مسجد پیرزن چه ویژگی‌هایی دارد؟
مسجد پیرزن که برخی آن را بیوه‌زن نیز نوشته‌اند، حکایتی از سده هشتم هجری و روزگار گوهرشاد خاتون است.
به گزارش گروه وب‌گردی خبرگزاری صدا و سیما، یک عکس سیاه و سفید به یادگار مانده از اوایل قرن، با میله‌های آهنی بلند در وسط صحن مسجد گوهرشاد، تنها نشان از قصه‌ای بوده که سال‌ها است روایت‌های متفاوت آن بارها دهان به دهان چرخیده و به عنوان بخشی از تاریخ شفاهی، در گوشه کتاب‌های تاریخی ثبت شده است.
مسجد پیرزن که برخی آن را بیوه‌زن نیز نوشته‌اند، حکایتی از سده هشتم هجری است. روزگاری که گوهرشاد خاتون تصمیم می‌گیرد مسجدی را دیوار به دیوار حریم حرم مطهر رضوی، سقف و ستون بزند و یادمانی ماندگار از خود در مشهد بر جای بگذارد.
به‌غیر از این عکس، یک نقشه قدیمی نیز که قدمت آن را ۱۳۴۵ هجری قمری نوشته‌اند، در مرکز اسناد آستان قدس رضوی وجود دارد که موقعیت مسجد پیرزن با همین نام روی آن به صورت واضح و کامل ترسیم شده است. گزارش زیر، نگاهی به تاریخ این مسجد است که جز یک تاریخ شفاهی، اسناد چندانی درباره چگونگی پا گرفتن بنای آن وجود ندارند.
موقعیت مکانی مسجد پیرزن/ مسجدی درون یک مسجد
به گواهی تاریخ شفاهی در مشهد، حوض فیروزه مسجد گوهرشاد با آب زمزم و نقش و نگار پرنیان‌مثال آن، روزی بنایی از خشت و گل بوده است. کوخی میان کاخی که گوهرشاد در رؤیا‌ها ساخته بود و می‌خواست تار و پودی از حقیقت برای آن ببافد و همین هم شد.
محمد احتشام کاویانیان که در کتاب شمس‌الشموس، تاریخ مختصری از بنا‌های حرم مطهر رضوی ارائه داده است، بی‌آن‌که اشاره‌ای به داستان ساخت مسجد پیرزن کند، توصیفی کوتاه از شمایل آن می‌دهد و می‌گوید:
«قبل‌تر در وسط مسجد گوهرشاد، فضای مربعی شکل و سکو مانند بود که دور خود درگاه‌هایی با میله و سرانداز سنگی طویل داشت. با حصیر مفروش که به مسجد پیرزن مشهور بود تا این‌که متولی مسجد گوهرشاد تصمیم گرفت در محل مسجد پیرزن، حوض آب بسازد.»
البته توصیفی که او ارائه می‌دهد، تصویر مسجد پیرزن پس از بازسازی آن به سال ۱۰۸۸ هجری قمری است و از نمای مسجد در دوره تیموری، هیچ شرح مکتوبی وجود ندارد.
پیرزنی که خانه خود را به گوهرشاد نفروخت
این‌که چگونه مسجدی محقر و خشتی در دل مسجد جامع با عظمت گوهرشاد قرار گرفته، داستانی است که حجت‌الاسلام حسین انصاریان در کتاب عرفان اسلامی، آن را این‌طور روایت می‌کند:
«مرقد مطهر حضرت ثامن‌الائمه (علیه‌السلام) نیازمند مسجدی آبرومند جهت عبادت زائران و طاعت مطیعان و تدریس مدرسان بود. قرعه این فال الهی به نام گوهرشاد خانم، همسر شاهرخ میرزا تیموری افتاد. او تمام خانه‌ها و زمین‌های اطراف را برای ساختن مسجد خرید. تنها یک پیرزن حاضر نشد که محل مسکونی خود را بفروشد. این در حالی بود که منزل او وسط مسجد می‌افتاد. با این همه گوهرشاد خاتون از خرید آن منصرف شد، زیرا نمی‌خواست در ساخته شدن مسجد به احدی کمترین ظلمی شود. پس از ساخته شدن مسجد، پیرزن که شکوه گوهرشاد را می‌بیند، خانه خود را به عنوان محل عبادت وقف می‌کند. این عبادتگاه که به مسجد پیرزن معروف می‌شود، تا سالیان دراز تجلی داشت.»
سر پرسی مولزورث سایکس، سرکنسول انگلیس در خراسان (سال‌های ۱۹۰۵ تا ۱۹۱۳ میلادی) در کتاب تاریخ ایران، مسجد پیرزن را چنین شرح می‌دهد:
«حکایت می‌کنند که بانوی سالخورده‌ای قطعه زمینی در آن حوالی (محدوده مسجد گوهرشاد) داشته که مورد نیاز گوهرشاد بوده است، اما پیرزن به هیچ قیمتی حاضر به فروش آن نمی‌شود. می‌گویند او آن‌قدر اصرار و پافشاری می‌کند تا بالاخره مسجد را در اطراف و گرداگرد ملک او می‌سازند و او خود بعد‌ها مسجدی در آن به صورت جداگانه می‌سازد که مسجد پیرزن نام می‌گیرد و نگارنده، آن را دیده‌ام و مانند وامبری (یک سیاح معروف انگلیسی که به آسیا سفر کرده است) معتقدم که مسجد گوهرشاد از مساجد سمرقند، بسی زیباتر است.»
