با تدابیر دستگاه قضائی، زمینه آزادی مشروط و اشتغال زندانیان جرائم غیر عمد مالی در فارس فراهم می شود .
در محاصره دیوار‌های سنگی خاکستری است.
بر سرش سیم خاردار کشیده شده و سایه سرد برج‌های نگهبانی بر تنش سنگینی می‌کند.
زندان شیراز؛ خانه هزار و ۱۳۰ زندانی جرایم غیر عمد.
بند دو ؛ بند نسوان. جایی که فریاد «دلتنگی» بلندتر از هرجایی به گوش می‌رسد.
سلول‌های کوچکی، پر از اندوه‌های بزرگ مادران و دختران چشم انتظار. زنانی که شاید بزرگترین جرمشان، اعتماد به نامردی هاست.
سلول را خانمانه تزئین کرده‌اند؛ گویی اتاقی کوچک از خانه خیالی شان. کف زمین پوشیده از پارچه‌های رنگی چهل تکه است و روی دیوارها، پوستر‌هایی از گل و آبشار.
کنار هر تخت هم لبخندی رنگ و رو رفته از کودکانی که فقط در عکس شادند.
هیاهوی رهایی
امروز اما درون بند دو ، هیاهویی برپاست . صف زندانیان جرائم غیر عمد مالی تا راهرو ادامه دارد؛ برخی در آستانه در‌ها چمباتمه زده‌اند؛ برخی روی زمین نشسته و ذکر می‌گویند.
شیدا با نگاهی پرامید، در صف ایستاده است.
او تنها سرپرست باقی مانده در خانواده اش است؛ پدر و مادرش را در این یازده ماه حبسش از دست داده و او اکنون باید هزینه‌های خانواده پنج نفره اش را تامین کند.
سمیه یکی دیگر از این زندانیانی است که ۸ سال از بهترین روز‌های جوانی اش را پشت میله‌های زندان گذرانده است.
او که تایپیست یک شرکت بوده از طریق آگهی روزنامه با مردی جوان آشنا می‌شود.
با اعتماد به او و قول ازدواجش برای راه اندازی کافی نت، چند چک در اختیارش می‌گذارد و ...
حالا سمیه به جای لباس عروسی، لباس زندان بر تن دارد و با بدهی ۴۸ میلیون تومانی اش، مو سپید می‌کند.
زبان تلخ و لحن سیاهش حکایت از تاریکی و سردی و سنگینی ِ آن سوی میله‌ها دارد: «ته سیگار، مُخمو توی فرغون ریخت و ازم چک گرفت. بد روزگاری شده، دست میدی هرکی، باس انگشتاتو بشماری. منِ ساده چوب اعتمادمو خوردم و جورکشِ اون شدم؛ پشت دستمو با سیگار داغ کردم که دیگه به بنی بشری اعتماد نکنم»
با همه دُرشتی لهجه ، در ژرفای نگاهش، اما دخترکی معصوم و عاشق چمباتمه زده که دلش برای رهایی از این میله‌ها له له می‌زند.
زنان زندانی جرایم غیرعمد، محبوسان اعتماد و عشق به خانواده
انتهای صف، اما صبر و قرار بیشتری برقرار است .همه آرام نشسته اند و انتظار می‌کشند.
بتول خانم را همه می‌شناسند. مادر فداکاری که از روزی که جرم پسر بزرگش را به گردن گرفته، تولد هیچ کدام از نوه هایش را ندیده، اما برای خیلی از تازه وارد‌های بند، مادری کرده است.
الهه مادر ۳۷ ساله‌ای که دو سال پیش دومین فرزندش را در آغوش گرفته است . به جرم ضمانت برادرش، زندانی است و نمی‌خواهد دیگر این کودکش را در زندان بزرگ کند. دخترك معصومش هم با خیال خانه و سواری بر شانه های پدر، خواهرش را مهیای رفتن می کند .
نگاه غمبار و چانه ی لرزان الهه اما حکایت دیگری دارد؛ حکایت از خانه ای که نیست ، پدری که رفت ...
