ولایت پنجشیر از آرام‌ترین مناطق افغانستان در سال‌های پس از حمله آمریکا در نزدیک به دو دهه اخیر بوده است.
پنجشیر از طرف شمال به ولایت تخار، از شمال شرقی به ولایت بدخشان، از شرق به ولایت نورستان و از جنوب شرقی به ولایت لغمان متصل است. همچنین ولایت کاپیسا در جنوب، ولایت پروان در جنوب غربی و ولایت بغلان در غرب این ولایت قرار گرفته است.
بیشتر ساکنان این ولایت را تاجیک‌ها، هزاره‌ها، پشه‌ای‌ها، نورستانی‌ها و پشتون‌ها تشکیل می‌دهند و زبان غالب در این ولایت فارسی است. تاجیک‌ها اکثریت این ولایت را تشکیل می‌دهند.
در مورد نام پنجشیر دو نظر وجود دارد. اهالی پنجشیر معتقدند که در گذشته قبل از ظهور غزنویان پنجشیر به کِچکِن یا کِچکِنه معروف بوده است، ولی در تمام آثار معتبر تاریخی و آثار منظوم و منثور قدما «پنجهیر» ثبت شده است.
پنجهیر از دو کلمهٔ «پنج» و «هیر» ترکیب یافته است که در زبان پهلوی و اوستا به معنی آب آمده است مانند «هیرمند». ابن بطوطه سیاح مغربی هیر را در زبان سانسکریت به معنی کوه ترجمه کرده و پنج هیر را مآخذ از پنج کوه می‌داند.
زادگاه شیر پنجشیر و نماد جهاد و مقاومت افغانستان
شهید احمد شاه مسعود قهرمان ملی افغانستان به عنوان سمبل جهاد و مقاومت در افغانستان شناخته میشود. احمد شاه مسعود در ۱۱ شهریور (سنبله) ۱۳۳۲ (۲ سپتامبر ۱۹۵۳ میلادی) در روستای «جنگلک» استان پنجشیر به دنیا آمد و پس از گذراندن تحصیلات ابتدایی در سال ۱۳۵۲ وارد دانشکده مهندسی کابل شد و همزمان به عضویت «نهضت اسلامی افغانستان» درآمد. وی پس از مدتی جهاد خود را با حکومت کمونیستی و نیروهای شوروی آغاز کرد.
احمد شاه مسعود در دره پنجشیر مسئولیت فرماندهی مجاهدین را برعهده گرفت و شکست شش تهاجم ارتش سرخ شوروی به پنجشیر با فرماندهی وی بخشی از کارنامه مهم او درجهاد با متجاوزان محسوب میشود.
پس از پیروزی جهاد مردم افغانستان در برابر شوروی، احمد شاه مسعود در دولت مجاهدین به عنوان وزیر دفاع این کشور تعیین شد. طعم شیرین پیروزی جهاد مردم افغانستان دیری نگذشت که اختلافات و جنگ‌های داخلی با حمایت قدرت‌های خارجی در این کشور آغاز شد و در پی آن گروه طالبان ظهور کرد.
احمد شاه مسعود در مبارزه با طالبان نیز کارنامه درخشانی دارد و مقاومت وی به همراه سایر گروه‌های جهادی افغان زبان‌زد خاص و عام شده است. احمد شاه مسعود سرانجام در هجدهم شهریور ۱۳۸۰ براثر حمله انتحاری در شهرستان «خواجه بهاءالدین» استان تخار به شهادت رسید.
سالروز شهادت احمد شاه مسعود که از وی با القاب «آمرصاحب»، «قهرمان ملی» و «شیرپنجشیر» یاد میشود همه ساله در افغانستان تعطیل رسمی و سراسری است و روز شهادت وی روز شهید نام گذاری شده است.
افغانستان مستقل، متحد، آزاد و دارای نظام سیاسی مبتنی بر دموکراسی و انتخابات آزاد از آرزو‌های شهید احمد شاه مسعود برای کشورش بود.
همه ساله علاقه‌مندان احمد شاه مسعود در سالروز شهادت وی با تشکیل کاروان‌هایی در شهر کابل به گشت و گذار می‌پردازند تا یاد و اهداف وی زنده بماند. دولت افغانستان نیز مراسم ویژه‌ای را برای گرامیداشت از قهرمان ملی این کشور با حضور شخصیت‌های سیاسی، جهادی و مردم برگزار می‌کند.
آرامگاه احمد شاه مسعود، در درۀ پنجشیر قرار دارد.
