گزارش مکتوب؛ سکوت مرال‌ها در جنگل‌های گیلان

به گزارش خبرگزاری صدا و سیما مرکز گیلان ؛ زمانی نوای پرغرور مرال‌ها یا گوزن قرمز بند بند جنگل‌های زیبای گیلان را به لرزه می‌انداخت.
نوای پرصلابت و با شکوه جانوری که از طوفان حوادث طبیعی زمین از ۵۰ میلیون سال پیش جان به در برده و همانند هم دوران هایش دایناسور‌ها مغلوب طبیعت نشد، اما اکنون مغلوب دست بشر شده است و جمعیتش در حال کاهش و رو به نابودی است و در یک قدمی انقراض قرار دارد.
هر چند حال این زیرگونه گوزن در کشور‌های اروپایی خوب است، اما در ایران وضعیت مناسبی ندارند و شرایط آن در گیلان اسفناک‌تر از زیستگاه‌های دیگرش مازندران و گلستان است.
گوزن قرمز بر اساس قوانین سازمان حفاظت محیط زیست در زمره گونه‌های حمایت شده و شکار ممنوع است.

محمود صوفی پژوهشگر پسا دکترای دانشگاه گوتینگن آلمان که سال‌ها درباره وضعیت مرال‌ها تحقیق کرده است می‌گوید: در طبقه بندی اتحادیه بین المللی حفاظت از طبیعت (IUCN)، گوزن قرمز در وضعیت با نگرانی کمتر قرار دارد، اما در ایران وضعیت آن‌ها در حال خطر است.
گونه‌ای که بدلیل اهمیت و ارزش بوم شناختی، زیباشناختی، مطالعاتی –تحقیقاتی، ژنتیکی، اکوتوریستی و اقتصادی نیازمند توجه و حمایت بیشتر برای جلوگیری از انقراض است.

ویژگی‌های مرال ها:
ابتدا برای اهمیت کاهش جمعیت مرال‌ها باید بدانیم مرال‌ها چه جانورانی هستند و چه اهمیتی دارند؟
مدیر کل حفاظت محیط زیست گیلان می‌گوید: مرال یا گاوگوهی بزرگترین علفخوار جنگل‌های شمال کشور و گیلان است که نقش مهمی در بقای اکوسیستم طبیعی دارد.
مرال ایرانی، گوزنی درشت جثه است بزرگتر از گوزن زرد و قدرتمند‌تر از آن که وزنش بین ۲۲۰ تا ۳۶۰ کیلوگرم است.
مرال‌های نر شاخ‌هایی دارند که مرال‌های ماده از این سلاح قدرتمند بی بهره اند. شاخ‌هایی به طول ۷۰ تا ۱۲۰ سانتی متر و با وزن ۱۲ کیلوگرم.
شاخ‌هایی قوی که می‌تواند اشیا و موجوداتی به وزن ۴۰ کیلوگرم را به اشاره‌ای از زمین بلند کند.
رئیس اداره نظارت بر حیات وحش اداره کل حفاظت محیط زیست گیلان می‌گوید: شاخ‌های مرال همه ساله در اسفند و فروردین می‌افتد و شاخ جدید بلافاصله شروع به رویش می‌کند و در آخر تابستان کاملا سفت می‌شود.
حسین علی نژاد می‌افزاید: پوشش مخملی شاخ بر اثر شاخ زدن و ساییدن بوته‌های درختان به قصد علامت گذاری قلمرو از بین می‌رود و شاخ قدرت می‌گیرد و تبدیل به سلاحی ترس آور در فصل جفت گیری می‌شود.
شاخ‌های مرال نر تکلیف زورمندترین مرال را برای انتخاب همسر روشن می‌کند.
نعره‌های مرال در اواخر تابستان و اوایل پاییز برای جفت گیری سراسر جنگل را فرا می‌گیرد. آوایی موسوم به گاوبانگی که برای ستایش عشق و دعوت به ادامه هستی لابه لای درختان می‌پیچد.
او با نعره‌های ترسناک خود سلطان بودن خود را برابر رقبا فریاد می‌زند. فریادی که در غیر از این فصل خاموش است.

