صورت فرش تبریز سرخ نمی شود

به گزارش خبرگزاری صداوسیما؛ مرکز آذربایجان شرقی، گاهی باید حکایت را از آخر شروع کرد. مثل حکایت فرش تبریز که می خواهم از مرکز تجارت جهانی اش آغاز کنم.
مرکزی که در سال 1388 کلنگش را بر زمین زدند تا نماد و نهاد بین المللی کالای پرافتخار ایرانی باشد. اما اگر به حال امروز و بنای ناقص این مرکز نگاهی بیندازیم ، مجبور می شویم برگردیم و به ابتدای حکایت برسیم.به جایی از جنس رنگ و نخ.

راهی منطقه گلکار تبریز شده ام . جایی که 12 سال قبل در مساحت 25 هزار مترمربعی از آن طرح جهانی توسط شرکت شهر آفتاب تعریف شد.
دنبال تابلویی هستم که برای معرفی پروژه ها نصب می کنند.اما پیدا نمی کنم.به اتاقک نگهبانی سری می زنم اما بسته است.
راستش راهی به داخل هم نیست.تمام محوطه با حصار بسته شده.چند سازه نیمه کاره و عملیاتی که انگار برای همیشه تعطیل شده، منظره نامانوسی برای اهالی این منطقه است.

مرد پا به سن گذاشته ای می گوید: تبریز در طول این سالها سه شهردار عوض کرده اما این پروژه همچنان روی زمین مانده است.
می پرسم چند سال کار کردند؟ می گوید هر آنچه می بینید 3 سال زمان برده تا ساخته شود . بعد هم که بی خبر گذاشتند و رفتند.اصلا نمی دانیم سرمایه گذارش کیست و کجاست؟!
همین مرکز که در بلاتکلیفی سرآمد پروژه های نیمه تمام شهر شده است خبر از اسرار درون فرش می دهد. کالایی که دیگر رنگ به رخ ندارد.

پایتخت فرش جهان
قدمت بافت، زیبایی و اصالت طرح و نقش مکتب تبریز از ویژگیهایی است که در دیگر فرش های دنیا کمتر وجود دارد. از همین رو در سال 1394 تبریز به عنوان یکی از 11 شهر جهانی صنایع دستی در دنیا معرفی شد و در بازار مظفریه با حضور استاندار وقت آذربایجان شرقی، رئیس آسیا و اقیانوسیه شورای جهانی صنایع دستی و رئیس وقت مرکز ملی فرش ایران، از لوح معرفی تبریز به عنوان " شهر جهانی بافت فرش " رونمایی شد.

پیش از آن نیز فرش تبریز در سازمان جهانی مالکیت معنوی به ثبت جهانی رسیده بود .
هم اکنون اگر چه در 31 استان کشور فرش بافته می شود اما استان ما مهد این کالای نفیس ایرانی شناخته می شود.بر اساس آمار وزارت صمت حداقل 35 درصد تولید و صادرات فرش کشور در اختیار آذربایجان شرقی است.

سلیمانی، رئیس اداره فرش سازمان صمت استان می گوید: حداقل 200 هزار نفر به صورت مستقیم در هنر صنعت فرش مشغول به کار هستند و سالانه نزدیک به 700 متر مربع تولید دارند.

با تمام اینها اگر سری به بازار فرش بزنید ، آنچه به چشم می آید سایه سنگین رکود است بر سر این کالای نامدار و نفیس.
در سکوت راسته ها و تیمچه ها، حجره داران در گوشه ای نشسته اند و چرخهایی که روزگاری باربران مترصد لحظه ای درنگشان بودند تا نفسی تازه کنند، حالا مثل کشتی های به گل نشسته آرام گرفته اند. ایرانی ها قدرت خرید فرش را از دست داده اند و حکایت فروش خارجی هم مثنوی هفتاد من شده است.


