۱۸ مهر ۱۴۰۰ (۱۰ اکتبر ۲۰۲۱) زمان برگزاری انتخابات زودهنگام پارلمانی عراق اعلام شده است، اما برخی خبر‌ها از تعویق دوباره آن حکایت دارد.
در آن زمان هر چند تعویق انتخابات پارلمانی در عراق، با مخالفت جریان‌ها و احزاب سیاسی این کشور رو به رو شد، اما در نهایت تصمیم بر آن شد که انتخابات ۱۸ مهر ۱۴۰۰ (۱۰ اکتبر ۲۰۲۱) برگزار شود.
اکنون نیز هر چه به روز‌های زمان برگزاری انتخابات پارلمانی در عراق نزدیک می‌شویم، خبرهای ضد و نقیضی از تعویق دوباره آن منتشر می‌شود.
روز دوشنبه (دوم شهریور ۱۴۰۰) یک منبع سیاسی نزدیک به دولت عراق به خبرگزاری اسپوتنیک گفت: اگر «مقتدی صدر» رهبر جریان صدر عراق همچنان بر مشارکت نکردن در انتخابات پارلمانی دهم اکتبر اصرار کند، مصطفی الکاظمی، نخست وزیر عراق احتمالاً از تعهد خود درباره برگزاری انتخابات در موعد مقرر دست بکشد.
این منبع که خواست نامش فاش نشود، اعلام کرد: در انتخابات دو طرف حائز اهمیت هستند؛ یکی جریان صدر و دومی الکاظمی؛ لذا مشارکت نکردن صدر، الکاظمی را به برگزار نکردن انتخابات در موعد مقرر وادار خواهد کرد چراکه از سوی جریان صدر حمایت می‌شود.
این منبع گفت: تلاش‌هایی توسط برهم صالح رئیس جمهوری عراق، سید عمار الحکیم و هادی العامری برای قانع کردن صدر جهت مشارکت در انتخابات وجود دارد، اما این تلاش‌ها جدی نیست چرا که برخی از آن‌ها می‌خواهند انتخابات برگزار شود تا جای خالی جریان صدر را پر کنند.
برگزاری احتمالی انتخابات پارلمانی عراق، بهانه ای است تا با احزاب و جریان‌های سیاسی این کشور آشنا شویم.
آشنایی با احزاب سیاسی عراق
در زمان دیکتاتوری «صدام حسین» در عراق، حزب بعث تنها حزب رسمی فعال در این کشور بود و سایر احزاب و گروه‌ها به ویژه جریان‌های شیعی و کُرد‌ها به صورت پنهان و عمدتا در مقابل رژیم بعث فعالیت می‌کردند.
پس از سقوط صدام در سال ۱۳۸۲ (۲۰۰۳)، گروه‌های سیاسی و جریان‌هایی که به واسطه قدرت رژیم بعث و زورگویی‌های آن سرکوب شده بودند، توانستند وارد جریان سیاسی عراق شوند و در بدنه حاکمیت به ایفای نقش بپردازند.
این احزاب شامل گروه‌های مختلفی از قومیت‌ها و مذاهب مختلف عراق و با گرایش‌های متفاوت است. تقسیم بندی احزاب و گروه‌های بزرگ سیاسی به شرح ذیل است:
گروه‌ها و احزاب عراق بر اساس مذهب
الف. گروه‌ها و احزاب شیعی عراق
۱. جماعه العلماء؛ ۲. حزب الدعوه الاسلامیه؛ ۳. سازمان عمل اسلامی؛ ۴. مجلس اعلای اسلامی؛ ۵. حزب فضیلت اسلامی عراق؛ ۶. جریان موسوم به صدری‌های عراق.
ب. گروه‌ها و احزاب سنی عراق
۱. حزب بعث عراق؛ ۲. حزب دموکرات کردستان عراق؛ ۳. اتحادیه میهنی کردستان عراق؛ ۴. حزب سوسیالیست کردستان؛ ۵. حزب کمونیست کردستان عراق؛ ۶. حزب گوران؛ ۷. اتحاد اسلامی کردستان؛ ۸. اتحاد اسلامی ترکمان‌های عراق؛ ۹. حزب ملی ترکمان عراق؛ ۱۰. حزب اخوان ترکمان عراق؛ ۱۱. جنبش دموکراتیک ترکمان.
ج. گروه‌ها و احزاب آشوری عراق
۱. حزب میهنی آشوری؛ ۲. مجلس ملی کلدانی سریانی آشوری؛ ۳. حزب دموکراتیک آشوری؛ ۴. حزب تجمع سریانی مستقل.