گیسوان سپید آمنه، هم راوی بی مهری های روزگار است. زنی که به اعتماد ۴۲ سال زندگی زناشویی، دسته چک اش را در اختیار همسرش قرار داده و ...
این صف ۱۲۰ نفره را که تا انتها بروی، پُر است از قصه و غصه ی عشق و امید و اعتماد و خیانت؛زنانی که اشتباهشان ، دورتادور آزادی شان را دیوار کشیده است .
زنانی که زندانی اعتماد بی جا، محبت بی حساب و کتاب و لطف و خیر بی اساس به دیگری شده اند.
روزنه ای به امید
باز شدنِ در و هیاهوی صف، خبر از آمدن مسوولان به تالار اجتماعات زندان را می‌دهد. مدیر داخلی زندان ، خانم سعیدی را صدا می کند .
او مدیر بند دو است که در ۳۶ سالگی به زندان افتاده؛ مدیرعامل شرکت بوده ؛ در غیبتش، مدیر داخلی شرکت از چک و امضایش سوء استفاده کرده و حالا با ۹۰ میلیون تومان بدهی، دور از فرزند و همسری که البته به خاطر زندانی شدنش از او جدا شده است، روزگار می‌گذراند.
اهل صحبت نیست، اما هم سلولی اش نامه ی تنها پسرش را خوانده که به مادرش تاکید کرده اگر به خانه برنگردد، مدرسه را برای همیشه رها می‌کند. او می گوید :موهای سعیدی از اون روز سفید و سفیدتر شده و آرام و قرار ندارد .
خانم سعیدی جلو می آید و لیستی را با بدرقه صلوات بانوان تحویل مدیریت می دهد .
تعقیب نگاه‌های مضطرب و نگران و امیدوار زندانیان بند دو ، مرا به ابتدای صف می‌کشاند.جایی که میز‌هایی ردیف شده تا زنان را به خانه و خانواده شان بازگرداند.
رئیس کل دادگستری فارس می‌گوید: شیوه نامه‌ای در دادگستری استان تدوین شده که به قضات اجازه می‌دهد زندانیان بدون جرائم خاص و ویژه پس از تحمل یک ششم از دوران حبس خود با در نظر گرفتن حقوق شاکی در یکی از واحد‌های تولیدی و کارخانجات متقاضی نیروی کار مشغول به کار شوند.
حجت الاسلام و المسلمین سید کاظم موسوی با بیان اینکه این طرح از سال ۹۸ به ابتکار دادگستری فارس اجرایی شده است می‌افزاید:از آغاز اجرای این شیوه نامه تاکنون بیش از هزار و ۷۵۰ نفر از زندانیان به واحد‌های تولیدی، معرفی ، با نظارت دادگستری و زندان مشغول به کار شده و حقوق دریافت می‌کنند .
در این طرح زندانی با قید ضمانت آزاد می‌شود و با اشتغال در یک واحد تولیدی، هم دوران محکومیتش را سپری کرده و هم بدهکاری اش را پرداخت می‌کند.
زندانی بدون دیوار
به گفته کارشناسان ، «رای باز» به نوعی از احکام اطلاق می‌شود که متهم در حقیقت از آزادی مشروط استفاده می‌کند و فرصت فراگیری شغل را هم دارد.
افرادی که براساس قانون و با رأی دادگاه به زندان محکوم می‌شوند به ۳ دسته، بسته، نیمه باز و رأی باز تقسیم بندی می‌شوند.
براساس این تقسیم‌بندی مجرمان و افراد شرور که به جامعه آسیب می‌رسانند در زندان‌های بسته و زندانیان عادی در زندان‌های نیمه باز و باز نگهداری می‌شوند.
در زندان‌های باز، زندانی هنگام صبح از آسایشگاه خارج و در مراکز مختلف مشغول حرفه‌آموزی یا کار می‌شود و شب برای استراحت به زندان بازمی‌گردد.
