مار سرخ گرگان، جهانی می‌شود؟

به گزارش خبرگزاری صداوسیما مرکز گلستان؛ ۸۵سال پیش یک باستان شناس آمریکایی با هواپیمایی بر فراز شهر‌های کشور از جمله منطقه دشت گرگان به پرواز درآمد تا از آثار باستانی به شکل هوایی عکس برداری کند.

این باستان شناس در هنگام عکس برداری هوایی متوجه خطوط مارپیچی سرخ رنگ بر روی زمین شد که از شرق دریای خزر شروع و پس از عبور از ضلع شمالی "گرگان رود" و دشت‌های وسیع شهرستان‌های ترکمن، آق‌قلا، گنبدکاووس و کلاله به کوه‌های "پیشکمر" در شرق گلستان ختم می‌شود.

نام آن باستان شناس "اریک اشمیت" بود و شاید به هنگام ثبت عکس‌ها هرگز تصور نمی‌کرد آن خط سرخ، یکی از مهمترین آثار تاریخی کشور و حتی دنیا باشد.

این خط سرخ درون عکس‌ها در واقع مربوط به آثار دیواری تاریخی به جا مانده از دوران ساسانیان است، دیواری که به گفته مورخان ساخت آن ۹۰سال زمان برده است و بقایای خاکستر‌های کشف شده در کوره‌های آجرپزی اطراف دیوار، زمان ساخت آن را قرن پنجم و ششم میلادی نشان می‌دهد.

در منابع تاریخی از این دیوار به نام‌های مانند "سد پیروز"، "سد اسکندر"، "سد انوشیروان"، "قزل‌آلان" و مار سرخ (به سبب رنگ آجر‌های آن) هم نام برده شده است.

آجر‌های سرخ رنگ این دیوار حکایت از قدمت آن‌ها در دوره ساسانی دارد. با توجه به این مطالعات می‌توان نتیجه گرفت که پادشاهان ساسانی با کمک این دیوار و ایجاد ۳۸ قلعه و پادگان نظامی بر روی آن نفوذ به سرزمین ایران در فواصل کوهستان‌های قفقاز و خط ساحلی دریای مازندران را غیر ممکن کردند تا بتوانند با امپراتوری روم شرقی از یک سو و قوم هون (Hun) و دیگر اقوام شمالی از سوی دیگر مقابله کنند.

این دیوار تاریخی با طول ۲۰۰کیلومتر بعد از دیوار چین دومین دیوار طویل آسیا و بعد از دیوار برلین آلمان سومین دیوار طویل جهان لقب گرفته است و با توجه به اهمیت آن از سال۱۳۷۵ مورد توجه جدی میراث فرهنگی مازندران قرار گرفت و پس از جدا شدن گلستان از مازندران این موضوع به صورت جدی‌تر در استان دنبال شد تا اینکه سال۱۳۷۸ این دیوار با شماره «۲۳۴۵» به ثبت ملی رسید.

سال هاست موضوع ثبت جهانی این دیوار تاریخی مطرح می‌شود، اما گویا تنها یک علاقه مندی برای ثبت بوده و هیچگونه اقدام اساسی برای این مهم برداشته نشده است و طی این سال‌ها اخبار تکراری تخصیص اعتبار برای ثبت جهانی و سال بعد خبر عدم تخصیص آن به گوش می‌رسید.

به گفته احمد تجری، مدیرکل میراث فرهنگی، گردشگری و صنایع دستی گلستان برای به ثبت جهانی رسیدن این اثر مهم، پرونده ثبت باید بر اساس معیار یونسکو کامل شود.

او گفت: خوشبختانه تصویربرداری دیوار انجام شده و پلن مدیریتی آن آماده و به زبان انگلیسی همزمان ترجمه شده است، طرح راهبردی آن در حال جمع بندی است، همچنین مطالعه باستان شناسی و ... اقداماتی است که در کنار نقشه برداری هوایی انجام شده است.

تجری ادامه داد: در هدفگذاری انجام شده مقرر شده بود تمام این اقدامات تا تابستان امسال انجام شود و تا اواسط مهرماه پرونده نهایی به یونسکو ارسال شود.

او گفت: خوشبختانه تمام کار‌ها انجام شده و بخشی از ترجمه به زبان انگلیسی باقی مانده است و امیدواریم با اتمام آن در زمان مقرر برای شورای داوری در یونسکو ارسال کنیم.

ثبت جهانی دیوار تاریخی چه مزیت‌هایی دارد؟

حمید عمرانی، مدیر طرح کاوش دیوار گرگان در این رابطه گفت: با ثبت جهانی دیوار تاریخی گرگان در یونسکو، اصالت فرهنگی ایران به جهانیان معرفی می‌شود و پیشینه اثر به زبان‌های مختلف ترجمه و در اختیار گردشگران قرار می‌گیرد، همچنین ثبت این اثر، دیوار را به عنوان یکی از مقاصد گردشگری توریست‌های خارجی قرار می‌دهد.