گروه‌ها و احزاب عراق براساس قوم گرایی
الف. گروه‌ها و احزاب کُرد عراق
۱. حزب دموکرات کردستان عراق؛ ۲. اتحادیه میهنی کردستان عراق؛ ۳. حزب سوسیالیست کردستان؛ ۴. حزب کمونیست کردستان عراق؛ ۵. حزب گوران؛ ۶. اتحاد اسلامی کردستان.
ب. گروه‌ها و احزاب عرب عراق
۱. جماعه العلماء؛ ۲. حزب الدعوه الاسلامیه؛ ۳. سازمان عمل اسلامی؛ ۴. مجلس اعلای اسلامی؛ ۵. حزب بعث عراق؛ ۶. حزب التحریر؛ ۷. شورای گفت‌وگوی ملی عراق
ج. گروه‌ها و احزاب ترکمان عراق
۱. اتحاد اسلامی ترکمان‌های عراق؛ ۲. حزب ملی ترکمان عراق؛ ۳. حزب اخوان ترکمان عراق؛ ۴. جنبش دموکراتیک ترکمان؛ ۵. حزب خلق ترکمان عراق.
مهمترین احزاب و گروه‌های فعال در عراق
الف. مهمترین احزاب شیعی فعال در عراق: ۱. جماعه العلماء؛ ۲. حزب الدعوه الاسلامیه؛ ۳. سازمان عمل اسلامی؛ ۴. مجلس اعلای اسلامی
ب. مهمترین حزب سنی فعال در عراق: حزب بعث عراق
ج. مهمترین احزاب کرد فعال در عراق: ۱. حزب دموکرات کردستان عراق؛ ۲. اتحادیه میهنی کردستان عراق
تاریخچه فعالیت برخی از احزاب مهم
حزب الدعوه الاسلامیه
این جریان را باید قویترین جریان سیاسی مخالف رژیم صدام حسین در دوره قبل از سرنگونی و یکی از قدرتمندترین احزاب در دوره عراق نوین عنوان کرد.
رهبر معنوی این حزب آیت الله سید محمد باقر صدر بود که در سال ۱۳۵۹ (۱۹۸۰) به شهادت رسید و این موضوع، نقطه اوج اعتراضات اعضای حزب الدعوه را به همراه داشت که یک جریان اسلامی انقلابی بود.
این حزب پس از صدام حسین به یکی از قویترین جریانات عراق تبدیل شد به طوریکه نخست وزیران سابق عراق یعنی ابراهیم الجعفری، نوری المالکی و حیدرالعبادی هر سه از این جریان بودند.
حزب الدعوه تا اواخر دوره العبادی از قدرت زیادی برخوردار بود، اما از اواخر دوره نخست وزیری، در حزب اختلافاتی بین وی و نوری المالکی که دبیر کل حزب بود، بوجود آمد و همین اختلافات در نهایت باعث دودستگی حزب شد.
حضور دو ائتلاف از حزب الدعوه در انتخابات ۲۲ اردیبهشت ۱۳۹۷ (۱۲ مه ۲۰۱۸) با نامهای ائتلاف دولت القانون و ائتلاف نصر نشان داد که اختلافات در این حزب جدی بوده و با وجود همه تلاش‌های صورت گرفته هنوز این دودستگی مرتفع نشده است.
اختلافی که بین سخنگوی سابق حزب (حیدر العبادی) و دبیر کل آن (نوری المالکی) روی داد، سبب شد که العبادی پس از سال‌ها عضویت در رده‌های بالای آن، طی نامهای از این حزب استعفا داده و خارج شود.
مجلس اعلای اسلامی عراق
شهید سید محمد باقر حکیم در سال ۱۳۶۱ (۱۹۸۲) مجلس اعلای اسلامی عراق را به همراه گروه‌ها و احزاب شیعی راه اندازی کرد.
پس از سرنگونی صدام حسین، شهید محمد باقر حکیم به عراق بازگشت، اما هفتم شهریور ۱۳۸۲ (۲۹ اوت ۲۰۰۳) در یک عملیات تروریستی پس از اقامه نماز جمعه نجف به شهادت رسید.
پس از سیدمحمد باقر حکیم، برادرش سید عبدالعزیز رهبری این جریان را بر عهده گرفت و در دوران گذار حکومت جدید نقش بسیار مهمی را ایفا کرد.