اکنون مسوولان زندان‌ها، توجه به این نوع رای‌ها را فرصت مناسبی برای کنترل جمعیت زندان‌ها و جلوگیری از افزایش آسیب‌های اجتماعی به‌دنبال زندانی شدن فرد می‌دانند؛ موضوعی که مدت هاست است با تأکید رهبر معظم انقلاب یکی از مهم‌ترین ماموریت‌ها و دغدغه‌های قوه قضائیه شده است.
چه‌کسی رأی باز می‌گیرد؟
آنطور که از آمار‌های سازمان زندان‌ها بر می‌آید حدود ۲۱۱ هزار زندانی در زندان‌ها حضور دارند که ۳۵ درصد آنها برای مدت یک تا ۱۰ روز زندان را تجربه می‌کنند و مابقی به مجازات‌های طولانی‌تر از این مدت محکوم می‌شوند. این در حالی است که ظرفیت زندان‌های کشورمان حدود ۸۵ هزار نفر است.
به گفته مدیرعامل سابق بنیاد تعاون زندانیان این نوع از احکام همسو با مجازات‌های جایگزین می‌تواند کمک قابل توجهی در کاهش تعداد زندانیان داشته باشد.
رحیم مطهرنژاد با تأکید بر اینکه ۴ گروه زندانی مشغول به‌کار در کشور وجود دارد، می‌گوید: یک گروه اشتغال نشسته هستند که در کنار بندی که در آن تحمل حبس می‌کنند، صنایع‌دستی تولید می‌کنند.
گروه دوم زندانیانی هستند که به آنها رأی بسته گفته می‌شود این گروه از داخل بند بیرون می‌آیند و در کارگاه‌ها و کارخانه‌هایی که در زندان تعبیه شده، کار می‌کنند و نمی‌توانند از محوطه زندان خارج شوند.
گروه سوم افرادی هستند که رأی نیمه باز دارند این افراد در اطراف زندان‌ها در ۱۵ هزار هکتار زمینی که در اختیار سازمان زندان هاست به‌کار کشاورزی، باغداری، دامپروری، آبزی پروری و صنایع مشغول به‌کار هستند و هر شب برای استراحت به زندان بر می‌گردند.
اما گروه چهارم افرادی هستند که رأی باز به آنها می‌گویند و با اجازه مقام قضایی در شهرک‌های صنعتی، سازمان مراتع و جنگل‌ها و واحد‌های تولیدی فعالیت می‌کنند و ورود و خروج و حضور آنها در محل کار به‌طور دقیق بررسی و نظارت می‌شود.
استفاده از رای باز چه فایده‌ای دارد؟
کاهش زمان حضور مجرم در زندان، یعنی دوری بیشتر از فضایی که خیلی‌ها از آن به دانشگاه جرم‌آموزی تعبیر می‌کنند و این مساوی آسیب کمتر به فرد زندانی است.
فایده دیگر رای‌های باز، اما امکان حرفه آموزی زندانی و اشتغال او در آینده است.
مطهرنژاد در این‌باره توضیح می دهد : زندانی‌ها در ۲ مقطع نیاز به‌کار دارند؛ یکی در زمان محکومیت و دیگری بعد از آزادی.
براساس آمار میزان بازگشت زندانیان به زندان ۴۶ درصد کمتر است، اما این رقم در بین افرادی که بعد از زندان مشغول به‌کار می‌شوند به یک تا ۲ درصدد کاهش پیدا می‌کند.
همین مسئله باعث می‌شود تا به موضوع اشتغال توجه بیشتری نشان دهیم. مهم‌تر از اشتغال و درآمدزایی زندانیان کمک به بازگشت دوباره آنها به زندگی بعد از گذراندن دوره محکومیت است که باید توجه ویژه‌ای به آن شود.
وی تاکید می‌کند: متأسفانه امروزه به همه زندانیان با یک دید نگاه می‌شود. این در حالی است که در زندان‌های ما افرادی حضور دارند که شاید نتوان برایشان از لفظ گناهکار استفاده کرد، مثل کسانی که در پرداخت مهریه ناتوان هستند. این افراد مجرم نیستند یا کسانی که تخلفات کوچک و سبک رانندگی مرتکب شده‌اند و می‌توانستند با پرداخت دیه آزاد شوند، اما به واسطه قوانین موجود کشور راهی زندان شده‌اند.