وی تزریق اعتبارات بین المللی برای مرمت و احیای دیوار را یکی دیگر از مزایای ثبت جهانی شدن آن عنوان کرد و گفت: این اعتبار همه ساله به صورت مستمر تزریق می‌شود و پس از ثبت جهانی امکان بهره‌مندی از تسهیلات صندوق حمایتی یونسکو فراهم شده و از این منظر محدودیتی نخواهیم داشت.

شاید برای افرادی که تاکنون نامی از دیوار گرگان به گوششان نخورده باشد، با شنیدن این اسم سازه‌ای شبیه به دیوار چین را در ذهنشان متصور شوند، اما واقعیت چیز دیگری است.

واقعیت این است که، چون بخش اعظمی از این دیوار تخریب و بخشی دیگر در زیر خاک مدفون شده است برای گردشگران چندان قابل رویت نیست و زمانی که گردشگر به محل دیوار گرگان می‌رسد با زمینی صاف رو به رو می‌شود که در گذشته دیواری بر روی آن قرار داشته است.

تاسیس نخستین پایگاه دیوار گرگان

پس از سال‌ها که نبود اعتبار مناسب یکی از مشکلات تحقق نیافتن اهداف در نظر گرفته شده برای دی وار گرگان بود حالا مدیرکل میراث فرهنگی گلستان خبر از تاسیس نخستین پایگاه این دیوار تاریخی داده که در تایید ثبت جهانی این اثر هم تاثیر گذار است.

احمد تجری، مدیرکل میراث فرهنگی، گردشگری و صنایع دستی گلستان در این باره گفت: هم‌زمان با انجام مطالعات باستان‌شناسی، مرمت و احیای بخشی از تأسیسات دفاعی دیوار دفاعی گرگان و برای فراهم شدن زمینه لازم برای ثبت جهانی طولانی‌ترین اثر تاریخی کشور، ساخت نخستین پایگاه دیوار بزرگ گرگان به زودی آغاز می‌شود.

او گفت: فعالیت این پایگاه با محوریت خدمات پژوهشی، حفاظتی و گردشگری است.

تجری ادامه داد: نخستین پایگاه دیوار بزرگ گرگان در محدوده روستای قلعه‌جیق بزرگ شهرستان گمیشان ساخته می‌شود و برای ساخت آن بیش از ۱۳میلیارد ریال اعتبار در نظر گرفته شده است.

او ادامه داد: ساخت و تجهیز پایگاه‌های کوچک و بزرگ در طول مسیر دیوار دفاعی گرگان و در محدوده روستا‌های واجد شرایط علاوه بر معرفی، حفظ و نگهداری میراث فرهنگی ملموس و ناملموس می‌تواند سبب توسعه گردشگری و ایجاد اشتغال پایدار شود.

تجری، در رابطه با نقشه ساخت این پایگاه گفت: ساختمان اولین پایگاه دیوار بزرگ گرگان با نقشه مربع‌مستطیل، مشابه قلعه‌های دیوار بزرگ گرگان به صورت یک طبقه طراحی شده و شامل بخش‌هایی مانند تالار سخنرانی و پخش فیلم، نمایشگاه اشیای باستان‌شناسی، نمایشگاه عکس و تابلو، غرفه محصولات فرهنگی، غرفه صنایع‌دستی، نمازخانه، چای‌خانه و ... است که به معرفی ظرفیت‌های منطقه با محوریت دیوار بزرگ گرگان می‌پردازد.

ساخت نخستین پایگاه این دیوار چقدر طول می‌کشد؟

حمید عمرانی، مدیر کاوش دیوار گرگان مدت زمان ساخت این پایگاه را به شرط تامین اعتبار ۶ماه برآورد می‌کند و می‌گوید: زیرساخت‌های لازم برای ساخت این پایگاه انجام شده است و در حال به روزرسانی طرح‌ها هستیم.

او گفت: کار ساخت این پایگاه بر عهده پیمانکاران بومی است و تلاش می‌شود این پایگاه با الگو برداری از قلعه‌ها باشد تا برای گردشگر عینیت بیشتری داشته باشد و زمانی که وارد پایگاه‌ها می‌شود گویی وارد قلعه می‌شود.

عمرانی ادامه داد: این پایگاه‌ها در فاصله ۲۰۰ متری از دیوار گرگان ساخته می‌شود تا بازدید کننده بعد از آشنایی با تاریخچه دیوار در این پایگاه‌ها مسیری را پیاده به سمت دیوار طی کند و بخشی از آنچه در پایگاه دیده را از نزدیک لمس کند.

