رهبر انقلاب فرمودند: جوانان ما بازیکنان تیم‌های فوتبال خارجی را می‌شناسند، ولی چهره‌ی مبارز و مجاهدی مثل رئیسعلی دلواری که از حریم کشور دفاع و انگلیسی‌ها را به سطوح آورد، نمی‌شناسند.
به گزارش خبرگزاری صدا و سیما؛ رییسعلی دلواری مبارز مشروطه‌خواه و بزرگمردی بود که در جنگ جهانی اول، هدایت قیام جنوب در تنگستان و بوشهر علیه نیرو‌های انگلیس را بر عهده داشت و توانست با مجاهدت و رهبری خود و در راستای حفاظت از ایران استعمار پیر را به زانو درآورد و در این راه جان خود را از دست داد.
این بخشی از قسم نامه رییسعلی دلواری است، وقتی قیام خود را علیه استعمار انگلیس آغاز کرد: (ای کلام‌اللّه گفتار مرا شاهد باش، من به تو سوگند یاد می‌کنم که اگر انگلیسی‌ها بخواهند بوشهر را تصرف کنند و به خاک وطن من تجاوز کنند در مقام مدافعه برآیم و تا آخرین قطره خون من بر زمین نریخته است، دست از جنگ و ستیز با آنان نکشم و اگر غیر از این رفتار کنم، در شمار منکرین و کافرین به تو باشم و خدا و رسول از من بیزار شوند).
رییسعلی دلواری در ۱۲۶۳ خورشیدی در روستای دلوار از توابع تنگستان دیده به جهان گشود. تنگستان منطقه‌ای کوهستانی در جنوب شرقی بوشهر است و از جنوب دشتستان بوشهر تا ساحل دریا امتداد دارد. تنگستان شامل تنگستان شمالی به مرکزیت «اهرم» و تنگستان ساحلی به مرکزیت «دلوار» است. پدر دلواری زائیر محمد، کدخدای دلوار بود که بعد‌ها به «معین‌الاسلام» ملقب شد. با شروع نهضت مشروطیت، رییسعلی در حالی که ۲۵ سال بیشتر نداشت از جمله پیشگامان مشروطه‌خواه در جنوب ایران شد. او با همراهی دیگر مشروطه‌خواهان بوشهر را از حاکمیت استبداد قاجاریه خارج کرد. رییسعلی در دوران دیکتاتوری محمدعلی شاه قاجار علیه حکومت وی در جنوب دست به اسلحه برد و در ۱۲۸۷ خورشیدی به درخواست ملاعلی تنگستانی و سیدمرتضی مجتهد اهرمی که مخالف استبداد محمدعلی شاه قاجار بود، بوشهر را از سلطه عمال شاه قاجار آزاد کرد و حدود ۹ ماه شهر را در کنترل داشت.
وی همچنین در کشاکش جنگ اول جهانی و در حمله انگلیسی‌ها به بوشهر، رشادت بسیاری از خود نشان داد. ماجرا از این قرار بود که در ۱۹۱۴میلادی در آغاز جنگ جهانی اول نیرو‌های انگلیس از جنوب ایران را در معرض هجوم قراردادند و کشتی‌های جنگی آنها در مقابل بوشهر لنگر انداختند و نیرو‌های اشغالگر به‌تدریج قصد اشغال بوشهر و نواحی ساحلی اطراف را داشتند. در واقع باید گفت بوشهر برای انگلیس به عنوان بندری تجاری و به لحاظ جغرافیای سیاسی در منطقه خلیج فارس با اهمیت تلقی می‌شد. حضور آلمان در بوشهر که در آن زمان با بریتالیا در جنگ بود، بهانه‌ای به دست داد تا آنها، این شهر را اشغال کند. انگلیس مقامات کنسول آلمان را دستگیر کرد که این اقدام اعتراض ایران را در پی داشت. به همین دلیل رئیسعلی دلاوری با کسب تکلیف از علماء در اوایل رمضان ۱۳۳۳ قمری خود را برای دفاع از بوشهر و جلوگیری از پیشروی نیرو‌های انگلیسی آماده کرد و توانست آنها را شسکت بدهد. در ایران به دلیل مجاهدت‌های این مبارز نامدار در ۱۳۸۹خورشیدی و با مصوبه شورای عالی انقلاب سالروز شهادت وی برابر با ۱۲ شهریور به نام «روز ملی مبارزه با استعمار» نامگذاری شده است.