مدیر کل دفتر ساماندهی مراکز نیمه آزادی و نظارت الکترونیک نیز با بیان این که برای هر مددجو حین ورود به زندان، پرونده شخصیتی ، روانشناسی ، اطلاعات مهارتی و شغلی تشکیل می‌شود ، می گوید : بر اساس آیین نامه و برنامه توسعه‌ای قوه قضائیه ، آماده ارائه دسترسی سامانه اطلاعات به بنیاد تعاون و بخش‌های خصوصی متقاضی به کار گیری زندانیان هستیم .
خرم آبادی تأکید می کند: این اطلاعات به صورت شفاف و آنلاین در دسترس قرار می‌گیرد و قسمتی نیز برای ثبت ساعات ورود و خروج زندانی به کارگاه‌های اشتغال تعبیه شده تا وی بر اساس ساعات کار، حقوق و دستمزد دریافت کند ؛ این پرداخت‌ها نیز قابل مشاهده و رسیدگی برای مسوولان ذیربط خواهد بود تا هیچ حقی از زندانی تضییع نشود .
او هدف از این کار را توسعه همکاری‌ها، مهارت آموزی بیشتر زندانی و بازگشت وی به جامعه و کاهش جمعیت کیفری اعلام می کند .
مدیر بنیاد تعاون زندانیان کشور نیز با اشاره به قابلیت‌های وسیع این بنیاد در توسعه اشتغال می گوید : با دسترسی بنیاد تعاون به این اطلاعات، مسیر حرفه آموزی و ورود به عرصه اشتغال سریعتر طی می‌شود و این بنیاد بایستی تمام ظرفیت‌هایش را برای اشتغال زندانی و کسب درآمد برای خانواده اش به کار گیرد .
خسرو مختاری اظهار امیدواری می کند : با توسعه همکاری‌ها و تدوین برنامه جامع کشوری، تسهیلات سرویس ایاب و ذهاب برای زندانیان شاغل رأی باز، احداث کارگاه در نقاط مختلف شهر بر اساس نشانی محل سکونت زندانی یا مهارت وی، تهیه امکانات و ارائه به زندانی یا خانواده اش برای ایجاد مشاغل خانگی مانند مونتاژ یا خیاطی، استخدام زندانیان آزاد شده‌ای که به دلیل عدم پذیرش اجتماعی نتوانسته اند وارد بازار اشتغال شوند، کمک به زندانیان جهت احداث شهر‌های گلخانه‌ای با تضمین خرید محصول و موارد دیگر از سوی بنیاد تعاون در اختیار مجموعه قرار داده شود.
رییس سازمان زندان‌ها تأکید می کند: امروز بحث بر سر اصلاح و تربیت است و محیط‌های کار و اشتغال فرصت‌های بسیار تأثیرگذاری برای اجرای اصلاحات تربیتی است.
زندان همیشه چاره ی کار نیست
برای تهیه گزارش از وضعیت کار زندانیان رها شده از بند با دریافت رای باز با مددکار اجتماعی همراه می شوم .
خانم کریمی می گوید : از سه دهه گذشته توجه علمای حقوق کیفری و جرم شناسی در حوزه اصلاح و تربیت و باز اجتماعی شدن مجرمان به طور جدی‌تر متوجه روش‌های اصلاحی شده است.
کارشناسان معتقدند زندان به عنوان متدوال‌ترین روش مجازات در دنیا، نه تنها نتوانسته است اهداف اصلاحی، تربیتی، عبرت آموزی و پیشگیری از جرم را در بین زندانیان محقق کند، بلکه علاوه بر آثار سوء جسمی، روانی و روحی برای آنها تبدیل به مکانی برای ارتکاب بزه بوده است.
این مددکار اجتماعی معتقد است : روش زندانداری اگرچه با گذشته فرق کرده و امکانات رفاهی بهداشتی، آموزشی، تربیتی و ورزشی برای زندانیان فراهم شده، اما زندان‌ها همچنان در یک خصیصه مشترک هستند و آن سلب آزادی از زندانی است که این ویژگی موجب آسیب‌های فراوانی برای زندانیان و خانواده‌های آنان می‌شود .
