کارشناسان ، تغییر الگوی کشت را در کنار استفاده از سامانه‌های نوین آبیاری، یکی از راهکار‌های مهم در مدیریت منابع آبی می‌دانند.
به گزارش خبرگزاری صداوسیما مرکز قزوین، یکی از بحران‌های مهمی که در آینده نزدیک بشر را تهدید خواهد کرد، مسئله کمبود
چند سالی است که با کاهش بارش‌ها و کمبود منابع آب‌های زیرزمینی، کشاورزی در استان قزوین با مشکل مواجه شده است و کشاورزانی که سالیان درازی از عمر خود را صرف کار‌های کشاورزی کرده‌اند امروز با مشکلات فراوانی در این حوزه مواجه شده‌اند.
در سال‌های اخیر، بهره‌برداری از آب‌های زیرزمینی استان قزوین روندی صعودی داشته، به‌طوری که برخی از مناطق استان، از جمله شهرستان‌های تاکستان و بویین زهرا از این نظر در شرایط بحرانی به سرمی‌برند.
در حال حاضر کشت‌های پاییزه و بهاره در کشورمان با شرایط اقلیمی و منابع آبی و خاکی موجود متناسب نیست. بحث امنیت غذایی و خوداتکایی در تولید محصولات کشاورزی بخصوص محصولات استراتژیک (گندم، برنج و دانه‌های روغنی) از مهمترین سیاست‌های دولت در بخش کشاورزی است.
با توجه به اهمیت آن‌ها در دستیابی به اهداف امنیت غذایی و خوداتکایی در تولید، تدوین برنامه الگوی کشت محصولات به منظور افزایش تولید و افزایش بهره‌وری و پایداری تولید در سطح ملی در حال تدوین و اجرا شدن است.
کشاورزی و هدررفت آب
همان طور که آمار‌های رسمی ارایه شده نشان می‌دهد، مصارف کشاورزی بیشترین سهم را در هدر رفت آن دارد و باید در روش‌های آبیاری و برداشت آب بازنگری‌هایی جدی صورت گیرد. به گفته کارشناسان عرصه کشاورزی تغییر در الگوی کشت یکی از موثرترین روش‌های ممکن در کاهش مصرف آب است که البته با نگاهی گذرا به محصولات کشت شده در استان باید گفت، هنوز تغییری در این بخش ایجاد نشده است.
بحران، تنش شدید، مسئله یا هر عنوان دیگری که برای وضعیت کنونی آب انتخاب کنیم، تفاوتی در اصل ماجرا ندارد و آن‌چه که باید به آن توجه کرد این است که ذخایر آب زیرزمینی به شدت در حال کاهش و از دست رفتن است و باید برای میزان و نحوه مصرف آب تمهیداتی جدی و قابل اجرا اندیشید.
در زمینه مدیریت منابع آب بزرگ‌ترین چالشی که در استان قزوین وجود دارد، سهم بسیار بالای بخش کشاورزی در مصرف آب، عملکرد و تولید پایین محصول به ازای سطح و میزان آب مصرفی است؛ به طوری که براساس گزارش‌های وزارت نیرو بیش از ۹۰ درصد آب دشت قزوین در بخش کشاورزی مصرف می‌شود.
از همین رو تعیین برنامه سیاستی مناسب برای حفظ منابع آب در دشت قزوین الزامی به نظر می‌رسد که اجرای طرح تغییر الگوی کشت و توسعه کشاورزی گلخانه‌ای می‌تواند به مثابه دو بازوی اصلی این برنامه سیاستی عمل کند.
متقاعد کردن کشاورز به اجرای الگوی کشت، سخت است
یک کارشناس مهندسی کشاورزی اجرای کامل طرح تغییر الگوی کشت را مهمترین رهیافت عملی برای کاهش مشکلات ناشی از کم شدن سطح سفره‌های زیرزمینی آب عنوان می‌کند و می‌گوید: از آنجایی که محصولاتی مانند گندم برای تأمین غذای مردم اهمیت راهبردی دارند، در هیچ صورتی نمی‌توان از کشت آن‌ها صرف نظر کرد.
به گفته شیوا حاجی قاسمی، به همین خاطر کارشناسان وزارت جهاد کشاورزی طی سالیان اخیر به این نتیجه رسیده اند که با کنترل و کاهش منطقی و پله به پله کشت صیفی‌جات و محصولات جالیزی مانند خربزه، خیار، گوجه و هندوانه که کشت آن‌ها بسیار آب بر است، می‌توان به مرور صرفه جویی در منابع آبی بخش کشاورزی را افزایش داد.