مواد اولیه متهم ردیف اول رکود
گویا سرنخ آنچه بر روزگار فرش می گذرد به نخ می رسد.آن هم نخهایی که با واردات گره خورده است.با وجود چند قرن سابقه تولید و صادرات فرش در تبریز، مواد اولیه این کالا تولید داخلی چشمگیری ندارد و در واقع برای بافت فرشهای نفیس و مرغوب وابسته به مواد اولیه خارجی هستیم.

چمنی رئیس اتحادیه تولید کنندگان و بافندگان فرش تبریز می گوید: در طول 2 سال گذشته قیمت مواد اولیه حداقل 6 برابر شده است . جهش قیمت ارز، تحریم های گاه و بیگاه و حالا هم کرونا دست به دست هم داده و دست تولید کننده را از مواد اولیه کوتاه کرده اند.

تبریز 80 درصد تولید مواد اولیه فرش دست بافت را بر عهده دارد. حالا اینکه چرا نوسانات بازار جهانی به این اندازه در تولید فرش تاثیر می گذارد و نقش تولید داخلی در این میدان چیست، سوالاتی است که ذهن مرا درگیر کرده است.

باید سراغ رضائیان، یکی از تامین کنندگان اصلی نخ و ابریشم بروم.راهی راسته تخصصی آنها در بازار تاریخی تبریز می شوم .اما می بینم مغازه شان تنها محل فروش نخ است.
می گوید: بقیه همکاران ما تغییر شغل داده اند. صادرات که تقریبا تعطیل است و تولید هم به قدری کم است که ما به تنهایی قادر به تامین مواد اولیه اش هستیم.

می پرسم: از کجا و به چه ترتیب تهیه و توزیع می کنید؟ توضیح می دهد که حداقل 80 درصد نخ ها و رنگ ها وارداتی است.
ابریشم استاندارد از چین و آذربایجان و ازبکستان و پشم مرغوب هم از استرالیا، نیوزلند و اوروگوئه می آید. پودهای ضخیم و نازک هم تولید ترکیه و ایتالیا است.

او تاکید می کند: همین اقلام هم به صورت استوک و بدون طبقه بندی و سری می آید تا قیمت پایین تری داشته باشد.اگر به حالت رسمی وارد کنند که البته امکانش هم نیست، هزینه ها سر به فلک می کشد.
عباس پور یکی از تولید کنندگان به نام فرش تبریز برای خرید مواد اولیه آمده است. از او می پرسم چرا نخ های ایرانی استفاده نمی کنید که طبیعتا هزینه کمتر و تامین آسانتر دارند؟

می گوید: فرشهای اعلا و نفیس نیاز به نخ هایی با تاب و ضخامت استاندارد دارند تا قابلیت صادرات داشته باشند. چنین ویژگیهای در نخ و ابریشم ایرانی نیست.مواد اولیه داخلی برای فرشهای سنتی و با رج شمار پایین کاربرد دارد.مثل همانها که در شهرهای مهربان و هریس بافته می شود.

وقتی رنگ از رخ فرش می پرد
و اما رنگرزان هم برای خود مشکلات مهمی دارند. نصیری یکی از پیشکسوتان رنگرزی می گوید: تقریبا تمام آنچه برای تهیه نخ و ابریشم با ثبات رنگ و دارای طیف گسترده لازم است وارد می شود.
قبلا از اروپا و کره می آمد ولی بعدها چین بازار را در اختیار گرفت.اما امروز تقریبا هیچ رنگی در دست نداریم.به زودی مجبور می شویم مثل سایر همکاران، کار را تعطیل کنیم.

جبارزاده فروشنده رنگ می گوید : بالارفتن نرخ ارز باعث شده واردات صرفه ای برای بازرگانان نداشته باشد.چون تولید کننده استقبالی از این قیمتهای گزاف نمی کند.
می پرسم مگر ما در کشور کارخانه تولید رنگ نداریم؟ توضیح می دهد که به تعداد انگشت شمار هستند که مواد اولیه مصرفی آنها هم خارجی است و آش همان آش و کاسه همان.