او می گوید : با ورود فرد به زندان، پدیده برچسب زدن به زندانی نیز رخ می‌دهد در نتیجه احتمال طرد شدن او از اجتماع زیاد است و حتی ممکن است باعث پیوستن اجباری او به جامعه جرم و جمعیت کیفری شود.
به همین دلیل کارشناسان حقوقی تاکید می‌کنند در کنار عدالت کیفری سزا دهنده، عدالت ترمیمی هم لازم است تا با مشارکت جامعه، افرادی که بزهکار هستند و مرتکب جرم می‌شوند به زندگی اجتماعی باز گردند و آسیب روانی و خسارت‌های مادی افراد بزه دیده را جبران کنند.
وارد کارگاه تولیدی لحاف و تشک می‌شویم؛ جایی که آقای جعفری پارسال ۷۰ زندانی را مشغول به کار کرده است.
جواد یک سال و نیم از دوران حبس ۵ ساله اش را طی کرده و با رای بازی ، در این کارگاه مشغول به کار شده است.
او، هم مهارت می‌آموزد و هم بدهی اش را تصفیه می‌کند و شب را در کنار خانواده اش صبح می‌کند.
در کارخانه بزرگ کارتن سازی آقای یوسفی هم ۱۰۰ زندانی زن و مرد استخدام شده و به زندگی بازگشته اند .
سهیلا که دو سال را در زندان سپری کرده حالا از کارش راضی است و می‌گوید: در زندان دچار افسردگی شدید شده بودم، اما از وقتی اینجا مشغول به کار شده ام، روحیه گرفته ام.
اعظم هم که با خواهر بزرگش در این کارگاه استخدام شده، معتقد است همین که شب‌ها، می‌تواند کودکش را در آغوش بگیرد، برایش حس آزادی و خوشبختی است.
زندان جای مادران نیست
به عقیده رئیس کل دادگستری استان فارس، زندان باید برای مجرمین جرائم خشن، متجاوزان به عنف و سارقان مسلح باشد نه برای مجرمین جرائم غیرعمد و مالی.
موسوی از اهتمام ویژه مجموعه دادگستری استان فارس در زمینه آزادسازی زندانیان جرائم غیرعمد خبر داده و می‌گوید: قضات فارس پارسال بیش از شش هزار و ۲۰۰ رای جایگزین حبس صادر کرده‌اند که به نسبت سال قبل ۴۰ درصد افزایش داشته است.
وی ادامه می‌دهد: در راستای سیاست‌های کلان و اجرائی قوه قضائیه به قضات تاکید شده که با استفاده از ظرفیت‌های قانونی زمینه آزادسازی زندانیان جرائم غیرعمد را فراهم کنند.
دادستان عمومی و انقلاب مرکز فارس نیز می گوید: براساس آیین نامه داخلی سازمان زندان‌ها و مقررات مربوطه و همچنین براساس گزارش حُسن رفتار، تأیید مددکاران زندان و موافقت قضات ناظر زندان، به زندانیان واجد شرایط تسهیلات قضایی اشتغال به کار در زندان باز و نیمه باز اعطاء می‌شود.
سید مصطفی بحرینی معتقد است اشتغال به کار زندانیان تأثیر زیادی در بهبود معیشت آن ها و خانواده شان، و همچنین کاهش آسیب پذیری اجتماعی و هزینه‌های نگهداری در زندان دارد .
به گفته ی او افراد واجد شرایط با تأمین مناسب و با رعایت حقوق شاکی به کارگاه‌های اشتغال به کار درون زندان و یا بیرون از زندان معرفی و از تسهیلات اشتغال به کار بهره مند می‌شوند.
اسحاق ابراهیمی مدیرکل زندان‌های فارس هم می گوید : در راستای اولویت‌های دوازده گانه سازمان زندان‌ها وتحقق اشتغال ۵۰ درصدی و توانمندسازی زندانیان و کمک به معیشت آنان و پیشگیری از آسیب‌های اجتماعی، بنیاد تعاون زندانیان با بخش خصوصی قرارداد منعقد و زندانیان واجد شرایط را با موافقت مراجع قضایی به کارگاه‌های داخل زندان و یا کارگاه‌های بخش خصوصی در بیرون از زندان، معرفی می کند .