ناکامی انگلیس در تطمیع دلواری
انگلیسی‌ها در ابتدا می‌خواستند با پرداخت پرداخت مبالغ زیادی قیام رییسعلی دلاوری را متوقف کنند و گفتند که چنانچه او از قیام علیه قوای اشغالگر صرف‌نظر کند، مقامات انگلیسی ۴۰ هزار پوند به او خواهند پرداخت. رییسعلی در پاسخ گفت: «چگونه می‌توانم بی‌طرفی اختیار کنم درحالی‌که استقلال ایران در معرض خطر جدی قرار گرفته است». پس از جواب وی، نامه تهدیدآمیز از طرف مقامات انگلیسی به رییسعلی نگاشته شد، مبنی بر اینکه چنانچه بر ضد دولت انگلیس قیام و اقدام کنید، مبادرت به جنگ می‌کنیم در این صورت خانه‌هایتان ویران و نخل‌هایتان را قطع خواهیم کرد. رئیسعلی در پاسخ مقامات انگلیسی نوشت: خانه ما کوه است و انهدام و تخریب آنها خارج از حیطه قدرت و امکان امپراتوری بریتانیای کبیر است. بدیهی است که در صورت اقدام آن دولت به جنگ با ما، تا آخرین حد امکان مقاومت خواهیم کرد. بعد از ناکامی انگلیسی‌ها برای متقاعد کردن دلواری، آنها در ۲۶ رمضان ۱۳۳۳ قمری نیرو‌های انگلیسی بدون مقدمه و اخطار قبلی در بوشهر پیاده شدند. آنان که قبلاً جزایر خلیج فارس را متصرف شده بودند، بوشهر را که علاوه بر موقعیت ژئوپولتیک، مرکز عمده مبادلات تجاری، صادرات و واردات با شبه جزیره هند و شیخ نشین‌های حوزه خلیج فارس و کشور‌های اروپایی بویژه انگلیس و آلمان بود به اشغال درآوردند. این اقدام، مرزنشینان تنگستانی را به عکس العمل واداشت و رییسعلی دلواری در نوک پیکان حمله به اشغالگران قرار گرفت.
شکست مفتضحانه انگلیس در دلوار
این مبارز نامدار که پیشاپیش از حمله به دلوار آگاهی داشت، بلافاصله در اقدامی تاکتیکی به تخلیه دلوار پرداخت و به سمت کوه‌های اطراف منطقه‌ای مشهور به «کلات بوجیر» عقب‌نشینی کرد. سربازان انگلیسی و هندی هنگامی وارد دلوار شدند که تقریباً روستا خالی از سکنه بود. به همین جهت شروع به گلوله‌باران منازل مسکونی خالی و قطع نخل‌های دلوار کردند. رئیسعلی در همان شب با ۴۰۰ تن از نیرو‌های خود به قوای انگلیسی شبیخون زدند و ۶۰ تن از نیرو‌های متجاوز از جمله یک ژنرال بلندپایه را از پای درآوردند و همین امر سبب پیروزی وی در این جنگ شد. پس از این جنگ رئیسعلی دلواری بر حملات شبانه خود به بوشهر و پادگان انگلیسی‌ها افزود و با همفکری دیگر خوانین منطقه طرح حمله سراسری به بوشهر و آزادسازی آن را پی‌ریزی کرد. بدین ترتیب دلواری برای دفاع از استقلال وطن و حفظ حریم مرزی ایران همراه با یارانش، در نبرد با اشغالگران انگلیسی، نیرو‌های متجاوز را شکست دادند. جنگ دلیران تنگستان به رهبری وی تا شهریور ۱۲۹۴ ادامه پیدا کرد و انگلیسی‌ها نتوانستند او و یارانش را شکست دهند. «نیلستروم» افسر سوئدی ژاندارمری بوشهر در خاطراتش تعریف می‌کند:من بعد از اشغال بوشهر، رفتم به سمت دلوار. وقتی وارد دلوار شدم، اینقدر خوشحال شدم مثل اینکه می‌خواستم پادشاه سوئد را ببینم. بعد در خاطراتش تعریف می‌کند می‌گوید: وقتی من رئیسعلی را دیدم تازه از عملیات برگشته بود. اسب هایشان را کناری گذاشتند، بعد من را به وی معرفی کردند، خوشحال شد، گفت بنشینید بعد دست و صورتش را شست و بعد سفره‌ای انداختند و گفتند ایشان روزه است؛ یعنی رئیس