در سال ۱۳۸۸ (۲۰۰۹) و با فوت سید عبدالعزیز حکیم، فرزندش سید عمار حکیم به ریاست این مجلس رسید، اما اعضای شورای مجلس اعلای نسبت به حضور یک جوان بر ریاست این جریان نگرش مثبتی نداشتند و همین اختلافات درونی سرانجام باعث جدایی سید عمار حکیم از مجلس در سال ۱۳۹۶ (۲۰۱۷) شد. این اختلافات که بدلیل نحوه اداره مجلس شکل گرفته بود، سرانجام باعث انشقاق آن شد.
در انتخابات چهارمین دوره پارلمانی عراق، مجلس اعلای اسلامی که در دوره گذشته بیش از ۲۰ کرسی کسب کرده بود، در این دوره ۳ کرسی کسب کرد که نشان دهنده افول این جریان در عراق است.
جریان صدر
در سال ۱۳۸۲ (۲۰۰۳) سید مقتدی صدر با هدف پیروی از آموزه‌های شهید سید محمد صدر، جریان سیاسی صدر را تشکیل داد. این جریان یک شاخه نظامی به نام جیش المهدی داشت که هدف آن مقابله با اشغالگری آمریکا بود و درگیری‌های زیادی با آمریکایی‌ها داشته و پس از آن نیز علیه گروه تروریستی داعش با نام سرایاالاسلام فعالیت کرد.
جریان صدر در دور اول و دوم انتخاباتی عراق در قالب ائتلاف ملی و در دوره سوم تحت ائتلاف احرار (آزادگان) وارد عرصه انتخابات شد و در دوره چهارم نیز سردمدار ائتلاف سائرون بود که در این دوره‌ها توانست موفقیت خوبی بدست آورد؛ بطوریکه در دوره اخیر اولین ائتلاف پارلمان شد.
ائتلاف دولت القانون
ائتلاف دولت القانون یک ائتلاف سیاسی انتخاباتی است که نوری المالکی نخست وزیر عراق و حزب الدعوه در سال ۱۳۸۸ (۲۰۰۹) برای شرکت در انتخابات تشکیل دادند.
بدنه اصلی این ائتلاف را شیعیان تشکیل داده اند، اما کرد‌ها و اهل سنت نیز در آن حضور دارند؛ دولت قانون در حقیقت ائتلافی است که المالکی خود رهبری آن را بر عهده دارد و تمامی کسانی که به نوعی او را رهبر سیاسی خود می‌دانند در ائتلاف او جمع شده اند. بسیاری از افراد عضو ائتلاف دولت قانون از اعضای بارز حزب الدعوه هستند.
این ائتلاف در اولین حضور خود در انتخابات پارلمانی در سال ۱۳۸۹ (۲۰۱۰) توانست ۸۹ کرسی از مجموع ۳۲۵ کرسی را بدست آورد و پس از ائتلاف میهنی ایاد علاوی که ۹۱ رای کسب کرده بود قرار گیرد، اما با تفسیر قانون اساسی در خصوص حق تشکیل کابینه که به اکثریت مجلس تعلق میگرفت توانست به نخست وزیری برسد و تشکیل دولت دهد.
ایاد علاوی در این دوره تشکیل کابینه را حق خود می‌دانست، زیرا اکثریت پارلمان را در اختیار داشت، اما پس از ورود نمایندگان به پارلمان و تشکیل فراکسیون اکثریت مشخص شد که برخی نمایندگان تغییر موضع داده و به فراکسیون دولت القانون پیوسته اند.
دولت القانون در انتخابات سوم پارلمان در سال ۱۳۹۳ (۲۰۱۴)، ۹۲ کرسی کسب کرد و نوری المالکی توانست با همکاری ائتلاف شهروند به رهبری سید عمار حکیم و ائتلاف احرار به رهبری مقتدی صدر و کرد‌ها دولت دوم خود را تشکیل دهد.
در سال ۱۳۹۷ (۲۰۱۸) این ائتلاف با ۲۶ کرسی پس از سائرون، فتح و نصر در رتبه چهارم قرار گرفت.
در این دوره شاهد اوج تنش‌ها در حزب الدعوه بودیم که سرانجام منجر به انشقاق آن شد و حیدرالعبادی که نخست وزیر بود، خود ائتلافی به نام نصر راه انداخت و به طور جداگانه وارد رقابت‌های انتخاباتی شد.