حال بدِ مرال ها:
پژوهشگر پسا دکترای دانشگاه گوتینگن آلمان می‌گوید: جمعیت مرال‌ها از ۴ هزار و ۳۵۰ رأس در سال ۱۹۷۸ به ۷۴۷ رأس در سال ۲۰۱۸ رسیده است.
محمود صوفی می‌افزاید: بر اساس پایه داده‌های سرشماری توسط محیط بانان در سال ۲۰۱۸ در گیلان ۵۰ رأس مرال وجود دارد.
رئیس اداره نظارت بر حیات وحش اداره کل حفاظت محیط زیست گیلان، اما می‌گوید:با حمایت‌های این اداره کل و حفاظت بیشتر از زیستگاه‌ها و افزایش زیستگاه ها، جمعیت مرال در استان از سال ۲۰۱۹ تا کنون به حدود ۱۵۰ رأس رسیده است.
حسین علی نژاد می‌افزاید: مرال گونه‌ای اساطیره‌ای است که اگر حفاظت نشود نسلش پایان می‌یابد.

سید محمد نصرتی رئیس گروه پستانداران سازمان حفاظت محیط زیست هم تخمین می‌زند که هم اکنون در کل زیستگاه‌های شمال کشور بیشتر از ۵۰۰ رأس مرال وجود نداشته باشد.
تعیین آمار دقیق از جمعیت مرال‌ها این زیبارویان گریزپا بسیار مشکل است. از روش‌های پایش سرگین، حمام گِل، مواجهه تصادفی، نصب دوربین و شمارش بر اساس صدا در فصل گاوبانگی برای شمارش تعداد مرال‌ها استفاده می‌شود.

علل رسیدن مرال‌ها به لبه پرتگاه زندگی:
مدیرکل حفاظت محیط زیست گیلان تهدیدات مهمی که جان مرال‌ها را نشانه گرفته است را در دو دسته طبیعی و انسانی تقسیم بندی می‌کند و می‌گوید: شکارچیان طبیعی مانند پلنگ، گرگ و خرس، دعوا‌های گروهی در فصل جفت گیری و سرما و یخبندان از مهمترین تهدیدات طبیعی برای زندگی مرال هاست.
ساسان کفایی، مهمترین تهدیدات انسانی را تخریب زیستگاهها، جاده سازی در جنگل و شکار غیرمجاز اعلام می‌کند.
سید محمد نصرتی رئیس گروه پستانداران سازمان حفاظت محیط زیست، اما مهمترین علل کاهش نسل مرال‌ها را در ایران شکار بی رویه، تخریب زیستگاه‌ها و جنگل تراشی می‌داند.

الف: تخریب زیستگاه‌ها:
زیستگاه طبیعی مرال‌های ایرانی جنگل‌های هیرکانی است. جنگل‌هایی که زخم‌های فراوانی بر پیکرش خورده است وآغوشش برای نگهداری گنجینه بی نظیر حیات وحش، دیگر رمقی ندارد.
جنگل‌های هیرکانی که به گفته شیرکو شکوهی کارشناس ارشد تنوع زیستی و زیستگاه ها، حدود ۶ درصد از کل وسعت ۱۸ هزار کیلومتر مربعی آن از مطلوبیت بالا برای زندگی مرال‌ها برخوردار است. چیزی معادل ۱۵۰۰ کیلومتر مربع؛ که این زنگ خطری است که لزوم حفاظت مرال‌ها و پایداری آن‌ها را بیشتر گوشزد می‌کند.
وی، جاده کشی در دل جنگل‌ها بویژه مناطق حفاظت شده را موجب تکه تکه شدن زیستگاه مرال اعلام می‌کند و تاکید می‌کند: در گیلان هرچه به سمت غرب جنگل‌های هیرکانی پیش برویم کیفیت زیستگاه‌ها به علت بالا بودن چرای دام و تکه تکه شدن زیستگاه‌ها به شدت کاهش پیدا کرده است.

رئیس اداره نظارت بر حیات وحش اداره کل حفاظت محیط زیست گیلان هم می‌گوید: تراکم جوامع انسانی و وجود دامداری‌های کوچک در دل جنگل‌های گیلان گوزن مرال را تهدید می‌کند.
حسین علی نژاد می‌افزاید: صدور بیش از حد پروانه چرای دام، ایمنی زیستگاه‌های مرال را در خطر قرار داده است.
وی حضور دام در جنگل را غیر از کاهش کیفیت زیستگاه مرال‌ها و ایجاد ناامنی برای آن‌ها، عامل انتقال بیماری به گونه‌های دیگر حیات وحش می‌داند. چرا که بعد از مرگ مرال‌ها، لاشه آن‌ها برای تعیین نوع بیماری و جلوگیری از تلفات بیشتر به راحتی پیدا نمی‌شود.
رئیس اداره نظارت بر حیات وحش اداره کل حفاظت محیط زیست گیلان تاکید می‌کند: زیستگاه‌های مرال همیشه در گیلان دست خوش توسعه شهری، ویلاسازی‌ها، بهره برداری از جنگل و اجرا نشدن طرح ساماندهی دام از جنگل بوده است.