او اجرای طرح‌های آبیاری مدرن قطره‌ای و تحت فشار و گسترش کشت گلخانه‌ای را از دیگر راهکار‌های مؤثر برای کاهش میزان مصرف آب در زمین‌های زراعی دشت قزوین می‌داند.
سازمان جنگل‌ها، مراتع و آبخیزداری کشور، فرسایش خاک در ایران را پنج برابر متوسط جهانی اعلام کرده است، یکی از دلایل این فرسایش هم استفاده بی رویه از منابع آبی است.
فرسایش خاک، عامل اصلی شکل‌گیری کانون‌های ریزگرد است. از کانون‌های بحرانی کشور، مجموعه ۳۰ هزار هکتاری دشت الله‌آباد در شرق استان قزوین است، اگر برای آن فکری نشود، علاوه بر استان‌های قزوین و البرز، تهران را هم تهدید می‌کند.
خداحافظی با محصولات پر آب بر
خربزه و هندوانه از محصولات اصلی کشاورزان بوئین زهرایی در سال‌های اخیر است که به گفته رئیس سازمان جهاد کشاورزی استان در حال حاضر کشت این نوع محصولات به شدت کاهش یافته است.
فاطمه خمسه می‌گوید: برنامه‌ریزی کاهش هزار و ۳۷۰ هکتاری کاشت هنداونه و خربزه در استان نسبت به سال قبل، برای تغییر الگوی کشت صورت گرفته است.
یکی دیگر از محصولاتی که برای به بار نشست نیاز به آب فراوانی دارد، گوجه فرنگی است. در این زمینه هم سازمان جهاد کشاورزی تلاش دارد تا کشاورزان را از کاشت این محصول پرآب‌بر منصرف کند.
خمسه، الگوی کشتی که کشاورزان استان استفاده می‌کنند را مطلوب نمی‌داند و می‌گوید: در حال حاضر الگوی کشت به کشاورزان ارائه می‌شود، اما به شکل جسته و گریخته اجرا می‌شود و با توجه به وضع منابع آبی کشور نیاز است تا در این عرصه برنامه‌های بهتر و مدون‌تری اجرا شود.
او می‌افزاید: در حال حاضر کشاورزی در کشورمان و از جمله استان قزوین زمین محور بوده و هیچ توجهی به آب و منابع آبی موجود و استفاده بهینه از منابع آبی نمی‌شود.
پسته یکی از الگوی‌های مناسب کشت برای مقابله با کانون ریزگرد‌ها در بوئین‌زهراست. محصولی که در کنار نیاز کمی که به آب دارد، به سرمای منفی ۲۰ درجه و گرمای بالا نیز مقاوم است.
رئیس سازمان جهاد کشاورزی می‌افزاید: با توجه به شرایط موجود، کشت پسته الگوی مناسب جایگزین محصولات پرآب‌بر در دشت بحرانی بوئین‌زهرا و الله‌آباد شده است.
کلزا از دیگر محصولاتی است که قابلیت ترکیب با محصول پرآبی مثل گندم را دارد. در صورتی که گیاه کلزا در برنامه کشت تناوبی، در کشت پاییزه گنجاده شود؛ هم زمین برای کشت دوباره گندم توان لازم را دارد و هم با مصرف آب کمتر، محصول بیشتری به بار می‌نشیند.
به گفته خمسه توجه به ابعاد اقتصادی و سودآوری در انتخاب الگوی‌های کشت جایگزین از اهمیت زیادی برخوردار است. چرا که این کشاورز است که درنهایت باید کشت محصول خود را تغییر دهد، این کار باید صرفه اقتصادی برای این تغییر را داشته باشد.
نصف شدن کشت صیفی‌جات در دشت قزوین
رئیس سازمان جهاد کشاورزی استان قزوین از آمادگی این دستگاه برای اجرای طرح تغییر الگوی کشت خبر می‌دهد.
به گفته خمسه، در حال حاضر بنا داریم با اجرای درست این طرح، جلوی کشت محصولات آب بر را تا حد ممکن بگیریم و کشت صیفی جات و محصولات جالیزی را به شیوه‌های گلخانه‌ای انجام دهیم تا با حداقل مصرف آب روبه رو باشیم.
