عضویت ایران در سازمان همکاری‌های شانگهای یک بازی برد – برد است، اضافه شدن ایران به آن سازمان هم برای تهران و هم برای کشورهای عضو یک مزیت بزرگ استراتژیک ایجاد می‌کند.
آیت الله سید ابراهیم رئیسی، رئیس جمهور کشورمان روز جمعه در اجلاس سازمان همکاری شانگهای گفت: سازمان همکاری شانگهای به خوبی نشان داده که می‌تواند با اتکای به ظرفیت‌های اقتصادی، سیاسی، ارزشی و جمعیتی خود به نیروی پیشران چند جانبه گرایی جهانی تبدیل شود واین امر نشان دهنده فراهم بودن بستر شکل دهی به جامعه‌ای بر پایه ارزش‌های مشترک کشورهای در حال توسعه است.
ولادیمیر پوتین، رئیس جمهور روسیه نیز ضمن سخنرانی مجازی در اجلاس سران کشورهای عضو سازمان همکاری شانگهای از آغاز روند عضویت کامل ایران در این سازمان حمایت کرد. پوتین گفت: ما همیشه از مشارکت تمام عیار ایران در فعالیت‌های سازمان همکاری شانگهای به دلیل این که ایران نقش مهمی در منطقه اورآسیا ایفا کرده و مدت زمان طولانی با این سازمان همکاری مثبتی دارد، حمایت می‌کنیم.
«میخاییل اولیانوف»، نماینده دائم روسیه در سازمان‌های بین‌المللی مستقر در وین عضویت ایران در سازمان همکاری شانگهای را خبری خوب برای منطقه خواند و در توئیتر خود نوشت: "خبر‌هایی خوب و بسیار مبارک! در روابط بین المللی فرصت‌هایی درست و جدید با مسئولیت‌هایی مشخص فراهم شده است. در شرایط کنونی ایران نقش مهمی در عادی سازی وضع منطقه از جمله با احیای کامل برجام ایفا می‌کند.
«عمران خان» نخست وزیر پاکستان که کشورش حامی تقویت عضویت ایران در سازمان شانگهای است، خطاب به رئیس جمهوری اسلامی ایران در اجلاس دوشنبه گفت: مایلم به برادرم جناب رئیس جمهور رئیسی آغاز روند اعطای عضویت دائم به ایران در سازمان همکاری شانگهای را تبریک بگویم. وی اظهار داشت که ما باید در برابر هرگونه حرکت به سمت سیاست بلوک مقاومت کرده و تأکید کنیم که همزیستی و همکاری مسالمت آمیز - نه رویارویی - باید محرک‌های اصلی سیاست جهانی باشند.
بازتاب پذیرش ایران در شانگهای در رسانه‌های عربی
تارنمای شبکه خبری «المیادین» لبنان در بازتاب عضویت ایران، تصویر یک سرباز ایرانی با در دست داشتن پرچم ایران و چین اختصاص داد و افزود که اعضای سازمان شانگهای با پذیرش ایران در این سازمان به عنوان عضو دائم موافقت کردند و ایران از این اقدام که اجازه می‌دهد پیوندی به اوراسیا داشته باشد، استقبال می‌کند.
تارنمای «عربی ۲۱» نیز با مهم خواندن عضویت ایران در سازمان همکاری شانگهای نوشت که روند عضویت ایران به سازمان همکاری شانگهای همزمان با آغاز اجلاس مجازی امروز جمعه با استقبال روسیه از این اقدام آغاز شد.
به گفته کارشناسان، پیوستن ایران به سازمان همکاری شانگهای مزایای فراوانی را برای ایران خواهد داشت. چرا که عضویت کامل ایران در سازمان همکاری شانگهای به عنوان اولین سازمان منطقه‌ای بعد از انقلاب اسلامی ظرفیت‌های جدیدی را به خصوص در حوزه همکاری‌های امنیتی و بین‌المللی در اختیار تهران قرار می‌دهد که پیش از این سابقه نداشته است.
