جامعه روستایی و عشایر، برخلاف نسبت جمعیتی پایین، به عنوان سنگ بنای تولید، نقش مهمی در امنیت، اقتصاد و استقلال کشور ایفا می‌کنند و به مثابه کانون‌های کوچک تولیدی، سهم بزرگی در توسعه همه جانبه دارند.
به گزارش سرویس پژوهش خبرگزاری صدا وسیما: شورای فرهنگ عمومی بنابر درخواست مرکز توسعه روستایی و مناطق محروم کشور، شهریور ۱۳۹۲ با پیشنهاد نام‌گذاری روزی به‌نام روستاییان و عشایر موافقت کرد و قرار شد ۱۵ مهر در تقویم رسمی کشور، «روز روستا و عشایر» باشد.
با نگاهی به آمار جمعیتی، به‌راحتی معلوم می‌شود در طول ۶۰ سال، نسبت جمعیت روستایی از حدود ۷۰ به حدود ۲۵ درصد رسیده که ناشی از مهاجرت گسترده روستاییان به شهرهاست. البته باید در نظر داشت که در سال‌های اخیر، با تغییرات در تقسیمات کشوری، بسیاری از مناطق روستایی با هدف جلب بودجه و امکانات، به مناطق شهری تبدیل شدند؛ اما این تغییر صرفا محدود به همان نام مانده و عملا فایده‌ای برای روستانشینان نداشته است. روستا نزد ایرانیان مفهومی است که تداعی گر معنای صداقت، تلاش، ایمان و راستی بوده و یکی از ارکان استقلال اقتصادی، تقویت توان مالی و پشتوانه سیاسی و امنیتی هر کشوری محسوب می شود.
روستائیان و عشایر غیور این سرزمین، همان گونه که در عرصه‌های مختلف انقلاب اعم از حماسه‌ی پرشکوه دفاع مقدس و سازندگی ایران اسلامی نقشی محوری و تعیین کننده ایفا نمودند، امروزه و در دوران حساس تحول کشور نیز در راستای توسعه کسب و کار و افزایش توان و ظرفیت تولید کشور وظیفه خود را مجدّانه انجام داده و مایه‌ی مباهاتند. توجه ویژه و محوری به مناطق روستایی و عشایری و ارتقای شاخص‌های توسعه پایدار در روستاها از جمله اولویت های اساسی است که به جرئت می توان گفت این مهم با برنامه ریزی و اختصاص تسهیلات و امکانات لازم، به ویژه در جهت تحقق مهاجرت معکوس امکان پذیر است.
به طوریکه حمایت های چند سال اخیر در جهت توسعه مشاغل روستایی و گردشگری در قالب بوم گردی در روستاها، توسعه کشت گیاهان دارویی، توسعه کشاورزی و دامپروری و ایجاد بستر مناسب برای عرضه محصولات و تولیدات روستایی از جمله دستاورد‌هایی است که روستا را به فضایی پرنشاط برای زندگی در این مناطق تبدیل کرده و از موج مهاجرت کاسته است.
جمعیت روستاییان و عشایر کشور
در حال حاضر حدود ۲۰ میلیون نفر روستایی و بیش از یک میلیون و ۱۵۰ هزار نفر عشایر در کشور زندگی می‌کنند. به عبارتی ۲۶ درصد از جمعیت کشور در ۶۲ هزار آبادی و روستا ساکن هستند. تقریباً کمتر از ۲.۶ درصد از جمعیت روستایی در مناطق کمتر از ۲۰ خانوار و ۹۷.۴ درصد از جمعیت روستایی در آبادی‌های دارای بالای ۲۰ خانوار ساکن هستند. از سال ۶۵ تا ۹۵ حدود ۱۳ هزار روستای کشور، خالی از جمعیت شده‌اند، اما به دلیل اجرای طرح های حمایتی، از سال ۹۶ تاکنون با رشد جمعیت جوان در روستاها مواجه بوده‌ایم و خوشبختانه جمعیت روستایی کشور در سال ۹۸ کاهشی نبوده است. در تازه‌ترین بروز رسانی سرشماری ثبتی، جمعیت عشایر کوچنده کشور نیز به ۲۵۱ هزار خانوار رسیده که این آمار رشد پنج هزار نفری جمعیت عشایری را در طی چند سال اخیر نشان می‌دهد.
تفاوت‌ها و تشابهات جامعه روستایی و عشایری
جامعه روستایی و عشایری در طول تاریخ با وجود تشابهات متعدد، تفاوت‌های اساسی با هم دارند که آنها را از یکدیگر متمایز می کند. شیوه تولید چادر نشینی بر اقتصاد شبانی استوار است و در آن دامداری، شکار و چراگاه‌های مشترک عناصر اساسی تلقی می‌شوند. کشاورزی در مقیاس محدود و در میان برخی از قبایل انجام می شود و زراعت برای چادرنشینان اهمیت چندانی ندارد؛ در جامعه عشایری افراد خود را عضو قبیله می دانند، فرمانبرداری بی‌چون و چرای از رئیس قبیله دارند و در کنار یکدیگر نیروی قهریه قوی برای دفاع از منافع قبیله و دنبال کردن اهداف مشترک دارند؛ اما در جامعه روستایی با وجود همکاری و همیاری های زیاد میان روستاییان زندگی مشترک و نیروی نظامی قوی وجود ندارد. اساس اقتصاد روستایی به زراعت و اقتصاد عشایری به دامداری مبتنی بوده است تا آنجایی که هر یک از این ۲ گروه به مواد تولیدی گروه مقابل نیاز دارند.