و تفنگدارانش با دهان روزه در ماه رمضان به عملیات می‌رفتند؛ بنابراین در حالی که در جنگ جهانی اول دولت مرکزی ایران به شدت ضعیف بود و نمی‌توانست از بی طرفی خود دفاع کند و حکام منطقه‌ای او در جنوب و به ویژه بوشهر نیز توان حفاظت از منافع ایران در برابر انگلیس را نداشتند، اما در این میان، ایستادگی و مقاومت رئیسعلی جوان دربرابر استعمار انگلیس و شکست دادن کشتی‌های جنگی آنها در جنگ دلوار جانی دوباره در قلب وطن دوستان دمید و این دلاور دلواری که از دولت مرکزی ناامید بود، با گرفتن حکم جهاد از عالمان زمان خود استعمارگران را شکست داد. بعد از جنگ‌های ایران و روسیه و قرارداد ترکمنچای و گلستان، ایران در هر جنگی که شرکت کرد، شکست خورد. تنها استثناء در این مورد جنگ دلوار بود که نیرو‌های ایرانی در جنگ با انگلیسی‌ها، شکست سختی به آنان وارد کردند. انگلیس با شکست مفتضحانه، ده‌ها تن از افسران نظامی و دیگر نیرو‌های خود را از دست داد. انگلیسی‌ها تا مدت‌ها از این اتفاق مبهوت بودند.
انگیزه و هدف دلواری از مبارزه با انگلیسی‌ها
سیدقاسم یاحسینی پژوهشگر تاریخ معاصر و نویسنده بوشهری کتاب «رئیسعلی دلواری» در خصوص انگیزه و هدف رئیسعلی دلواری از مبارزه با انگلیسی‌ها گفت: آن کسانی که مطرح می‌کنند اختلافات مالی و تجاری دلیل درگیری بین تنگستانی‌ها و در صدر آنها رئیسعلی دلواری با انگلیسی‌ها بود، به لحاظ تاریخی درست نیست. نخستین درگیری‌ها پیش از جنگ جهانی اول و در دوره مشروطه و استبداد صغیر به وجود آمد که دلواری بوشهر را به فرمان آیت‌الله علم الهدی اهرمی تصرف کرد. این نخستین درگیری و اختلاف بین رئیسعلی دلواری و انگلیسی‌ها بود. این منازعات و درگیری‌ها کمابیش تا جنگ جهانی اول ادامه داشت. با آغاز جنگ جهانی اول، انگلیسی‌ها در اروپا تحرکاتی انجام دادند که مداخله آشکار در امور داخلی ایران به حساب می‌آمد؛ با توجه به اینکه دولت ایران با شروع جنگ جهانی اعلام بی‌طرفی کرد. نقطه اوج این قضیه دستگیری دکتر لیسترمن سرکنسول‌گری آلمان در بوشهر و چند تن از کارمندان شرکت تجاری وانکهاوس بود. این نقض آشکار بی‌طرفی ایران در جنگ جهانی اول و مداخله انگلیسی‌ها در ایران و بوشهر بود. از این رو علما و خوانین ضدانگلیسی جنوب به تحریک و واکنش واداشته شدند.
شهادت
سرانجام این مجاهد خستگی ناپذیر در ۱۲ شهریور ۱۲۹۴ خورشیدی در محلی به نام «تنگک صفر» و در زمان شبیخون به نیرو‌های انگلیس توسط فردی نفوذی به نام غلام‌حسین تنگکی، از پشت سر هدف گلوله قرار گرفت و در ۳۳ سالگی کشته شد. پیکر او نیز بنا بر وصیتش، در جوار حرم علی‌بن‌ابیطالب (ع) در وادی‌السلام نجف اشرف دفن شده است.
آیت الله خامنه‌ای رهبر انقلاب در بخشی ازبیانات خود در دیدار اهالی بخش دلوار فرمودند: «رییسعلی دلواری قهرمان مبارزه با استعمار انگلیس است و ملت ایران همانند شهید رییسعلی دلواری که در مقابل انگلیس ایستادگی کرد، امروز در برابر قدرت‌های متجاوز به سرکردگی آمریکا ایستاده است و از دشمنان خود هیچ واهمه‌ای در دل ندارد. بدون تردید با تفضل خداوند بر ملت‌های مسلمان، اسلام کاخ‌های جاهلیت را در تمام دنیا ویران خواهد کرد و مظلومان را نجات خواهد داد.»