در همین رابطه «مهدی صفری» سفیر سابق ایران در چین گفت: با عضویت دائم ایران در سازمان شانگهای غرب خواهد فهمید که در صورت تحریم، فضا برای ایران بسته نخواهد شد و دنیا بسیار وسیع است و می‌شود مسائل را از زاویه‌های دیگر توسعه داد. مهدی صفری افزود: پس از عضویت دائم ایران در شانگهای، کشورهای غربی برای ایجاد بالانس، تسهیلاتی خواهند داد و در زمینه‌های تجاری و اقتصادی، زمینه‌های همکاری با ایران را باز خواهند کرد.
همچنین پروفسور «ویلیام بیمن» استاد دانشگاه مینه‌سوتای آمریکا گفت: با عضویت دائمی ایران در سازمان همکاری‌های شانگهای، بسیاری از تحریم‌های یکجانبه غرب، قدرت فعلی و اولیه خود را از دست خواهند داد. وی افزود: عضویت دائم ایران در سازمان همکاری‌های شانگهای نقطه آشکارساز ریل‌گذاری اقتصادی ایران در عرصه روابط بین‌الملل است.
سازمان همکاری شانگهای در یک نگاه
سازمان همکاری شانگهای از دل رقابت قدرت‌های بزرگ بر سر منطقه ژئوپلتیک آسـیای مرکـزی پدیدار شد و در تاریخ ۲۶ آوریل ۱۹۹۶ با عنوان «شانگهای ۵» در شهر شانگهای چین پایه‌گذاری شد.
در آن جلسه سران کشورهای روسیه، قزاقستان، قرقیزستان و تاجیکستان گرد هم آمدند تا به منظور اعتمادسازی امنیتی در مرز‌ها با یکدیگر مذاکره کنند. دستور کار اجلاس نیز به توسعه اقدمات اعتمادساز امنیتی در نواحی مرزی محدود می‌شد، اما در پنجمین نشست سران شانگهای ۵ در شهر شانگهای که در ژوئن سال ۲۰۰۱ برگزار شد پنج کشور چین، روسیه، قزاقستان، قیرقیزستان، تاجیکستان و ازبکستان با امضای بیانیه‌ای تشکیل «سازمان همکاری شانگهای» را اعلام کردند.
طبیعتاً باتوجه به نقش و جایگاه جمهوری اسلامی ایران در منطقه آسیای مرکزی و افغانستان، همکاری و گفتگو‌های نزدیک با تهران را برای این سازمان ایجاب می‌کرد. همین امر نیز باعث شد تا ۴ سال پس از تاسیس رسمی آن، ایران نیز به سادگی به عضویت ناظر در این سازمان در آید.
در سال ۲۰۰۵ چهار کشور از جمله ایران، پاکستان، هند و بلاروس به عضویت ناظر این سازمان در آمدند که طی سال‌های پس از آن دو کشور هند و پاکستان توانستند به عضویت دائم ارتقاء یافته و ایران و بلاروس کماکان به عنوان عضو ناظر همکاری خود را با این سازمان ادامه دهند. تا سال ۲۰۱۵ و امضای رسمی توافق هسته‌ای از سوی ایران و کشورهای ۱+۵، تحریم‌های بین‌المللی علیه ایران و به طور ویژه قطعنامه‌های شورای امنیت سازمان ملل متحد به عنوان مانع اصلی حقوقی پیش‌روی عضویت ایران در سازمان همکاری شانگهای مطرح می‌شد.
این موضوع به طور صریح از طرف مقامات رسمی این سازمان و کشورهای تاثیرگذار نظیر روسیه و چین طرح شده است. در همین حال سیاست تقابل‌جویانه ایران با غرب نیز که می‌توانست بر روند همکاری‌های گسترده اقتصادی و سیاسی روسیه و چین با غرب تاثیر بگذارد نیز منطق پیوست شده به این مانع حقوقی بود. با این حال از جولای ۲۰۱۵ و با رسمی شدن برجام در وین که متعاقب آن تصویب بیانیه ۲۲۳۱ در شورای امنیت سازمان ملل متحد را نیز در بر داشت، به طور رسمی نخستین مانع عضویت ایران در سازمان همکاری شانگهای برداشته شد. به همین منوال، اجرای دقیق تعهدات ایران به مفاد برجام و تعامل نزدیک تهران با مسکو و پکن در روند پس از آن، نوعی اعتماد متقابل میان طرفین به وجود آورد.