بیمه قالیبافی سخت تر از قالیبافی
مرد 50 ساله ای می گوید: با روزانه 70 تا 100 هزار تومان دستمزد باید تمام وقت خود را در کارگاه باشم.چنین درآمدی برای من که فرزندانم دانشجو یا دم بخت هستند واقعا کم است. یک بیمه دست و پاشکسته قالیبافی هم که کارفرما با هزار زحمت برایم جور کرده هر سال بیش از 30 درصد افزایش حق بیمه دارد و اینها از دستمزد ما پرداخت می شود.
همکارش هم می گوید: اغلب بافنده ها یا رنگرز و چله کش ها بیمه ندارند.

از مدیر کل تامین اجتماعی استان پیگیر موضوع می شوم. سمساری می گوید : بیمه افراد غیرمرتبط با فرش بعد از پایش حذف شده است.
وی ادامه می دهد: کارشناسان ما به صورت مستمر ضوابط تعیین شده را اعمال می کنند و اگر در بازرسی ها مشخص شود متقاضی به جز قالیبافی، شغل دیگری هم دارد، بیمه قطع می شود.

اینکه با این درآمد ها این قشر مجبور است شغل که نه مشاغل دیگری برای امرار معاش دست و پا کند، به جای خود اما خبر می رسد قانون عوض شده و اصلا بافنده جدیدی بیمه نمی کنند.
به عبارت دقیق تر اعتبار بیمه قالیبافان و شاغلان صنایع دستی از بودجه 1400 حذف شده است.

نمایندگان مجلس شورای اسلامی معترض هستند و وزیر کار، تعاون و رفاه اجتماعی در نامه ای به رئیس سازمان برنامه و بودجه نوشته است به این ترتیب ممکن است امکان تداوم بیمه اقشار مشمول و اجرای تکالیف قانونی میسر نباشد و درخواست تجدید نظر کرده است.

جالب است بدانید از بین 2 میلیون نفر شاغلان حوزه فرش دستباف در کشور بیش از 200 هزار نفر در آذربایجان شرقی هستند که 60 درصد آنان را قالی ‌بافان مستمر، 31 درصد آنان را قالی ‌بافان غیر مستمر (فصلی) و 9 درصد دیگر را مشاغل جانبی حوزه فرش دستباف تشکیل می‌دهند.
تا سال 99 تعداد بیمه ‌شدگان تامین اجتماعی در فرش دستباف تنها به 10 درصد متقاضیان رسیده است.

تعهد ارزی، مانع اصلی صادرات
مطابق آمارها، در سال 2019 بیش از یک میلیارد دلار فرش دستباف در مبادلات جهانی به کشورهای مختلف صادر شد. در این میان جمهوری اسلامی ایران سهم 7.9 درصدی از مجموع صادرات فرش دستباف را داشته است. در حالی که هندی‌ها با 31.7 درصد و مصر با 18.2 درصد، سهم بالاتری نسبت به ایران در بازارهای جهانی به خود اختصاص دادند.

برای درک بهتر این مساله با یکی از صادرکنندگان فرش تبریز گفتگو می کنم. او می گوید : دولت صادرکنندگان را ملزم به پیمان سپاری ارزی کرده است. بدون درنظر گرفتن مشکلات تحریم ها و مصائب فروش فرش و مبادلات ارزی در خارج از کشور.

ما قصد داریم ارز را به کشور برگردانیم . اما با روال منطقی و اصولی. وقتی با ارز آزاد فرش را از تولید کننده می خریم با همان قیمت هم برگشت ارز باید اتفاق بیفتد اما مجبوریم با نرخ نیمایی این کار را انجام دهیم.
این به هیچ عنوان صرفه اقتصادی ندارد و به جز تجار باسابقه که مشتریان خاص و ثابت دارند و مجبور به مدیریت شرایط هستند ، بقیه همکاران ما از صادرات پاپس کشیده اند.


پای خارجی ها در کفش فرش
کارشناسان می گویند: فرش ایرانی هنوز هم رتبه اول در جهان را دارد و هیچ فرشی نتوانسته جای این فرش را بگیرد. اما واقعیتها هم حکایت خود را دارند.