مسجد کوچکی که جایگاه بزرگان بود
این مسجد کوچک، گویا پیش از تخریب و تبدیل آن به وضوخانه، محل آمد و شد بزرگان بسیاری بوده و آن‌قدر اهمیت داشته که در آن علاوه بر نماز جماعت، محافل بیان و تفسیر حدیث برگزار شده است.
به‌عنوان نمونه، احمد مهدوی دامغانی در کتابچه شناخت‌نامه مرحوم محدث قمی که پس از برگزاری کنگره ایشان در سال ۱۳۸۹ خورشیدی در قم به چاپ رسیده، شرح روایتی ارائه داده که در بخشی از آن، از مسجد پیرزن یاد شده است:
«پدرم نیز مانند همه اقران خود به مرحوم محدث قمی، رضی‌الله عنه، فوق‌العاده اخلاص و احترام می‌ورزید و در زمانی‌که آن بزرگمرد جلیل‌القدر در مشهد اقامت داشت و به خواهش فضلای حوزه علمیه شهر، شب‌ها بعد از نماز مغرب و عشا در مسجد غیر مسقف معروف به مسجد پیرزن که در وسط مسجد گوهرشاد قرار داشت و با طارمی‌های آهنی و ستون‌های کوتاه سنگی، محصور و از صحن مسجد، مجزا بود و اکنون حوض بزرگ مسجد گوهرشاد و قسمتی از صحن بر جای آن واقع شده است، روایت احادیث و سنن را می‌فرمود و پدرم از حاضران همیشگی آن محفل منور مقدس بود.»
غلامرضا جلالی نیز در کتاب مشاهیر مدفون در حرم رضوی، در ذکر یاد یکی از بزرگان می‌نویسد:
«حاج شیخ رمضان‌علی قوچانی از علمای زاهد و متقی بود و عوام و خواص به او توجه داشتند. او از شاگردان آخوند خراسانی است و در مسجد معروف به پیرزن که اکنون در محل مسجد گوهرشاد به شکل حوض بزرگی درآمده است، نماز می‌خواند».
حکایت زال بیک و صفه‌ای که او ساخت
روایت متفاوت دیگر نیز درباره مسجد پیرزن وجود دارد که از اشعار نقش خورده بر کتیبه زال بیک در حرم، ریشه گرفته است. در این روایت، راویان معتقدند که بخشی از مسجد گوهرشاد در زلزله مشهد به سال ۱۰۸۴ هجری قمری تخریب شده است و بعد‌ها به‌دست زال‌بیک نامی، تعمیر می‌شود.
او در صحن مسجد، ستون‌های سنگی می‌سازد و به همین دلیل، به مرور این بخش با نام او شناخته می‌شود. نامی که بعد‌ها پسوند زال آن به زن، کوتاه می‌شود و تغییر می‌کند.
در اشعار نقش خورده بر روی کتیبه زال بیک، آمده است:
بهر تعمیرش به نام زال بیک
از مقیمان زمان آمد مثال
داد اتمامش به اندک فرصتی
بِه ز هر نقشی که می‌بندد خیال
در تفکر بود معمارِ خرد
از برای گفتنِ تاریخ سال
ناگهان بر صفحه از کلک قضا
شد رقم تعمیر مسجد کرد زال
(عمل حقیر فقیر عاصی شجاع بنا اصفهانی. ۱۰۸۸)
ماجرای تبدیل صفه پیرزن به حوض‌خانه
پس از این است که محدوده مسجد پیرزن، به صورت صفه‌ای درمی‌آید که حدود ۲۰ سانتی‌متر از صحن حیاط مسجد گوهرشاد، بالاتر بوده است. در اطراف این صفه نیز ستون‌های سنگی به هم پیوسته وجود داشت که فضای مسجد را از صحن جدا می‌کرد.
عبدالحمید مولوی (پدر خراسان‌شناسی معاصر ایران) می‌نویسد این محل را در دفتر مسجد گوهرشاد به نام چهارچوب نوشته‌اند و رسم بود که کف صفه را با حصیر، فرش می‌کردند تا نمازگزاران بتوانند از آن استفاده کنند. گویا در چهار طرف صفه، چهار حوض وجود داشت و آب نهری که از میان حرم می‌گذشت، پس از عبور از کانال‌های این چهار حوض، به داخل شهر جاری می‌شد.
این فضای صفه‌مانند، در حوالی سال ۱۳۲۶ خورشیدی، تخریب و به وضوخانه تبدیل شد. ماجرا از این قرار بود که گویا بین سال‌های ۱۳۱۷ تا ۱۳۲۰ خورشیدی، حرم و مسجد گوهرشاد که از راه لوله‌کشی قنات سناباد به آب می‌رسیدند، با کمبود آب روبرو شدند؛ آن‌چنان‌که نمازگزاران، به‌ناچار برای وضو گرفتن، از آب چاهی که در صحن بوده است، استفاده می‌کردند.
۵ سال پس از آن تاریخ، حاج محمدباقر کلکته‌چی تبریزی که یکی از تجار مشهور مشهد بود، تصمیم گرفت با هزینه شخصی، آب لوله‌کشی را به مسجد گوهرشاد برساند.
او همچنین در محل مظهر قنات سرده، در باغ اداره کل اوقاف خراسان، منبع آب جدید ساخت. انجام این کار، یک سال زمان برد، اما در نهایت، پس از ۴ کیلومتر لوله‌کشی، آب تصفیه‌شده در مسجد گوهرشاد جریان پیدا کرد. درست در همین زمان بود که مسجد پیرزن به حوض تبدیل شد و شیر‌های آب در اطراف آن، نصب شدند.