ائتلاف میهنی یا وطنیه
این ائتلاف که خود را فراقومی می‌نامید به رهبری ایاد علاوی در سال ۱۳۸۹ (۲۰۱۰) شکل گرفت تا جای جبهه توافق عراق را بگیرد که در سال ۱۳۸۴ (۲۰۰۵) توانسته بود با ۴۴ کرسی در رتبه سوم گروه‌های راه یافته به پارلمان قرار گیرد، اما از هم فروپاشید و در سال ۱۳۸۹ (۲۰۱۰) نامی از آن نبود.
ایاد علاوی به همراه صالح مطلک و طارق هاشمی ائتلافی تشکیل داد که هدفش نمایندگی جریان اهل سنت در عراق بود. این جریان در اولین دوره حضور خود توانست ۹۱ کرسی بدست آورده و بزرگترین ائتلاف شناخته شود، اما نتوانست در پارلمان فراکسیون بزرگ را تشکیل دهد و از تشکیل دولت بازماند.
صالح مطلک نیز از سال ۱۳۸۹ تا ۱۳۹۴ (۲۰۱۰ تا ۲۰۱۵) معاون نخست وزیر بود و فعالیت سیاسی خود را دنبال می‌کرد، اما از آن پس سمت مهمی در عراق ندارد.
ایاد علاوی در دوره‌های بعد نیز تلاش کرد تا نمایندگی اهل سنت عراق را به دست بگیرد، اما در دوره‌های سوم و چهارم با حضور ائتلاف متحدون به رهبری اسامه نجیفی نتوانست مانند دوره دوم کرسی‌های مورد توجهی کسب کند و با ۲۸ کرسی در دوره سوم و ۲۱ کرسی در دوره چهارم نشان داد که وارد مرحله افول سیاسی خود شده است.
جریان حکمت ملی
این جریان به رهبری سید عمار حکیم در سال ۱۳۹۶ (۲۰۱۷) با انشعاب از مجلس اعلای اسلامی عراق شکل گرفت؛ بدلیل اختلافات بوجود آمده در شورای مجلس اعلای اسلامی، سید عمار حکیم ترجیح داد از آن خارج شود و جریانی جدید با توجه به فضای سیاسی و اجتماعی جدید عراق ایجاد کند.
سید عمار حکیم رهبر جریان حکمت عراق پس از اعلام شکل گیری این جریان در بیانیه‌ای تصریح کرد، ما نیازمند جریان سیاسی جدیدی هستیم که از اراده و همت برخوردار باشد و در چارچوب رقابت سالم، شایسته سالاری و جوانگرایی را منش خود قرار دهد و طرح‌های ملی و حقیقی را که می‌تواند نقطه آغاز ساخت کشور باشد، ارائه کند. این جریان سیاسی مخالف تبعیض طبقاتی بوده و به اقتصاد آزاد و حقیقی که فرصت‌های برابر را برای همه فراهم کند اعتقاد دارد.
اولین آزمون این جریان، انتخابات پارلمانی سال ۱۳۹۷ (۲۰۱۸) بود که توانست ۱۹ کرسی را کسب کند و دومین حزب پس از حزب دموکرات در پارلمان عراق باشد.
این جریان پس از انتخابات با ائتلاف‌های سائرون به رهبری مقتدی صدر، نصر به رهبری حیدر العبادی و نیز وطنیه به رهبری ایاد علاوی، فراکسیون اصلاح و سازندگی را تشکیل داد که به روایتی بزرگترین فراکسیون پارلمان شد، اما در نهایت با ائتلاف فتح همراه شد تا کابینه را تشکیل دهد.
سید عمار حکیم ریاست جریان اصلاح و سازندگی را نیز بر عهده داشت، اما ۸ ماه پس از تشکیل دولت و در حالیکه هنوز کابینه کامل نشده بود در اعتراض به وضعیت موجود و نیز برای مشخص شدن اختیارات و میزان پاسخگویی هر جریان و حزب در برابر ملت عراق تصمیم به جدایی از جریان اصلاح و سازندگی گرفت و تشکیل جبهه اپوزیسیون را اعلام کرد.
جریان حکمت بر این اعتقاد بود که طی دوره‌های گذشته همواره همه گروه‌ها و جریانات در قدرت دخیل بوده و نقش داشته اند، اما همزمان اکثر آن‌ها نیز معترض وضع موجود بوده و همانند مقتدی صدر گاهی دست به تحصن نیز زده اند.