از سوی دیگر، به قدرت رسیدن دونالد ترامپ در آمریکا از سال ۲۰۱۶ شرایط را در حوزه سیاست بین‌الملل نیز برای چین و روسیه تغییر داد. روسیه از سال ۲۰۱۴ و با آغاز بحران اوکراین تقابل بی‌سابقه‌ای را با غرب تجربه کرد که گام‌های دیگر آن را می‌توان در تحولات اخیر بلاروس، ماجرای الکسی ناوالنی و به خصوص تحرکات نظامی اخیر ملاحظه کرد. چین نیز در همین حال در بحران تایوان، مسائل امنیتی هنگ کنگ، تحرکات آمریکا در دریای چین جنوبی و به ویژه در ماجرای مسلمانان اویغور، روند بی‌سابقه‌ای از تهاجم غرب را تجربه کرده است.
رویکرد‌های تهاجمی و بی‌پروای دونالد ترامپ در آغاز جنگ تجاری با پکن و تهدید مستقیم منافع مسکو که بروز چالش‌های جدی در همکاری‌های راهبردی این بازیگران به وجود آورد، نگاه این کشور‌ها را به ابعادِ تقابل با غرب تاحدودی تغییر داد. همین امر نیز به عنوان منطقِ سیاسی جدید در شانگهای، می‌توانست عضویت ایران را در این سازمان تسهیل کند.
راهبرد ایران در سازمان شانگهای
عضویت دائم در سازمان شانگهای، از این پس ایران را به عنوان قدرتی که علاوه بر پشتوانه محکم مردمی و اعتقادی داخلی با یک پشتوانه بزرگ سیاسی - اقتصادی - امنیتی خارجی نیز همراه شده است، معرفی خواهد کرد که طبعا اثر تهدید و فشار‌های غرب را به مراتب خواهد کاست.
این اتفاق بزرگ که با درخواست روسیه، پذیرش تاجیکستان، به عنوان رئیس دوره‌ای شانگهای و موافقت همه کشورهای عضو رقم خورد، صفحه تازه‌ای از روابط راهبردی ایران با کشورهای شرق را رقم زد تا در هیاهوی دشمنی‌های غرب با ملت ایران و تلاش برای انزوای ایران، این پیام به جهان صادر شود که جایگاه والا و نقش موثر ایران در معادلات منطقه‌ای و بین‌المللی قابل نادیده‌گرفته‌شدن نیست.
وجوه گسترده و اثرگذار شانگهای در عرصه مناسبات بین‌المللی از یک سو و جایگاه ویژه و راهبردی ایران در نظام بین‌الملل به عنوان کشوری با ظرفیت‌های فراوان و حلقه وصل شرق به غرب از سوی دیگر، این رخداد بزرگ را به عاملی برای اضافه‌شدن ظرفیت‌های فراوان اقتصادی و ژئوپولیتیکی جمهوری اسلامی ایران به سازمان شانگهای و بهره‌مندی ایران از منافع قابل توجه عضویت در این سازمان مبدل کرد. صرف نظر از دستاورد‌های اقتصادی عضویت ایران در شانگهای، این رخداد از نقطه‌نظر ایجاد موازنه راهبردی در حوزه تنظیم روابط با غرب نیز واجد دستاورد‌های قابل توجهی برای ایران است.
اهمیت این مسئله آنگاه روشن‌تر می‌شود که بدانیم بخش عمده‌ای از فشار‌های اقتصادی و سیاسی سالیان گذشته غرب بر ایران که با نگاهی زورگویانه همراه بود با حضور ایران در یک پیمان منطقه‌ای موثر، محکوم به کاهش بوده و به طور قطع از دامنه اثرگذاری آن کاسته خواهد شد. بر این اساس عضویت دائم در سازمانی به ابعاد شانگهای که دو عضو آن یعنی چین و هند از قدرت‌های برتر اقتصادی دنیا، دو عضو آن یعنی چین و روسیه عضو دائم شورای امنیت و دارای حق وتو و چهار عضو آن یعنی چین، روسیه، هند و پاکستان از قدرت‌های اتمی هستند و با اختصاص ۳۵ درصد خشکی زمین و ۴۲ درصد جمعیت جهان، بیشترین تولیدکننده و مصرف‌کننده انرژی در جهان محسوب می‌شوند، طبعا جایگاه جهانی ایران را ارتقاء خواهد داد.