ب: شکار پرسود:
بسیاری از سودجویان با هدف استفاده از گوشت، پوست و شاخ، گوزن قرمز را شکار می‌کردند و جمعیت زیادی از آن‌ها را تار و مار کردند.
هرچند برخی از اهالی منطقه در فصل شاخ ریزی مرال‌ها به ارتفاعات بالادست جنگل‌ها می‌رفتند و شاخ گوزن را جمع آوری کرده و برای خود درآمدزایی می‌کردند.
محمد نصرتی رئیس گروه پستانداران سازمان حفاظت محیط زیست موارد کاربرد شاخ‌های پرسود مرال را که مانند استخوان سفت است را در صنعت چاقو سازی، صنایع دستی و در برخی کشور‌ها برای داروسازی اعلام می‌کند.
خاله نساء بانوی ۷۰ ساله اسالمی از خاطرات روز‌هایی می‌گوید که گوزن قرمز در جنگل‌های آن منطقه فراوان بود.
او می‌گوید هر سال برای جمع آوری شاخ‌های افتاده گوزن در اواخر زمستان و اوایل تابستان با شوهر و برادرش به کوهستان می‌رفتند.
وی می‌افزاید: خیلی طول می‌کشید تا بتوانیم یک شاخ مرال را پیدا کنیم. آن زمان به قیمت خوبی از ما می‌خریدند.
این پیرزن گیلانی از پس از آن روز‌ها می‌گوید که شوهرش هفته‌ها برای یافتن شاخ به جنگل می‌رفت و دست خالی بر می‌گشت.
رئیس اداره نظارت بر حیات وحش اداره کل حفاظت محیط زیست گیلان می‌گوید: ارزش اقتصادی مرال موجب شکار غیرمجاز آن شده است.
حسین علی نژاد می‌افزاید: سازمان حفاظت محیط زیست برای حمایت از نسل باقی مانده مرال‌ها از دست شکارچیان جریمه ۵۲ میلیون تومانی درنظر گرفته است.
وی عدم همسویی جوامع محلی در حفاظت از زیستگاه مرال‌ها و نشان دادن قدرت خود به سازمان‌های دولتی را از دلایل دیگر شکارغیرمجاز مرال‌ها در گیلان بر می‌شمرد و می‌گوید: برخی افراد شکار مرال را برای خود یک افتخار و نشانه قدرت می‌دانند و شاخ و سر گوزن را بر دیوارخانه خود به عنوان یک افتخار قرار می‌دهند.

پ: دوری مرال‌ها از هم:
شیرکو شکری کارشناس ارشد تنوع زیستی و زیستگاه‌ها می‌گوید: ارتباط جمعیت مرال در پارک ملی گلستان که حدود ۶۰ درصد مرال‌ها در آن جا زندگی میکنند با مناطق حفاظت شده غرب هیرکانی در گیلان شکننده و غیر متصل است.
رئیس اداره نظارت بر حیات وحش اداره کل حفاظت محیط زیست گیلان هم دراین زمینه بیشتر توضیح می‌دهد و می‌گوید: ارتباط جمعیت مرال‌ها بین زیستگاه‌های شرقی در املش و سیاهکل با زیستگاه‌های غرب گیلان در امامزاده ابراهیم شفت، ماسوله و ناواسالم به علت ساخت اتوبان رشت- تهران قطع شده است.
حسین علی نژاد ادامه می‌دهد: در حوزه امامزاده ابراهیم، رضوانشهر، ناواسالم، سیامزگی، چسلی ماسال، گشت رودخان جمعیت‌های اندکی از مرال‌ها مشاهده شده است که به علت تکه تکه شدن زیستگاه‌ها نمی‌توانند با هم ارتباط برقرار کنند.
رئیس اداره نظارت بر حیات وحش اداره کل حفاظت محیط زیست گیلان وضعیت مرال‌ها در استان مازندران را پویاتر از ۲ زیستگاه دیگرش گلستان و گیلان ارزیابی می‌کند و می‌افزاید: وضعیت گیلان به علت قطع شده ارتباط مرال‌ها با حوزه قفقاز و مرال‌های اروپا بسیار بد است.
حسین علی نژاد می‌گوید: مرال‌های ایران و حوزه قفقاز از هم دور افتاده اند و امکان تبادل ژنتیکی حتی در داخل کشور که عامل پویایی جمعیت این گونه است از بین رفته است.
وی اضافه می‌کند: منطقه حفاظت شده لیسار که مرال در این منطقه کاملا منقرض شده است نقطه اتصال بین جمعیت مرال‌های هیرکانی ایران با حوزه قفقاز بود.