ائتلاف نصر
العبادی در دور دوم نخست وزیری عراق تصمیم به تشکیل ائتلافی جداگانه گرفت و ائتلاف نصر بوجود آمد که در ابتدا با همراهی هادی العامری روبرو شد، اما العامری پس از چندی از این ائتلاف خارج شد و با تشکیل ائتلاف فتح به صورت مستقل وارد رقابت‌های انتخاباتی شد.
هر چند ائتلاف نصر در چهارمین دور انتخابات پارلمانی موفقیت نسبی کسب کرد و ۴۲ کرسی از مجموع ۳۲۸ کرسی را بدست آورد و سومین گروه بزرگ پارلمانی را شکل داد، اما حیدر العبادی نتوانست برای دومین بار بر مسند نخست وزیری تکیه کند.
ائتلاف فتح
با ظهور گروه تروریستی داعش و اشغال سریع برخی مناطق عراق به دست این گروه تروریستی، کیان حکومت عراق به خطر افتاد؛ به گونه‌ای که داعش تا دروازه‌های شمالی بغداد پیش رفت و اگر تدبیر مرجعیت عالی عراق در فتوای بسیج عمومی نبود شاید شاهد فروپاشی عراق می‌شدیم.
با فتوای جهاد آیت الله سیستانی بیش از ۲ میلیون داوطلب مردمی برای کمک به ارتش عراق و مقابله با داعش بسیج شدند که نیرو‌های الحشد الشعبی نام گرفتند.
فرماندهان این نیرو‌ها کسانی بودند که در گذشته فرماندهان نیرو‌های انقلابی همچون بدر بودند و پس از فروپاشی رژیم بعث در عراق به فعالیت‌های خود در کسوت سیاسی ادامه دادند که هادی العامری یکی از آنهاست.
الحشد الشعبی پس از مقابله و پیروزی بر داعش توانست جایگاه اجتماعی خوبی نزد مردم و بخصوص شیعیان این کشور بدست آورد.
بر همین اساس بود که فرماندهان آن با هدف پیاده سازی سیاسی نگاه مقاومتی خود وارد رقابت‌های انتخاباتی در سال ۱۳۹۷ (۲۰۱۸) شدند. این ائتلاف که فتح نام داشت با رهبری هادی العامری توانست موفقیت چشمگیری کسب کند و پس از ائتلاف سائرون که با ۵۴ کرسی در صدر قرار داشت با ۵۳ کرسی دومین ائتلاف بزرگ در پارلمان را از آن خود کند.
حزب دموکرات و اتحادیه میهنی
پس از سقوط صدام، مسعود بارزانی و جلال طالبانی از جمله بازیگران اصلی در دوران عراق جدید به شمار می‌آیند که جزئی از شورای حکومتی بودند و پس از آن نیز در دولت عراق به صورت مستقیم و غیر مستقیم نقش داشته اند.
بر اساس توافق نا نوشته‌ای که بین این دو حزب وجود داشت، رئیس جمهور عراق از سوی اتحادیه میهنی معرفی می‌شد و ریاست اقلیم نیز بر عهده حزب دموکرات بود. دیگر پست‌های موجود در دولت از قبیل معاون رئیس جمهور و نخست وزیر و برخی وزرا که براساس سیستم سهمیه بندی به کرد‌ها تعلق میگرفت نیز به نوعی بین آن‌ها به صورت توافقی تقسیم شده است.
البته در دوره چهارم به دلیل اختلافاتی که بین دو حزب بوجود آمد این رویه تغییر کرده و برای اولین بار حزب دموکرات نیز نامزد خود فواد حسین را برای ریاست جمهوری به بغداد معرفی کرد، اما در نهایت نامزد معرفی شده از سوی اتحادیه میهنی یعنی برهم صالح توانست کرسی ریاست جمهوری را کسب کند.
کرد‌ها در انتخابات پارلمان اول ۱۳۸۴ (۲۰۰۵) با نام ائتلاف میهنی دموکرات کردستان در انتخابات شرکت کردند که توانستند با ۵۳ کرسی در رده دوم قرار گیرند، در پارلمان دوم ۱۳۸۹ (۲۰۱۰) با ۴۳ کرسی در رده چهارم قرار گرفتند، در پارلمان سوم ۱۳۹۳ (۲۰۱۴) با جدایی از هم هر یک لیستی جداگانه دادند و در پارلمان چهارم ۱۳۹۷ (۲۰۱۸) نیز به طور جداگانه وارد شدند و رتبه‌هایی بهتر از پنجم و هشتم را نیافتند.
تنظیم و نگارش: محمدرضا تقی زاده