روایت اجمالی از زندگی علامه حسن زاده آملی

به گزارش خبرگزاری صدا و سیما ، استاد مرحوم آیت‌الله حسن حسن‌زاده آملی، چهره‌ای است آشنا برای همه آنان که در عرفان و فلسفه و معارف الهی جستجو می‌کنند؛ عالمی فرزانه که از پس سال‌ها پژوهش و تدریس و تلاش‌های توان‌سوز علمی و عملی در سال‌های اخیر به لحاظ کسالت‌های جسمی، تدریس را وانهاده و در زاویه خلوت‌خانه به تحقیق و پژوهش نشسته بود.

دست‌یابی به استادان بزرگ و بهره‌وری از سرچشمه زلال دانشمندان، رسیدن به فیض فیّاض عالمان و استفاده از خرمن دانش قله‌سانان بزرگ دانش و پژوهش، توفیق بزرگی است که معدود کسانی از دلدادگان به حق بدان دست می‌یابند.

 استاد از این گونه کسان بود که سالیان دراز در محضر استادان بزرگی همچون آیت‌الله شعرانی، حکیم مهدی الهی قمشه‌ای، شیخ محمدحسین فاضل تونی و... زانو زده و از دانش سرشار آن بزرگان بهره برده بود.

سخت‌کوشی و خستگی‌ناپذیری، وسواس علمی، دقت تحقیقی و استوارنگاری در پژوهش از جمله ویژگی‌های آن بزرگوار بود.

فروتنی آن علامه ذوالفنون، در اولین نگاه یادآور عالمان معادباوری بود که در سلسله عالمان جلیل فرهنگ بشری می‌درخشند و آثار وجودی وی در تربیت شاگردان فاضل و نگارش آثاری ارجمند در ابعاد مختلف فرهنگ اسلامی بسی گسترده‌تر و فراتر از آن است که در این یادکرد کوتاه بتوان به آنها اشاره اشاره کرد اما به مصداق "ما لایدرک کله؛ لایترک کله"، در اینجا مروری داریم بر برخی رئوس کلی اندیشه و حیات آن فقید سعید:

قرآن، برهان و عرفان در نگاه علامه حسن‌زاده

علامه حسن‌زاده آملی، آثاری در زمینه‌های فقه، فلسفه، اخلاق، عرفان، حکمت دینی، کلام، ریاضیات، نجوم، ادبیات عربی و فارسی، علوم طبیعی، طب قدیم، علوم غریبه و باطنی نوشته، اما عمده آثار و اندیشه‌های او بر محور قرآن، فلسفه و عرفان است. وی قرآن و برهان و عرفان را مرتبط به هم می‌داند و معتقد است این سه از هم جدایی ندارند.

حجت الاسلام احمد فربهی، استاد فلسفه حوزه و دانشگاه، در یادداشتی به مناسبت ارتحال مرحوم علامه، از مجاهدت‌های فلسفی وی در زمینه تغییر امتداد فلسفه‌ی اسلامی از حکمت یونانی به حکمت وحیانی تجلیل می‌کند و می‌نویسد:

تا قبل از ملاصدرا به هر فیلسوفی می‌رسیدی، می‌پرسیدی: ارسطوئی هستی یا افلاطونی؟ او هم می‌گفت: ارسطوئی! یا افلاطونی! یا هر دو!

ملاصدرا که آمد گفت: مهم نیست ارسطوئی باشی یا افلاطونی، مهم آن است که دین تو دین انبیاء باشد، "من لم یکن دینُه دینَ الأنبیاء- علیهم السّلام-، فلیس من الحکمة فی شی‏ء" (مفاتیح، ص413، اسفار، ج5 ص205 رسالة فی‌الحدوث ص149)

از این‌رو مرحوم امام، در عین حال که سخنان شیخ‌الرئیس را مشی به سبک یونان می‌دانست (آداب‌الصلواة، ص301) اما می‌گفت:

"فلسفه امروزِ حکماى اسلام را و معارف جلیله اهل معرفت را به حکمت یونان نسبت دادن، از بى‏اطلاعى بر کتب قوم است- مثل کتب فیلسوف عظیم الشأن اسلامى، صدر المتألّهین قدّس سرّه و... و نیز از بى‏اطّلاعى به معارف صحیفه الهیّه و احادیث معصومین سلام اللَّه علیهم است" (همان)

و مرحوم آقا جلال می‌‌گفت: "به عقیده حقیر، بعد از ملاصدرا سبک تحریر عقاید فلسفى عوض شد". (آشتیانی، شرح‌زاد‌المسافر،ص200)

 حکماء اسلامی، در یک دستشان برهان قاطع و در دست دیگر، قطعیات وحی شد (بإحدى یدىّ قاطع البرهان و بالاخرى قطعیات صاحب الوحی‏، نراقی، اللمعات‌ ص6) و نسبت حکمت یونانی با حکمت وحیانی را بررسی می‌کردند (فیض، اصول‌المعارف، مقدمه)

و در عصر حاضر رفتار و گفتار مرحوم آیت‌الله حسن‌زاده، مملوّ از خضوع در مقابل وحی، و کتبش مشحون از نگاه تطبیقیِ بین حکمت وحیانی اسلام و حکمتی که منشأ آن‌ را نیز وحیانی می‌دانست بود.
دین او دین انبیاء و کتب او منبعی غنی در تفسیر فلسفی بود. خدا ایشان را با اولیاء‌ الهی محشور فرماید.