او از مطالعات و توجه به اقلیم مناطق مختلف استان هم سخن گفته و می‌گوید: این مطالعات پس از پایان کار به ما می‌گوید که در کدام منطقه باید چه نوع محصولی کشت کنیم تا هم در مصرف آب صرفه‌جویی شود و هم میزان و نوع تولید به گونه‌ای باشد که درآمد کشاورز افزایش یابد.
حمایت نکردن از کشت محصولات پرآب در استان
پباده سازی و اجرای برنامه اصلاح الگوی کشت کار آسانی نیست و جهاد کشاورزی ابزار الزام‌آور و قوه قهریه برای اینکه کشاورزان را اجبار به کشت نوع خاصی از محصولات بکند را ندارد بلکه این برنامه در یک فضای تعاملی، فرهنگی و آموزشی دنبال می‌شود که نتیجه بخش بودن آن نیازمند گذشت زمان است.
معاون بهبود تولیدات گیاهی سازمان جهاد کشاورزی قزوین می‌گوید: این دستگاه امسال برنامه‌ای برای حمایت از کشت محصولات پرآب بر و کمک به تامین آب آن‌ها ندارد و برنامه کاهش سطح زیر کشت محصولات جالیزی و سبزی و صیفی جات در این استان همچنان ادامه دارد.
مجید اسماعیلی اعتقاد دارد: جهاد کشاورزی ابزار الزام آور برای اینکه کشاورزان را ملزم به کشت محصول خاصی کرده و یا کشت محصولی را ممنوع کند ندارد و در این راه فقط ابزار مفید آموزش و فرهنگ سازی است.
او می‌گوید: امسال نسبت به پارسال شاهد کاهش حدود ۵۰ درصدی بارندگی و نزولات جوی در استان بوده ایم و در مقایسه با میانگین بلند مدت نیز بارندگی‌ها در قزوین حدود ۵۰ درصد کاهش یافته که بدون شک این موضوع آثار منفی برای بخش کشاورزی به دنبال دارد.
اسماعیلی می‌افزاید: به علت شرایط موجود و در راستای پیشبرد سیاست‌های وزارت جهاد کشاورزی امسال هیچ گونه حمایتی از کشت محصولات پرآب بر نمی‌شود و این موضوع را برای اطلاع و پیگیری به فرمانداران و مدیریت‌های جهاد کشاورزی شهرستان‌ها نیز اعلام کرده ایم.
معاون بهبود تولیدات گیاهی سازمان جهاد کشاورزی قزوین عنوان می‌کند: توسعه کشت گیاهان علوفه‌ای کم آب بر با توجه به نیاز مبرم صنعت دامپروری کشور به طور جدی در دستور کار قرار دارد؛ بنابراین از کشت محصولاتی، چون خللر و ماشک، سورگوم علوفه‌ای و دانه‌ای و چغندر علوفه‌ای استقبال می‌کنیم و حمایت لازم را از کشاورزان به عمل خواهیم آورد.
توسعه کشت گلخانه‌ای؛ در دستور کار
اما یکی دیگر از راه‌های مهم برای حفظ منابع آبی، گسترش کشاورزی گلخانه‌ای است. بنا به آمار سازمان جهاد کشاورزی استان، هم اکنون ۱۱۵ واحد گلخانه‌ای در استان وجود دارد که در مساحتی ۵۷ هکتاری، سالانه ۸۵۰۰ تن محصولات غذایی، گل و گیاه را تولید و به بازار‌های مصرف عرضه می‌کنند.
در همین ارتباط مدیر شرکت شهرک‌های کشاورزی استان قزوین با اشاره به توسعه ۴۵ هکتار گلخانه در سال‌های پس از پیروزی انقلاب اسلامی، می‌گوید: با توجه به محدودیت‌هایی که در حوزه آب‌های سطحی و زیرزمینی داریم، ضرورت دارد به کشت گلخانه‌ای به عنوان جایگزین اصلی شیوه‌های کشت‌های فعلی نگاه کنیم.
سید محمدرضا حسینی، ایجاد شهرک گلخانه‌ای نودهک تاکستان با ۸۷۰ هکتار مساحت را یک دستاورد کم نظیر در توسعه زراعت گلخانه‌ای توصیف می‌کند و می‌افزاید: به علت هزینه بر بودن ساخت و لزوم مدیریت اصولی و دانش محور بر گلخانه‌ها، توسعه این نوع کشت در استان با محدودیت‌هایی مواجه است و اطمینان داریم اگر توان علمی، مالی و مدیریتی گلخانه داران به سطح قابل قبولی برسد، شاهد یک جهش خیره کننده در بخش زراعت گلخانه‌ای و صرفه جویی در منابع آبی خواهیم بود.