پنجشیر در زمان اشغال شوروی
حملات پنجشیر، به رشته جنگ‌های بین نیروهای ارتش سرخ و ارتش جمهوری دموکراتیک خلق افغانستان با مجاهدین تحت امر احمدشاه مسعود برای کنترل درهٔ استراتژیک پنجشیر در نُه سال اشغال افغانستان توسط اتحاد جماهیر شوروی بین سال‌های ۱۳۵۹ الی ۱۳۶۷ هجری شمسی گفته میشود.
ارتش شوروی با همکاری ارتش جمهوری دموکراتیک خلق افغانستان جمعاً نُه حملهٔ بزرگ را به دره پنجشیر در طول دوران اشغال افغانستان سازمان داد که منجر به خسارت‌های زیاد به منطقه و اهالی پنجشیر، نیروی رزمی ارتش سرخ و ارتش جمهوری دموکراتیک افغانستان گردید.
چهار تعرض اولیه به پنجشیر به صورتی کاملاً کلاسیک انجام میشود که در آن‌ها ستونی از زره پوش‌ها بعد از بمباران‌های هوایی دست به حمله می‌زند. سه حملهٔ دیگر (از ۱۵ ماه مه تا اول ژوئیه و از سی ام اوت تا ۱۵ سپتامبر ۱۹۸۲ سپس از بیست و یکم آوریل ۱۹۸۴ به بعد) به دلیل گسترش خود، اهمیت تجهیزاتی که به کار گرفته شده‌اند و تاکتیک‌های معمول ثابت می‌کنند که پنجشیر فرمانده مسعود، به صورت هدف شماره یک شوروی‌ها در افغانستان در آمده است.
این سه مرحله، بر زیربنای واحد قرار دارد: سهم اعظم عملیات بر عهدهٔ واحد‌های هوابرد است که غالباً چتر باز‌هایی هستند که در عمق جبهه و بر خط الرأس بلندی‌ها، روستا‌ها و نقاط عبور، پیاده می‌شوند. سپس واحد‌های زرهی جای آن‌ها را می‌گیرند. در هر سه مورد، استراتژی مسعود عبارت است از عقب نشینی به دره‌های مجاور و پراکنده ساختن شوروی‌ها، سپس باز پس گرفتن مواضع از دست رفته یکی پس از دیگری، به ویژه هنگامی که این مواضع به ارتش دولتی واگذار شد.
در ژانویه ۱۹۸۳ شوروی‌ها به مسعود پیشنهاد متارکه جنگ می‌کنند. تاکتیک ارتش سرخ در سال ۱۹۸۴ نشانه‌هایی از بازگشت به یک برداشت کاملاً نظامی از جنگ را عرضه می‌دارد. اما این بار با ارتشی جنگنده‌تر با تعرض ۲۱ آوریل خود به پنجشیر، به صورتی یک جانبه، گام جدیدی در تشدید جنگ بر می‌دارند. از آن به بعد، شوروی‌ها می‌کوشند اطراف شهر‌ها را خالی کنند و راه‌های تدارکاتی نیروهای مقاومت را قطع کنند. اما باوجود نبرد‌های سهمگین اطراف هرات، قندهار و خوست در سال ۱۹۸۵ و ۱۹۸۶، هرگز به موفقیتی دست نمی‌یابند. به استثنای اطراف مزار شریف.
پنجشیر دو بار به خاطر حملات گستردهٔ ارتش سرخ از سکنه خالی گردید و مردم به ولایت (استان)های همجوار و کشورهای دیگر نظیر پاکستان و ایران مهاجرت کردند.
از معدن زمرد تا دره پنجشیر
پنجشیر دارای معادن سنگ‌های قیمتی مانند زمرد است. دونالد آر. هیل در پژوهشی در مورد استخراج معدن در دوره اسلامی می‌گوید معادن اصلی نقره در استان‌های اسلامی شرقی قرار داشتند و برجسته‌ترین آن‌ها معادن هندوکش در شهر‌های پنجشیر و جاریانه واقع بود که هر دو در همسایگی بلخ بودند. بنابر گزارشی حدود ۱۰۰۰۰ معدنچی در پنجشیر کار می‌کردند. سایر معادن مهم نقره در اسپانیا، آفریقای شمالی، ایران و آسیای مرکزی قرار داشتند.
پنجشیر معدن زغال سنگ خوبی نیز دارد که با سرمایه‌گذاری اندک می‌تواند مورد بهره‌برداری قرار گرفته و در تقویت اقتصاد روستایی و ملی موثر واقع شود. معادن سنگ‌های قیمتی مثل بیروج، یاقوت سوخته و لاجورد نیز در این ولایت به مشاهده رسیده است.
کانی‌های نقره پنجشیر از دیرباز مشهور بوده است و برخی از جغرافی‌نویسان سدهٔ ۴ق از آن یاد کرده‌اند. امروزه در پنجشیر، افزون بر نقره، لاجورد، زمرد و نیز سنگ‌های گرانیت و مرمر به فراوانی یافت می‌شوند.