با رفتن علامه حسن‌زاده بسیاری علوم از دسترس حوزه‌ها خارج می‌شود

آیت الله علی‌اکبر رشاد، با صدور پیامی به مناسبت درگذشت مرحوم آیت‌الله حسن حسن‌زاده آملی، آن عالم عظیم‌الشان را از سرمایه‌های معرفتی کشور و از پشتوانه‌های معنوی انقلاب اسلامی و نظام جمهوری اسلامی می‌نامد که فقدانش مصداق بارز ثُلمه بر پیکره‌ی اسلام، کشور و نظام اسلامی قلمداد می‌شود و با ارتحال وی، حوزه‌های علمیه‌ و جامعه‌ی دینی‌ بیش از پیش، دچار فقر و فتور معرفتی و معنوی می‌شود.

او همچنین به احاطه علمی کم‌نظیر مرحوم علامه از علومی که دیگران از آن آگاه نبودند، اشاره می‌کند و معتقد است: آن علوم تا زمانی که ایشان بودند باقی بود و با رفتن وی آنها نیز باقی نخواهند بود. بعضی از علوم نادر اختصاص به عالمان نادر دارد که با رفتنشان آن علوم نیز می‌روند. برای مثال بعد از رفتن علامه آیت الله نجفی مرعشی علم نسب شناسی از میان حوزه‌ها رخت بربست و امروز ما کسی را نداریم که در این علم خبره باشد چرا که مرحوم نجفی مرعشی نسابه روزگار بود. با رفتن علامه حسن زاده نیز بسیاری علوم خاصه علوم غریبه از دسترس حوزه‌ها خارج می‌شود.

                      

علامه حسن زاده آملی و سنتی که باید حفظش کرد

علامه حسن زاده آملی تنها در عرصه تألیف نیست که آثار ماندگار دارد. تقریباً عمده آثار فلسفی و عرفانی از "اشارات" و "شرح اشارات" گرفته تا "شرح منظومه" و"شفا"ی بوعلی و "اسفار" و از "فصوص" و برخی شروح آن و "تمهید القواعد" گرفته تا "مصباح الانس" ابن فناری همه را گاهی مکرر تدریس فرموده. استاد به دلیل اینکه با سنت تصحیح متون از طریق استادش علامه شعرانی آشنا بوده کاری کرده کارستان و در تمامی موارد همزمان با تدریس این متن‌ها را با نسخه‌های مختلف مقابله کرده و از آن تصحیحاتی قابل استفاده همراه با تعلیقاتی عالمانه به دست داده که در سال‌های اخیر منتشر شده است.

دکتر حسن انصاری، پژوهشگر و استاد میهمان مدرسه مطالعات تاریخی مؤسسه مطالعات پیشرفته پرینستون، با اشاره به اهمیت مجاهدت‌های علمی مرحوم علامه در این زمینه، می‌نویسد: علامه حسن‌زاده همچون استادش علامه شعرانی از  دانشیان آگاه در رشته‌ها و فنون مختلف و یادآور علمای قدیم ما در سنت اسلامی است. دایره دانش و اطلاع او از فقه و اصول و تفسیر و فلسفه و منطق و عرفان فراتر رفته و به علوم ریاضی و هیئت و علوم ادب هم رسیده است. یادآور نسل‌های خواجه نصیر و ملاقطب. الگویی است که می‌توان به نسل جدید معرفی کرد و گفت که دانشیان سنت ما چنین بوده‌اند؛ عمری را صرفا به تحصیل دانش و طلب آگاهی و دقت در متون گذشتگان و تلاش برای راهیابی به فهم های جدیدتر سپری می کرده‌اند؛ همراه با عزت نفس و قناعت‌ورزی و تنزّه و پرهیزکاری.

                    

حسن‌زاده مسافرت کرد

علامه حسن حسن‌زاده آملی، این نادره روزگار و نمونه بی‌بدیل فرهنگ جامع اسلامی، سرانجام شب گذشته (شنبه 3 مهر) در سن 93 سالگی دار فانی را وداع گفت؛ او خود چندی پیش از رحلتش گفته بود:

 آقایان! داریم خداحافظی می‌کنیم.

ای بسا که خبر به شما رسیده: حسن زاده مسافرت کرد.

آه و ناله‌ای ندارد که.

هست.

نظام عالم است و ما هم از پس پرده خبر نداریم.

خدا نکند ندارد که.

چرا نکند؟

اینجا باشیم برای چه؟

دار خلود نیست.

دار حرکت است! 

با انتشار خبر رحلت این عالم جلیل، سیلی از پیام‌های تسلیت سرازیر شد. مقام معظم رهبری نیز با صدور پیامی، رحلت این اندیشمند فرزانه  را تسلیت گفتند و وی را روحانی دانشمند و ذوفنونی از جمله‌ی چهره‌های نادر و فاخری دانستند که نمونه‌های معدودی از آنان در هر دوره، چشم و دل آشنایان را می‌نوازد و توأماً دانش و معرفت و عقل و دل آنان را بهره‌مند می‌سازد.

در بخشی از این پیام آمده است: نوشته‌ها و منشأت این بزرگوار منبع پر فیضی برای دوستداران معارف و لطائف بوده و خواهد بود ان‌شاءالله. اینجانب به همه‌ی دوستان و شاگردان و ارادتمندان ایشان بویژه به مردم مؤمن و انقلابی آمل و جوانان مشتاقی که مجذوب مواضع انقلابی و خلقیات والای انسانی آن مرحوم بودند تسلیت عرض می‌کنم و رحمت و مغفرت و علو درجات ایشان را از خداوند متعال مسألت می‌نمایم.