نکته آن که گر چه پیمان شانگهای در ابتدا بیشتر رویکرد و کارویژه‌ای امنیتی داشت، اما سال‌هاست که با تمرکز بر حوزه اقتصادی عملا همه نگاه‌ها در سراسر دنیا را به‌ویژه در حوزه رشد سرانه اقتصادی به خود معطوف کرده و به مقومی برای بلوک قدرت جدید شکل‌گرفته در برابر نظام تک‌قطبی غرب تبدیل شده است. به بیان بهتر سازمان همکاری‌های شانگهای با حدود ۲۵ درصد تولید ناخالص ملی دنیا از جمله معدود سازمان‌هایی با ماهیت همزمان اقتصادی و امنیتی - نظامی است که «حوزه تمدنی آنگلوساکسونی» به آن راه نداشته و ظرفیت‌های توسعه خود را تنها بر بستر کشورهای مستقل از هژمونی غرب بنیان نهاده است.
این ویژگی مهم در کنار عملیاتی‌شدن راهبرد نگاه به شرق در ایران سبب شده تا عضویت دائم ایران در این سازمان به عنوان ضربه‌ای به راهبرد غربی‌ها برای محدودسازی ایران تلقی شده و آن را به مثابه مکمل فرآیند قدرت‌یابی بلوک قدرت جدید و انسجام غرب و شرق آسیا در برابر خود ارزیابی کنند. به این موضوع این نکته مهم را نیز باید افزود که عضویت ایران در پیمان شانگهای موجب بازشدن مسیر جدید همکاری‌های امنیتی در قالب یک پیمان امنیت جمعی خواهد شد که به دلیل قرارگرفتن ایران در مسیر کریدور شمال به جنوب و غرب به شرق اهمیت بسیار زیادی دارد.
قرارگرفتن ایران در گلوگاه این دو شاهراه، علاوه بر جایگاه ویژه ایران در تامین انرژی که به‌شدت مورد نیاز چین و هند به عنوان دو عضو مهم پیمان شانگهای است در کنار پیمان‌های راهبردی دوجانبه با چین و هند از جمله سند همکاری ۲۵ ساله با چین در ردیف مزیت‌های دوسویه حضور ایران در شانگهای است. از سوی دیگر نقش ویژه و بی‌بدیل ایران در مقابله با تروریسم و افراط‌گرایی که گوشه‌ای از آن در مقابله با تروریست‌های تکفیری و حمایت از دولت‌های ملی در عراق، سوریه و لبنان بروز یافت از دیگر ظرفیت‌های اختصاصی ایران است که اعضای شانگهای بر روی آن حساب ویژه باز کرده‌اند.
حضور قدرتمند ایران در حوزه مبارزه با تروریسم طی سال‌های اخیر نشان داد که تهران تنها قدرتی است که به دنبال مقابله واقعی با افراط‌گرایی بوده و اجازه استفاده ابزاری از گروه‌های تروریستی برای پیشبرد اهداف سیاسی را به کشورهای منطقه‌ای و فرامنطقه‌ای نمی‌دهد. بر این اساس عضویت دائم در سازمان شانگهای از این پس ایران را به عنوان قدرتی که علاوه بر پشتوانه محکم مردمی و اعتقادی داخلی با یک پشتوانه بزرگ سیاسی - اقتصادی - امنیتی خارجی نیز همراه شده است، معرفی خواهد کرد که طبعا اثر تهدید و فشار‌های غرب را به مراتب خواهد کاست.
این مسئله با توجه به نگاه ویژه دولت سیزدهم و شخص آیت‌الله رئیسی در حوزه سیاست خارجی که تمرکز ویژه‌ای بر موضوعات اقتصادی و محوریت همکاری‌های منطقه‌ای و مناسبات با همسایگان دارد، عملا راهبرد ایران در شیوه تعامل با غرب را تحت تاثیر قرار داده و حتی بر مواردی، چون پرونده هسته‌ای نیز اثر مستقیم خواهد داشت.»
