختلفی چه بعنوان سیاست گذار و چه ارائه دهنده خدمات وجود دارند از جمله:
• وزارت صنعت، معدن و تجارت
– دفتر مقررات صادرات و واردات
– مرکز آموزش‌های بازرگانی
• گمرک جمهوری اسلامی ایران
• اتاق‌های بازرگانی
• معاونت دیپلماسی وزارت امور خارجه و سفارت‌خانه‌ها
کی و چه وقت صادر کننده باشیم
با وجود همه منافعی که صادرات در تجارت جهانی عاید کشوری می‌کند باید آگاه باشیم درجهان کنونی حفظ قدرت رقابت و توان صادرات در بازارهای بین المللی الزامات پیچیده‌ای دارد و صادرات، زمانی مناسب است که شرایط زیر برقرار باشد.
ارزش پول ملی بالا باشد، هرچه ارزش پول بالا باشد محصولات، ارزان‌تر و بیشتر تولید می‌شوند
نیاز داخلی تامین باشد و برای کاهش هزینه‌های ثابت در واحد محصول، از مازاد ظرفیت تولید استفاده و به این ترتیب توان خرید و فروش و سود بالا افزایش یابد
برای حفظ قدرت رقابت و استمرار توان صادراتی در بازار بین المللی برنامه ریزی مدونی صورت گرفته باشد
حضور اهل فن، متخصصان و صاحب نظران اقتصادی و دانشگاهی برای رصد بازار و تحلیل کم وکیف توان رقابتی صادرکنندگان و اعتبارسنجی تولیدکنندگان از الزامات حضور در تجارت جهانی است.
منابع
- اتاق بازرگانی، صنایع، معادن و کشاورزی ایران https://www.tccim.ir/
- مرکز پژوهش‌های مجلس شورای اسلامی https://rc.majlis.ir/fa/report/show/۱۵۲۳۶۹۴
- دنیای اقتصاد ۴/۳۵۵۴۵۲۶https://donya-e-eqtesad.com
- تحلیل بازار https://www.tahlilbazaar.com/news/۵۵۸۴۱
- خبرگزاری فارس https://www.farsnews.ir/news/۱۴۰۰۰۱۲۳۰۰۰۳۲۰