با انتشار خبر بازداشت امام در سحرگاه ۱۵ خرداد ۱۳۴۲ به مناسبت سخنرانی تاریخی امام که علیه اسرائیل و رژیم شاه بود، اعتراضات گسترده‌ای در قم، تهران، ورامین، مشهد و شیراز برگزار شد.
پانزدهم خرداد، نقطه عطفی است در تاریخ معاصر؛ یادگاری است از پیوند معنوی توده‌های عظیم مردم کشور ما؛ واکنشی است از احساس عمیق مذهبی ملّت ایران؛ نمایشی است از به پا خاستن مردمی که می‌خواستند ظلم و ستم را از بُن بر کنند؛ تجسّمی است از تاریخ اسلام و درجه‌ای است برای سنجش فداکاری و از خودگذشتگی انسان‌هایی که به دنبال آرمان الهی حرکت می‌کنند.
در سحرگاه پانزدهم خرداد سال ۱۳۴۲، دژخیمان رژیم ستم شاهی به خانه امام خمینی رحمه الله یورش بردند. آن‌ها امام را که سه روز پیش از آن، به مناسبت عاشورای حسینی در مدرسه فیضیه، در سخنان کوبنده ای، از جنایات شاه و اربابان آمریکایی و اسرائیلی او پرده برداشته بود، دستگیر و دور از چشم مردم، به زندانی در تهران منتقل کردند. هنوز چند ساعتی از این حادثه نگذشته بود که خیابان‌های شهر قم، زیر پای مردان و زنان انقلابی ـ که در اعتراض به رژیم شاه و حمایت از رهبرشان فریاد برآورده بودند ـ به لرزه در آمد. این صحنه، در آن روز در تهران و چند شهر دیگر نیز به وجود آمد و بدین ترتیب، مردم ایران با این قیام گسترده، نشان دادند که خواستار برقراری حکومت اسلامی و پایان دادن به رژیم ستم شاهی هستند.
ریشه‌های قیام
با سقوط دولت مصدق، طی کودتای آمریکایی و انگلیسی ۲۸ مرداد ۱۳۳۲ شاه به تحکیم قدرت و تثبیت اوضاع کشور مبادرت کرد. او در این زمینه به لغو کلیّه آزادی‌های طرح شده در قانون اساسی، سرکوبی شدید نیرو‌های مخالف پرداخت.
با کودتای ۱۳۳۲ (۱۹۵۳ م.) ناآرامی‌های سیاسی در ایران شدّت گرفت. در همین سال‌ها اقتصاد ایران دچار رکود شد و بودجه دولت با کسری مواجه گردید و فساد مالی در ادارات توسعه یافت.
در چنین وضعی، نارضایتی مردم که به شکل‌های مختلف ابراز می‌شد، افزایش یافت. شاه، به ابتکار و فشار آمریکا در صدد برآمد با اجرای اصلاحاتی، از میزان نارضایتی عمومی که ممکن بود منجر به انقلاب ضد رژیم و ضد غربی منجر شود، بکاهد.
امّا عمق نارضایتی مردم، وسیع‌تر از آن بود که اصلاحات شاهانه بتواند به صورت جدّی مؤثر واقع شود. مردم، نارضایتی خود را به گونه‌هایی کاهش تولید ناخالص ملّی، افزایش مهاجرت به شهرها، کاهش حضور در تشکّلات سیاسی، عدم شرکت در مشارکت‌های سیاسی، افزایش توزیع غیر قانونی اعلامیه ها، افزایش تظاهرات و تعداد شرکت کنندگان نشان دادند.
مردم ناراضی از وضع موجود، مترصد فرصت‌هایی بودند که به شکل گسترده‌تر اعتراض خود را نسبت به رژیم ابراز نمایند. مبارزه روحانیت و مردم با تصویب نامه انجمن‌های ایالتی و ولایتی و تحریم رفراندم، تحت رهبری منحصر به فرد امام خمینی رحمه الله جلوه‌هایی از این اعتراضات بود.
امّا دستگیری امام خمینی رحمه الله که به عقیده شیخ شلتوت، مفتی مصر و رئیس وقت دانشگاه الازهر، تجاوز به حریم روحانیّت بود، موج جدید و عمیق تری از نارضایتی مردم را علیه رژیمی که موجودیت فرهنگی و مذهبی آنان را نشانه گرفته بود، به شکل قیام ۱۵ خرداد ۱۳۴۲ برانگیخت.
آثار قیام
قیام خونین ۱۵ خرداد ۱۳۴۲ برکات سیاسی، فرهنگی و تبعات سازنده و بنیادی در تاریخ انقلاب اسلامی ایران بر جای گذاشت که در ذیل به محور‌ها و فراز‌هایی از آن اشاره می شود:
این قیام خمیر مایه نهضت اسلامی ایران و بذر انقلاب اسلامی سال ۱۳۵۷ بود امام خمینی می‌فرماید: «با فرا رسیدن ۱۵ خرداد خاطره غم انگیز حماسه آفرین این روز تاریخی تجدید می‌شود، روزی که طلیعه نهضت اسلامی این ملت شجاع و غیور گردیده (است) »
قرار گرفتن مرجعیت شیعه در سطح رهبری نیرو‌های مذهبی چنان که امام به این نکته تصریح فرموده اند و نیز تثبیت مرجعیت و رهبری امام با تأیید مراجع و علما و حمایت مردم.
درهم شکسته شدن قدرت رژیم ستم شاهی و این نکته از فرمایشات امام مستفاد می‌گردد: «قیام ۱۵ خرداد اسطوره قدرت ستم شاهی را درهم شکست و افسانه‌ها و افسون‌ها را باطل کرد شهادت جوانان رشید و زنان و مردان در آن روز سدّ عظیم قدرت شیطانی را از بنیان سست نمود».
تربیت و پرورش ایثارگران و مبارزان مؤمن، چنانچه امام متذکر شدند: «نهضت دوازده محرم (۱۵ خرداد) در مقابل کاخ ظلم شاه و اجانب، به پیروی از نهضت مقدّس حسینی چنان سازنده و کوبنده بود که مردانی مجاهد و بیدار و فداکار تحویل جامعه داد که با تحرک و فداکاری، روزگار را بر ستمکاران و خائنان سیاه نمودند».