ابراهیمی یادآور می شود : بیش از ۵۵ درصد محکومان زندان‌های استان در مشاغل کارگاهی داخل زندان، خوداشتغالی در بخش‌های صنایع دستی و هنری و اشتغال اعزام بکار زندانیان رأی باز در قالب عقد قرارداد تامین نیرو به موسسات و شرکت‌های خصوصی مشغول به کار هستند و براساس اولویت‌های سازمانی در سال جاری این رقم به ۸۰ درصد می‌رسد.
بازگشت به زندگی بانوان زندانی ، مانع فروپاشی كانون خانواده
برای بررسی بیشتر تبعات حبس زندانیان زن برای خانواده و جامعه همچنین تأثیر اشتغال بر کاهش آسیب های اجتماعی زندانیان تلفنی با دکتر جلالی ، کارشناس مسائل اجتماعی گفت و گو کردم.
به گفته ی این پژوهشگر، زندان جای زنان نیست،زندانی شدن مادران تبعات گسترده‌ای دارد. تبعاتی برای مادر، خانواده و بویژه برای فرزندان .
دکتر جلالی می گوید:" مشکلات افراد مجرم تنها به خودشان خلاصه نمی‌شود و علاوه بر خانواده‌ها دیگر افراد جامعه هم که پس از آزادی در ارتباط با آنها هستند آسیب می‌بینند؛محیط زندان باعث فاصله بین فرد زندانی با خانواده می‌شود. به طوری که، فرد محبوس دیگر شرایط بیرون را نخواهد داشت و نقش خود را به‌عنوان مادر، همسر و مدیر خانه از دست می‌دهد. به همین علت لازم است تا شرایط لازم برای بازگشت این زنان به خانواده و جامعه فراهم شود."
این پژوهشگر و آسیب شناس اجتماعی اضافه می کند:" وظیفه سیستم زندانبانی این است که از طریق کار درمانی ، اشتغال و حرفه آموزی این به دام افتادگان ناشی از هنجارهای اجتماعی را دوباره به جاده اصلی اجتماع باز گرداند. از طرفی اشتغال برای خود زندانی و خانواده ، نیز به علل تأمین نیازهای مالی و معاش خانواده مفید و کمک به جلوگیری از هم پاشیدگی کانون خانواده بزهکاران خواهد بود.
وی ادامه می دهد:" مددجو بویژه اگر زن باشد با واژه شغل و کار خاصی که برای آن حقوق و مزدی معین شده باشد آشنا شده و این احساس خودباوری در بزهکار را تقویت می کند."
او تاکید می‌کند: واحد‌های تولیدی فارس برای اشتغال ۵۵۰ نفر از زندانیان دیگر نیز متقاضی هستند و تا پایان سال برای زندانیانی که مشمول این شیوه نامه بوده و مرتکب جرائم خاص نشده باشند مجوز کار صادر می‌شود.
یک ماه بعد ؛
معجزه رهایی
اشک امانشان را بریده ؛ هنوز ناباوری در نگاه هاج و واجشان موج می زد .
با این که این سوی میله ها در آغوش عزیزانشان ، اشک شوق می ریزند اما آزادی را هنوز باور ندارند .
زنانی که سال‌ها فقط به خاطر مبلغی ناچیز پشت میله‌ها، روزگار می گذراندند، حالا یک راست می روند سر خانه و زندگی و کارشان .
معجزه نجات این بار مقابل دیوار‌های سنگی زندان .
در میان این همه اشک و لبخند و بوسه و گل ، دیدن نوجوانی با کوله پشتی مدرسه برایم حسی دیگر دارد .
خانم سعیدی او را ببیند ، حتما خستگی و اندوه ۱۸ ماه زندان از تنش بیرون می رود .
* مریم شمس
خبرگزاری صداوسیما مرکز فارس