نظامی دوست، تولید کننده ،طراح و پژوهشگر فرش تبریز می گوید: الان در کشورهای چین، آذربایجان، پاکستان، ازبکستان و هند با نقشه های مکتب تبریز، محصولات مختلفی تولید و با همان اسم در بازارهای جهانی عرضه می کنند و چون مواد اولیه ارزان تر در دسترس دارند قدرت رقابت را از ما گرفته اند.

اینکه چرا نقشه های ما به راحتی در دسترس سایر کشورها قرار می گیرد به ضعف قوانین و سستی اراده متولیان بر می گردد که باعث شده تا کنون هیچ نقشه فرشی ثبت جهانی نشود و مالکیت معنوی و مادی در اختیار ما نباشد.

تولید، لاغرتر از همیشه
سالانه 2 میلیون متر مربع فرش دستبافت در کشور تولید می شود. در حالی که ظرفیت 5 برابر این میزان است.
سلیمانی، رئیس اداره فرش سازمان صمت استان می گوید: 35 درصد از این تولید به آذربایجان شرقی اختصاص دارد که نقش راهبردی به تبریز داده است. در مناطق مختلف استان 3 نشان جغرافیایی ثبت شده ملی برای فرش داریم که نشان از مرغوبیت محصولات دارد.

با این حال بررسی هایم نشان می دهد کارگاههای بزرگ فرش تعطیل شده چون کارفرمای دارای بیش از 5 بافنده می بایست تحت عنوان صنعتی با مالیات و بیمه مواجه شود و این به هیچ عنوان با درآمدهای پایین تولید فرش مقدور نیست. کارگاهها کوچکتر و بالطبع هنرمندان کمتر می شوند و این آسیب جدی برای هنر صنعت فرش به حساب می آید.

کمر قالی در گذر روزگار خم شده
شاید از همان روزی که فرش را به جای بهترین کارگاهها در زیرزمین ها بافتند گره در کارش افتاد.از همان روزها که دیگر هنر ایرانی برای جوانان ما نشد و کمرش همچون بافندگانش خم شد.

میانگین سنی بافندگان و فعالان حوزه فرش استان بیش از 50 سال است. پیرمردی که با اندام نحیف و چروکهای دست و صورت هنوز هم پشت دار قالی نشسته شاید واقعی ترین تصویر از فرش تبریز باشد.
او می گوید: 60 سال است پشت همین دارها می نشینم. چون زندگی ام از همین راه می گذرد.اما 15 سال است بیمه قبولم نمی کند. یک روز می گویند سنت گذشته و سوابقم را قبول ندارند و روز دیگر می گویند دولت اعتبار نداده است.

سری به تیمچه مظفریه می زنم.بازار معروف فرش تبریز که روزگاری برای خود بروبیایی داشت. حالا اما چراغهایش چند در میان روشن است.فضایش سوت و کور و مشتری های انگشت شمارش مردد در خرید فرش.
زوج میانسالی با خنده می گویند: از تهران آمده ایم برای خودمان و جهیزیه دخترها فرش بخریم اما قیمتها واقعا برای ما زیاد است.

با حسرت به فرشها نگاهی می کنند و اطلاعات می گیرند تا بروند بلکه مدتی بعد پس انداز کافی برای خرید بیابند و برگردند. اما احمد آقا از کسبه قدیمی مظفریه می داند که تقریبا محال است دوباره بیایند.
او می گوید: دلمان به مشتریان و گردشگران خارجی گرم بود که کرونا آن را هم گرفت. بعضی روزها پرنده هم اینجا پر نمی زند.ما به جز چند تخته فرش معمولی، کالای دیگری نداریم.نه تولید کننده می آورد و نه ما سفارش می دهیم.

تجارت فرش، برنامه می خواهد
شناخت تولید کننده‌های داخلی برای خریدن فرش و انجام امور گمرکی و ترخیص کردن کالا و هماهنگ شدن برای حمل و نقل کردن آن به کشور دیگر و پیدا کردن خریدار و فروش فرش فرایندی است که زمان بر بوده و نیاز به تلاش و دقت زیاد در این زمینه دارد.