نقش روستاییان و عشایر در تولید و سازندگی کشور
جامعه روستایی و عشایر، برخلاف نسبت جمعیتی پایین، به عنوان سنگ بنای تولید، نقش مهمی در امنیت، اقتصاد و استقلال کشور ایفا می‌کنند و به مثابه کانون‌های کوچک تولیدی، سهم بزرگی در توسعه همه جانبه دارند. نقش روستاییان و عشایر در تولید و سازندگی کشور مهم و تعیین کننده است؛ چرا که آنها در تامین غذا، امنیت غذایی، سلامت تولید مواد غذایی، صنایع تبدیلی و تولید فرهنگ و آداب و سنن پیشتاز بوده‌اند. روستاها تولیدکننده فرهنگ، آداب و سنن، هنر و صنایع دستی‌اند. برای مثال فرش به عنوان بزرگترین صنعت دستی کشور با دستان پرتوان مردان و زنان روستایی و عشایر بافته می‌شود. با توجه به ظرفیت های ارزشمند روستاها در بخش های مختلف کشاورزی، دامپروری، صنایع دستی و به ویژه بخش گردشگری و بوم گردی، شاهد ارتقای شاخص های توسعه پایدار و پیشرفت و آبادانی هرچه بیشتر روستاها هستیم.
روستاییان و عشایر اهرم‌های قدرتمند توسعه کشور
هرچند جمعیت روستایی کشور به‌دلیل برنامه‌های نامناسب و سوگیری به سمت نواحی شهری و صنایع بزرگ و نیز دامن زدن بر تبدیل روستاها به شهر در حال کاهش بوده است، ولی مقایسه جمعیت روستایی کنونی ایران با جمعیت کل بسیاری از کشور‌های دنیا، اهمیت این جمعیت را به‌خوبی برای سیاستگذاران آشکار می‌کند. با توجه به جمعیت روستایی کشور، مدیریت و بهبود کیفیت زندگی این تعداد قابل توجه از شهروندان، نیازمند برنامه‌ریزی جدی و هدفمند و تدوین راهبرد‌های مناسب و هماهنگ‌کننده در راستای استقرار متوازن جمعیت کشور در پهنه سرزمین است. نواحی روستایی و عشایری به‌عنوان کانون تولید کشور محسوب شده و از نقش اساسی در تأمین استقلال ایران به‌خصوص از منظر امنیت غذایی برخوردارند.
۹۰ درصد تولیدات کشاورزی در روستاها تولید می شود همچنین جامعه عشایری کشور، جامعه‌ای مولد بوده و ۲۸ درصد دام سبک و ۲۵ درصد گوشت قرمز موردنیاز کشور را تامین می‌کنند. همچنین آنها ۲۸ درصد صنایع دستی کشور را تولید می کنند که بخشی از آن به خارج صادر می‌شود. عشایر حدود ۳۸ درصد مراتع خوب کشور را در اختیار دارند و اغلب تولیدات کشاورزی عشایر، سالم و ارگانیک است. علاوه بر این تقریباً همه عرصه‌های منابع طبیعی در روستاها واقع شده است و سیاست‌های مربوط به این نواحی، نقش مهمی در حفظ یا نابودی این عرصه‌های حیاتی دارد.
در حال حاضر، حدود ۷۲ درصد ارزش‌افزوده بخش معدن در نواحی روستایی تولید می‌شود، هرچند روستاییان نفع چندانی از این درآمد نمی‌برند. همچنین بسیاری از آثار تاریخی و باستانی در نواحی روستایی واقع شده‌اند. ازسوی دیگر عشایر در عرصه‌ای حدود ۵۹ درصد مساحت کشور پراکنده هستند و نقش مهمی را در تأمین امنیت کشور به‌خصوص در مناطق مرزی و دورافتاده ایفا می‌کنند. عشایر بیشترین درآمدزایی را برای کشور دارند و کمترین هزینه را به هزینه‌های کشور و دولت تحمیل می کنند، این افراد با سختی بسیار در مناطق عشایری زندگی می-کنند.
نواحی روستایی و عشایری علاوه بر کارکرد‌های اجتماعی، اقتصادی، محیط زیستی، از کارکرد امنیتی به‌ویژه از منظر استقرار بهینه جمعیت در نقاط مرزی برخوردارند. ظرفیت جمعیت ۲۱ میلیون نفر ساکن در این مناطق با اتخاذ تدابیر صحیح و مدبرانه، می تواند زمینه شکوفایی و توسعه پایدار مناطق روستایی و به تبع آن کشور را به همراه داشته باشد. علاوه بر این، تمرکززدایی، توقف روند انفجار جمعیتی کلان‌شهرها، مقابله با رشد بی‌محابای شهر‌ها و توقف روند سریع تغییر کاربری اراضی کشاورزی در گرو توجه همه‌جانبه به موضوع توسعه روستایی است.
کمبود درآمد عامل مهمی است که اگر برای آن چاره‌ای اندیشیده نشود، اجازه نمی دهد طرح های توسعه روستایی به ثمر بنشیند. مشکلات آینده جهان سوم اعم از بیکاری، فقر، کمبود درآمد، گرسنگی، کمبود تولید و ... باید در روستاها حل و فصل شود؛ بنابراین توسعه روستایی به خاطر حل مشکلات مزبور و مخصوصاً برآوردن نیاز‌های اساسی مردم از اهمیت و اولویت خاصی برخوردار است.
متن کامل این مطلب در اینجا قابل دریافت است
پژوهشگر: دکتر مریم بیگ پور