همکاری برد- برد ایران و سازمان شانگهای
حضور ایران به عنوان عضو دائم در این سازمان با توجه به فعالیت‌ها و همکاری‌های گسترده اعضاء آن در حوزه‌های سیاسی، امنیتی، اقتصادی، بازرگانی، پولی-بانکی، انرژی و فرهنگی قطعا فضای مناسب‌تری را برای تعاملات بین‌المللی کشورمان با توجه به عزم دولت در نگاه به شرق فراهم خواهد آورد و ایران نیز به دلیل داشتن منابع غنی انرژی و نفت و گاز طبیعتا یک مهره و وزنه مهم در سازمان همکاری شانگهای خواهد بود و افزایش این همکاری‌ها برای همه طرف‌های عضو سودمند خواهد بود چنان که عده‌ای از آن به عنوان یک همکاری برد- برد یاد می‌کنند.
اهمیت اجلاس شانگهای
جمهوری اسلامی ایران از سال ۲۰۰۵، در سازمان همکاری شانگهای عضویت ناظر داشته و از آن زمان تاکنون، دو بار درخواست عضویت دائم را داده است که هر دوبار هم با درخواست ایران مخالفت شده بود.
بار اول به این بهانه که جمهوری اسلامی ایران، ذیل فصل هفتم منشور سازمان ملل قرار دارد و بار دوم نیز بعد از حصول برجام، درخواست ایران رد شد و آن هم به خاطر مخالفت تاجیکستان بود چراکه دوشنبه تهران را به حمایت از نهضت اسلامی (مخالف دولت)، متهم کرده بود. اما شرایط موجود و قدرت منطقه‌ای ایران، این بار زمینه را برای عضویت ایران فراهم کرد. سازمان همکاری شانگهای هشت عضو دائم دارد که کشورهای چین، روسیه و هند از کشورهای مهم و تاثیر گذار این سازمان هستند و می‌توان گفت که چین و روسیه به عنوان دو عضو محوری این سازمان نقش موثری در زمینه سازی عضویت ایران به عنوان عضو نهم ایفا کردند.
تضعیف آمریکا در اجلاس شانگهای
از سوی دیگر با سرکار آمدن دولت دموکراتیک در آمریکا، نه تنها این موضوع باعث کاهش اختلاف مسکو و پکن نشد، بلکه آن را در مسیر تنش بیشتری قرار داده است.
خصومت آمریکا با چین، روسیه و ایران و تلاش برای اعمال فشار و تحریم‌ها علیه آن‌ها، باعث ایجاد محوری شده است که منافع خود را در تضعیف هژمونی آمریکا می‌بیند؛ لذا این امر انگیزه مضاعفی را به مسکو و پکن داد تا با عضویت تهران در سازمان همکاری شانگهای موافقت کنند. از طرفی دیگر به نظر می‌رسد که اختلافات با تاجیکستان فروکش کرده و روابط دوشنبه و تهران در مسیر بهبود قرار گرفته است و به همین دلیل زمینه‌ای برای عضویت ایران در سازمان مهیا شد.
نتیجه گیری
نگاهی به جغرافیای آسیا و غرب آسیا مبین منحصر به فرد بودن موقعیت ژئوپلیتیکی ایران است. ایران در بیشتر تقسیم بندی‌های سیاسی-جغرافیایی آسیا وجود دارد:عضوی از مجموعه کشورهای خاورمیانه است؛ یکی از اعضای کشورهای حوزه خلیج فارس است؛ از اعضای کشورهای حاشیه دریای خزر است و متصل به آسیای مرکزی است، همچنین بخشی از زیرمجموعه آسیای جنوب غربی به شمار می‌رود.چنین موقعیت منحصر به فردی آن را به چهارراه مواصلاتی غرب و شرق از یک طرف و شمال و جنوب از طرف دیگر بدل کرده است.
بعلاوه، ایران یکی از کشورهای اصلی جهان از نظر ذخایر نفت و گاز و با دارا بودن جمعیتی بالای ۸۰ میلیون از بزرگترین کشورهای منطقه به شمار می‌رود. از این نظر در کنار موقعیت منحصر به فرد ژئو پلیتیکی دارای یک موقعیت ژئو اکونومیک با پتانسیل‌های عظیم اقتصادی است.
از این رو عضویت ایران در سازمان شانگهای یک بازی بر- برد است. در کنار نفعی که ایران از این عضویت خواهد برد با پتانسیل عظیم ژئو پلیتیک و ژئو اکونومیک خود می‌تواند در قدرتمندی آن تأثیر قابل توجهی داشته باشد. یکی از دلایل مخالف غرب با عضویت ایران نیز همین امر می‌تواند باشد.