وقتی مارال‌ها موجودیت خود را فریاد می‌زنند:
حسین علی نژاد رئیس اداره نظارت بر حیات وحش اداره کل حفاظت محیط زیست گیلان می‌گوید: بهترین زیستگاه مرال‌ها در گیلان، منطقه شکارممنوع دیلمان دلفک است که جزء مناطق چهارگانه محیط زیست نیست، اما با راه اندازی پاسگاه محیط بانی و جذب محیط بانان محلی جمعیت مرال‌ها در گیلان در حال افزایش است.
محمود صوفی پژوهشگر پسا دکترای دانشگاه گوتینگن آلمان هم می‌گوید: مرال جانوری است که اگر ۲ سال از آن‌ها حفاظت شود جمعیتش زود زیاد می‌شود.
سید محمد نصرتی رئیس گروه پستانداران سازمان حفاظت محیط زیست هم اجرای طرح تنفس در جنگل و توقف بهره برداری از جنگل که در گیلان اجرا شده است را عاملی اثرگذار در جبران کاهش جمعیت مرال‌ها می‌داند.

چه باید کرد؟
در برخی از کشور‌ها که جمعیت مرال کاهش یافته بود با روش‌های حفاظتی و پرورش گوزن قرمز توانستند جمعیت آنان را احیا کنند.
محمود صوفی پژوهشگر پسا دکترای دانشگاه گوتینگن آلمان می‌گوید: در ارمنستان و آذربایجان مرال که چند دهه بود منقرض شده بود دوباره احیا شده است.
رئیس اداره نظارت بر حیات وحش اداره کل حفاظت محیط زیست گیلان البته پروش مرال را مطلوب نمی‌داند و می‌گوید: مرال در طبیعت پرورش می‌یابد و مرال‌های پرورشی برای رهاسازی در طبیعت مناسب نیستند مگر اینکه در شرایط نیمه اسارت پرورش یافته باشند.
حسین علی نژاد با بیان اینکه مرال‌ها بیشتر در مناطقی حضور دارند که درجه حفاظت از آن‌ها بیشتر است می‌گوید: با حفاظت بیشتر می‌توان جمعیت این گونه‌های منحصربفرد را احیا کرد.
وی، اجرای طرح ساماندهی جنگل، ایجاد شبکه شرق، غرب و میانی، کمک دامپزشکی برای واکسینه کردن دام‌ها، نگاه چند جانبه به حفاظت و ورود همه دستگاه‌های متولی برای حفاظت مرال‌ها و استخدام محیط بانان علاقمند به حیات وحش را از راهکار‌های مناسب برای بازسازی جمعیت مرال‌ها در جنگل‌های گیلان اعلام می‌کند.
شیرکو شکری کارشناس ارشد تنوع زیستی و زیستگاه‌ها، ایجاد پاسگاه‌های محیط بانی در مناطق حفاظت شده، توجه بیشتر به نقش جوامع محلی و سازمان‌های مردم نهاد، ارتقاء درجه حفاظتی مناطق شکارممنوع و همکاری فرامرزی را از مهمترین اقدامات در زمینه حمایت مرال‌های ایران می‌داند.
در نهایت:
به هرروی مرال‌ها بر خلاف ظاهر قویشان حیواناتی آسیب پذیر هستند که نیازمند حمایت و حفاظت بیشتر از سوی جوامع محلی و مسئولان محیط زیستند.
نگذاریم با دست خودمان نسل این موجودات بی نظیر خلقت از بین برود.
بدانیم جنگل‌های هیرکانی بدون مرال‌ها دیگر زیبا نخواهد ماند.
نویسنده: سمانه فلاح کاظمی