ولایت پنجشیر به دلیل داشتن کوه‌های فراوان و کوهستانی بودن این منطقه، دارای یخچال‌های طبیعی فراوان است که در فصل تابستان با گرم شدن هوا باعث ایجاد رودها، دریاچه‌ها و چشمه‌های فراوانی میشود که مشهورترین آن‌ها رود خروشان پنجشیر است.
رود پنجشیر از رشته کوه‌های هندوکش سرچشمه می‌گیرد و پس از پیوستن رود‌های غوربند و پریان دریا در نهایت به رودخانه کابل سرازیر میشود. وجود علفزار‌های سرسبز و آبشار‌های زیبا در ارتفاعات این ولایت چشم هر انسانی را به خود جلب می‌کند و صحنه‌های زیبا و دلنشینی را برای هر بیننده‌ای رقم می‌زند.
ولایت پنجشیر دارای آب وهوای گوارا و مطبوع است، به طوری که مردمان آن به جز چند ماه زمستان که سرد است، بقیه ماه‌های سال را در هوای آزاد و زیر درخت‌های میوه و یا در مناطق ییلاقی خود می‌گذرانند.
دره پنجشیر نیز به عنوان یکی از معروف‌ترین و زیباترین مناطق افغانستان، در این ولایت قرار دارد.
از بازارک تا دره؛ ولسوالی‌های پنجشیر
بازارک: این ولسوالی در شمال غرب پنجشیر در جوار ولسوالی‌های پل حصار و اندراب موقعیت دارد. مساحت آن ۷۳۱ کیلومتر مربع تخمین شده است.
زمین زراعتى این ولایت کم است و اغلب مردم آن مشغول زراعت و باغدارى و تعدادی نیز مشغول کار در معادن سنگ‌هاى قیمتى هستند.
پریان: این ولسوالی در ۷۸ کیلومتری شمال شرق مرکز پنجشیر قرار دارد. مساحت آن ۱۲۷۰ کیلومتر مربع تخمین شده است. پریان سرحد مشترک با ولایات بدخشان، تخار، نورستان و بغلان نیز دارد.
حصه اول (خِنج): ولسوالی حصه اول در ۲۵ کیلومتری بازارک موقعیت دارد. مساحت این ولسوالی ۶۸۸ کیلومترمربع تخمین شده است. از معدن‌های این ولسوالی زمرد سبز است.
دَره: این ولسوالی، با داشتن مساحت تخمینی ۷۰۹ کیلومتر مربع در ۳۰ کیلومری بازارک موقعیت دارد. دره سرحد مشترک با ولایت‌های نورستان، لغمان و کاپیسا نیز دارد. بیشتر ساکنان ولسوالی دره از هزاره‌های سنی هستند و هزاره‌های شیعه و تاجیک‌ها در اقلیت هستند.
رخه: در ۲ کیلومتری جنوب بازارک موقعیت دارد که زمانی مرکز پنجشیر نیز محسوب می‌شد.
شُتُل: در ۲۰ کیلومتری مرکز پنجشیر موقعیت دارد که با داشتن مساحت تخمینی ۵۵ کیلومتر مربع، سرحد مشترک با ولایت بغلان نیز دارد. شتل یک منطقه دره‌ای کوهستانی است.
اَنابه (عنابه): در ۱۶ کیلومتری جنوب غرب مرکز پنجشیر قرار دارد و دارای ۶۴ قریه است.
آبشار (موقت): این ولسوالی در ۴۵ کیلومتری مرکز پنجشیر موقعیت دارد که دارای ۶۴ قریه است.
آخرین تحولات امنیتی
شدت جنگ در افغانستان بویژه استان‌های شمالی این کشور نگرانی‌های را برای مردم افغانستان بوجود آورده و به همین دلیل شماری زیادی از مردم حمایت خود را از نیروهای دولتی اعلام کرده اند.
در همین راستا، سه شنبه گذشته «احمد مسعود» پسر احمدشاه مسعود قهرمان ملی افغانستان در زادگاه خود «پنجشیر» جبهه جدیدی را به نام «مقاومت دوم» بطور رسمی ایجاد و اعلام کرد.
ژنرال «عتیق‌الله امیرخیل» کارشناس امور نظامی بر این باور است که از نقطه نظر نظامی گروه طالبان یک بار شکست را در شمال زمانی که گروه بیشتر خاک افغانستان را در کنترل خود داشت، تجربه کرده است. این بار طالبان تصمیم گرفته است که به جای مشغول کردن خود در جنوب، تمام قدرت خود را برای تصرف شمال افغانستان متمرکز کند.
نگارش و تنظیم: محسن ایراندوست
درغیر اینصورت بروز فاجعه انسانی کاملا محتمل است .