دیوار گرگان، حلقه‌ای از زنجیره تاریخ منطقه

مطالعات دیوار گرگان تنها به گلستان محدود نمی‌شود و کاوشگران در گرجستان هم با توجه به نشانه‌های به دست آمده از امتداد قلعه‌های ساخته شده در نوار شمالی ایران و کشورشان به نتایجی دست پیدا کرده اند و مقالات متعددی در قالب کتاب منتشر کرده اند.

حالا قرار است کتاب چاپ شده در گرجستان به زبان فارسی ترجمه شود تا ما را با منبعی غنی از اطلاعات در رابطه با دیوار گرگان آشنا کند.

حمید عمرانی، مدیر کاوش دیوار گرگان در این رابطه گفت: دیوار تاریخی گرگان کل پهنه استان گلستان و بخشی از استان‌های هم‌جوار را در برمی‌گیرد و بررسی‌ها نشان می‌دهد این پهنه گسترده باید به سمت دیوار قفقاز در آذربایجان و در کشور‌هایی همچون گرجستان و... کشیده شود.

گرچه بخش اعظمی از دیوار گرگان مدفون در دل خاک است، اما عمرانی می‌گوید ما تلاش کرده‌ایم از طریق رسانه‌ها و تهیه برنامه‌های مستند و مصاحبه‌ها این دیوار و اهمیت آن را به مردم معرفی کنیم و در همین راستا تاکنون چندین مستند دو زبانه تهیه‌شده است.

او ادامه داد: در طول دیوار گرگان چندین نقطه را در نظر گرفته ایم که زمانی که گردشگران مراجعه می‌کنند با توضیحات ما برایشان ملموس‌تر می‌شود به همین دلیل نقش صاحبان تور لیدر‌ها در این زمینه بسیار مهم است.

او افزود: زمانی که پایگاه‌ها احداث شود می‌توانیم با استفاده از ظرفیت اقوام، صنایع دستی و آداب و سنن روستا‌ها این اماکن را به مردم معرفی کنیم و برای این کار باید نگاهمان به دیوار گرگان بلند مدت باشد.

دیوار تاریخی گرگان نیازمند طرح گردشگری است

اما مهدی سقایی، مجری طرح جامع گردشگری گلستان معتقد است نگاه به دیوارتاریخی گرگان نگاه میراثی است که می‌خواهد آن را مرمت و حفاظت کند که کار درستی است، اما نگاه بحث گردشگری در آن جایگاهی ندارد.

او افزود: برج قابوس هم جاذبه بسیار خوب و یک میراث گران بهاست و شکی در آن نیست، اما آیا بعد از ثبت جهانی آن توانسته ایم جاذبه گردشگری ایجاد کنیم و پای توریست‌های خارجی را به اینجا باز کنیم؟

سقایی ادامه داد: باید برای این دیوار با نگاه آمایشی طرحی گردشگری نوشته شود و در کنار این روند مرمت آن انجام شود و به عنوان جاذبه گردشگری ثبت شود.

او گفت: ما باید به سمتی حرکت کنیم که این دیوار تاریخی را به برندی برای استان گلستان تبدیل کنیم، همانگونه که با شنیدن نام کشور چین به یاد دیوار چین می‌افتیم در کشور هم با شنیدن گرگان به یاد این دیوار بیفتیم.

مجری طرح جامع گردشگری گلستان از آماده شدن ۶۵درصد از طرح جامع گردشگری استان خبر داد و گفت: ما تنها استانی هستیم که در این طرح آمایش بخش شهرستانی را انجام داده ایم و راهبرد‌های مختلف را بررسی کرده ایم.

سقایی با تاکید بر ضرورت آسیب شناسی کرونا در بحث گردشگری استان گفت: حوزه گردشگری پس از کرونا همچون فنر به هم فشرده‌ای است که ناگهان رها می‌شود و ما باید از حالا برنامه ریزی لازم را داشته باشیم تا ازاین وضعیت بهترین استفاده را ببریم.

در کنار تمام مباحث مطرح شده موضوع مهمتری دیگری هم وجود دارد و آن هم بی مهری اهالی ۵شهرستان با ۳۰روستایی است که در همسایگی این دیوار قرار دارند و سال هاست آجر‌های این دیوار تاریخی را برای مصارف شخصی به یغما برده اند.

از طرفی دیگر توجه نکردن به حریم در نظر گرفته شده برای دیوار و گسترش کشاورزی تا نزدیکی منطقه محافظت شده دیوار تهدیدی است که این اثر تاریخی با ارزش را در معرض خطر قرار داده است.

یکی از اقدامات مهمی که در اداره کل میراث فرهنگی بر عهده دارد فرهنگ سازی در بین همسایگان این بنای تاریخی است تا خود مردم هم با درک اهمیت این اثر تاریخی در حفظ و نگه داری آن کوشا باشند.