حسینی با تاکید بر لزوم انتقال کامل کشت محصولات آب بر به گلخانه‌های دشت قزوین، می‌گوید: در این راستا به زودی عملیات اجرایی ۲ شهرک گلخانه‌ای دیگر در شهرستان آبیک با مجموع مساحت ۷۷ هکتار کلید خواهد خورد که امیدواریم فعالان اقتصادی و کشاورزان استان با مشارکت جدی خود این ۲ شهرک را به قطب زراعت گلخانه‌ای ایران تبدیل کنند.
حمایت دولت از احداث گلخانه‌ها
مدیر شرکت شهرک‌های کشاورزی استان همچنین به حمایت‌های دولتی از احداث گلخانه در استان اشاره و اضافه می‌کند: به افرادی که قصد ساختن گلخانه را دارند، از محل صندوق توسعه ملی وام بانکی با سود مناسب داده می‌شود.
حسینی درباره میزان این تسهیلات هم بیان می‌کند: میزان این وام‌ها بر اساس طرح توجیهی ارائه شده توسط داوطلبان متغیر است و کارشناس مربوطه در سازمان جهاد کشاورزی میزان دقیق وام را برآورد کرده و متقاضی را به بانک عامل برای دریافت تسهیلات احداث گلخانه معرفی می‌کند.
آبیاری نوین در اراضی کشاورزی قزوین
رئیس سازمان جهاد کشاورزی استان قزوین می‌گوید: در سال‌های اخیر در زمینه آبیاری نوین شاهد یک جهش و نهضت بوده‌ایم به طوری که حدود ۲۶ هزار هکتار از اراضی باغی و زراعی این استان به سامانه‌های آبیاری نوین مجهز شده اند که این میزان ۴۷ درصد از مجموع تجهیز آبیاری نوین اراضی کشاورزی استان از ابتدا تاکنون بوده است.
فاطمه خمسه با بیان اینکه دولت و وزارت جهاد کشاورزی اهتمام زیادی برای توسعه آبیاری نوین در اراضی کشاورزیدارند می‌افزاید: این مهم ضمن صرفه‌جویی در مصرف آب در بخش زراعت و باغبانی، یکی از شاخص‌های پیشروی از کشاورزی سنتی به مدرن است که در دوره فعلی به خوبی به آن توجه شده است.
او، توسعه آبیاری نوین را از مصادیق اقتصاد مقاومتی می‌داند و می‌گوید: میانگین مصرف آب در مزارع از سوی کشاورزان با آبیاری‌های سنتی و غرقابی در هر هکتار سالانه نزدیک ۱۵ هزار متر مکعب است که این میزان با تجهیز اراضی به سامانه‌های نوین آبیاری می‌تواند تا سه هزار و ۵۰۰ متر مکعب کاهش یابد.
خمسه با اشاره به اعطای یارانه به کشاورزان برای اجرای طرح‌های آبیاری نوین با استفاده از منابع دولتی عنوان می‌کند: تا پیش از سال ۹۲، بیست و نه هزار هکتار از اراضی کشاورزی استان قزوین دارای آبیاری مدرن بودند که این رقم اکنون به بیش از ۵۵ هزار هکتار افزایش یافته است.
او می‌گوید: حدود هفت هزار هکتار از اراضی کشاورزی استان نیز در حال تجهیز به آبیاری نوین هستند که با تکمیل آن‌ها میزان اراضی باغی و زراعی برخوردار از آبیاری نوین در استان قزوین به ۶۲ هزار هکتار افزایش می‌یابد.
و اما سخن پایانی
برای کاهش کشت محصولات پرآب بر به نظر می‌رسد باید از ظرفیت رسانه‌ها و فضای مجازی به منظور آگاه سازی و اقناع کشاورزان بیشتر استفاده کرد، همچنین باید طرح‌های تشویقی که کشاورزان را برای کشت محصولات جایگزین ترغیب کند در دستور کار دولت و وزارت جهاد کشاورزی قرار بگیرد.
توسعه استفاده از دانش روز و فناوری برای کاهش مصرف آب در اراضی کشاورزی نیز باید در دستور کار جدی قرار بگیرد به گونه‌ای که با کاهش سطح زیر کشت بتوان میزان تولیدات را حفظ کرد تا بدین وسیله کشاورزان با وجود کشت کمتر و مصرف آب کمتر از صرفه اقتصادی خوبی برخوردار شوند.
نگارنده: علی صفری الموتی