از طرفی رقبای خارجی، دلالان و واسطه‌هایی که در زمینه صادرات فرش فعالیت می‌کنند برای تاجران ایرانی موانع زیادی ایجاد می‌کنند. رکود اقتصادی در بازارهای واردات و ناآرامی‌های سیاسی و بحران در برخی کشورها از دیگر عوامل خارجی برای صادرات فرش است.

افزایش هزینه‌های بیمه و حمل و نقل، ورود کف پوش‌هایی که جدیدا وارد بازار شده و به جای فرش استفاده می‌شود و فرش‌های ماشینی دیگر مواردی هستند که سبب کاهش فروش و صدور فرش دستباف می‌شوند.

یکی از تجار فرش می گوید: وقتی فعال کردن حساب ارزی در خارج از کشور و به خصوص اروپا مقدور نیست، لاجرم دور زدن ها و کار با واسطه ها کار را سخت و طولانی می کند. فرش هم کالایی تزیینی است که مراتب فروش خود را دارد. اما برخورد مسئولان با فرش همچون کالاهای ضروری و اولیه است و شرایط بازگشت ارز لحاظ نشده است.

مثلا ما با قیمت بالا فرش را خریده و به خارج رسانده ایم و 2 سال بعد پولش به دست ما می آید این در حالی است که مجبوریم به تعهد ارزی خود در عرض چند ماه عمل کنیم.

صادرات فرش به تاریخ می پیوندد
ارونقی، معاون فنی گمرک ایران می گوید: صادرات این کالا درسال 1372 به اوج خود رسیده و حدود 2 میلیارد دلار بوده است. اما به تدریج کاهش صادرات اتفاق افتاده است. به طوری که به حدود 240 میلیون دلار درسال 1397، به 70 میلیون دلار در سال 1398 و نهایتا به حدود 50 میلیون دلار در سال قبل رسیده است.

او ادامه می دهد: تحریم‌های متعدد علیه صادرات، عدم ارائه تسهیلات صادراتی به صادر کنندگان از جمله جوایز صادراتی و یا وامهای کم بهره، وضعیت پیمان ارزی، وجود قوانین و مقررات بازدارنده و همچنین گرانی مواد اولیه تولید فرش، در این جریان موثر بوده است.

فرش تبریز، زندانی القاب و مراکز نمادین
مرکز تجارت جهانی تبریز روی زمین مانده است. وقتی از سلیمانی در خصوص تکلیف این پروژه سوال می کنم ، پاسخ جدیدی ندارد جز اینکه سرمایه گذار قبلی رفته و متقاضی برای ادامه کار نیست.
البته طبیعی هم هست با این احوال فرش، کسی در تجارت خانه اش سرمایه گذاری نکند.

با این حال مسئولان انگار فارغ از واقعیات فرش ، تصمیمات جدیدی می گیرند. اردیبهشت امسال وزیر میراث فرهنگی به استان ابلاغ کرده تا دبیرخانه جهانی فرش تبریز راه اندازی شود.

از حمزه زاده مدیرکل میراث فرهنگی، صنایع دستی و گردشگری استان مراتب را پیگیر می شوم. او با نام بردن از چندین سازمان و تشکل که عضو دبیرخانه هستند، می گوید : محور فعالیتهای دبیرخانه که البته با 6 سال تاخیر بعد از ثبت جهانی فعال شده، آموزش و پژوهش است و در کنار آن آسیب شناسی موانع تولید.
او ادامه می دهد : بازارهای صادراتی فرش در چند سال اخیر از دست رفته و باید فکری برای حل این مشکل کنیم.

از سوی دیگر معاون هماهنگی امور اقتصادی استاندار آذربایجان شرقی هم از آمادگی استان برای راه اندازی شهرک تخصصی فرش خبر می دهد!
رئیس مرکز ملی فرش ایران در طول 4 ماه گذشته 2 بار میهمان استان شده است. با او در حاشیه یکی از جلسات گفتگو می کنم.

رافع می گوید: به دنبال این هستیم که هاب جهانی فرش را برای اولین بار در تبریز ایجاد کنیم.
سوال از تکلیف بیمه قالیبافان و ساماندهی صادرات فرش دارم.او توضیح می دهد: برای همه مشکلات جلسات کارشناسی داشته ایم و با وزاری مربوطه مذاکره کرده ایم.مرحله به مرحله مشکلات را حل می کنیم.

اینکه مشکلات چه زمان حل شود و چگونه یا اینکه نهاد بین المللی فرش بدون استقبال تولید کنندگان و صادرکنندگانش به چه ترتیب قابلیت فعال شدن دارد هم سوالاتی است که زمان پاسخ درست تری به آنها خواهد داد.

کار فرش را به کاردان هایش بسپارید
تجربه متولیان رنگارنگ فرش از سازمان صمت و اتحادیه ها گرفته تا صنایع دستی و مرکز ملی فرش نشان داده این تنها تولید کنندگان هستند که می خواهند با هر سختی که شده ، صورت فرش تبریز را سرخ نگه دارند.
نظامی دوست می گوید: همه بار موانع و تحریم ها بر دوش ما است. اینکه چه کسی باید حمایت کند و کدام نهاد نظارت کند ، معلوم نیست.

در شرايطي كه درآمدهاي نفتی كشور با اما و اگر مواجه شده و سخن از توسعه صادرات غيرنفتی به ميان می ‌آيد، يكي از نامدارترين اقلام صادراتي غيرنفتي چنين مهجور افتاده است. سخت ‌گيری‌های مالياتی و بيمه ‌ای افزایش یافته و مشوق‌ها و تسهيلات حمايتی به حداقل رسيده‌ و از همین روصادرات فرش دست‌ بافت در مدت 3 سال به يك دهم تنزل پيدا كرده است.

برزگر رئیس اتحادیه رئیس فروشان و رنگرزان فرش دستبافت تبریز معتقد است: تشکیلات جدید بماند برای بعد و فقط برای امروز کافی است مشکلات صادرات را برطرف کنند. این برنامه های چند نرخی بودن ارز و پیمان سپاری های مطالعه نشده صادرات را به صفر نزدیک کرده است.
او می گوید: اگر بگذارند صادر کننده به کارش برسد ، ما حتی با چند برابر شدن قیمت مواد اولیه هم کنار می آییم.وقتی بتوانیم فرش را با قیمت مناسب بفروشیم ، دخل و خرج را به گونه ای مدیریت می کنیم.


سخن آخر
رئیس انجمن علمی فرش ایران می گوید: حمايت و هدايت هنرصنعت فرش دست ‌بافت در وزارتخانه‌ صمت به انجام می ‌رسد كه در همين 3 سال 3 وزير و 2 سرپرست به خود ديده است.
در اين مدت چهره‌هايی بر مسند مركز ملی فرش ايران نشسته ‌اند كه جز شعارزدگی، دادن وعده‌های بی ‌پشتوانه، آزمون و خطا چيزی در كارنامه ندارند.

توسعه بازار فرش دست ‌بافت با حضور در نمايشگاههای بین المللی برای بازاريابی ، اعزام هيات تجاری به بازارهای هدف و پذیرش تجار برون ‌مرزی در داخل كشور تحقق پیدا می کند.البته اگر اراده ای برای رونق تولید وجود داشته باشد.

ركوردزنی در كاهش صادرات فرش هشداری دردآور است كه به زودی تبعات تلخ خود را بيشتر نشان خواهد داد. یادمان باشد از بين رفتن صادرات امروز یعنی كاهش توليد در آينده‌ که نه تنها بيكاری چند صد هزار نفر قاليباف را به دنبال دارد ، بلکه نشان ایرانی فرش را از بازارهای جهانی دور خواهد کرد.
تا دير نشده باید کاری کرد.

گزارش مکتوب از: مهین انتظارـ خبرگزاری صداوسیما ـ تبریز