صنعت نوغانداری و ابریشم کشی در ایران با نام تربت‌حیدریه و به خصوص شهر بایگ خراسان رضوی گره خورده است؛ صنعتی که این روزها همچون پیله کرم ابریشم درهم تنیده شده و هیچ کس را یارای گره گشایی از این نخهای به هم تنیده نیست.
به گزارش خبرگزاری صدا وسیما، مرکز خراسان رضوی، از مجموع هزار و ۲۰۰ کارگاه ابریشم‌کشی بخش بایگ تربت‌حیدریه که تا سه دهه قبل ۷۵ درصد نخ ابریشم ایران را تولید می‌کرد، اکنون حدود ۴۰۰ واحد فعال است که آن هم در وضع خوبی قرار ندارد.
فصل کار ابریشم‌کشان از ۲۰ فروردین آغاز می شود و این زحمت‌کشان فقط سه ماه از سال شاغل هستند و بقیه سال را باید به دنبال شغل‌های کاذب باشند یا با کمک واسطه‌ها خود را با پیله خارجی وارداتی مشغول نگه دارند.
یک دست‌اندرکار ابریشم کشی در بایگ می گوید: همه مشکلات ما از زمانی آغاز شد که دلالان از غفلت مسوولان و دست‌اندرکاران این حوزه سوء استفاده کردند و پیله های نامرغوب و ارزان خارجی را وارد منطقه کردند.
امیر پاکزاد می افزاید: پیله‌های خارجی هر چند کیفیت نمونه داخلی را ندارند، اما چون ارزان هستند و از سوی دیگر خوراک اولیه را نیز در طول سال فراهم می‌کنند، ابریشم‌کشان را به تدریج درگیر این ماجرا کرده است.
وی می گوید: مشکل زمانی بیشتر شد که دلالان تیر خلاص را به صنعت ابریشم کشی بایگ زدند و نخ ابریشم نامرغوب را نیز از چین وارد کردند.
مدیر شرکت تعاونی تولیدی ابریشم کشان بایگ تربت‌حیدریه نیزمی گوید: اینکه بگوییم نخ ابریشم وارد نشود محال است زیرا براساس آمار مرکز ملی فرش ایران سالانه ۶۰۰ تا ۶۵۰ تن نخ نیاز داریم و تولید سالیانه ما حدود ۲۵۰ تن است.
علیرضا وثوقی‌نژاد می افزاید: چاره کار این است که گمرک باید طوری برنامه‌ریزی کند که نخ ابریشم وارداتی در زمان فصل تولید پیله‌تر وارد نشود بلکه در نیمه دوم سال وارد و ترخیص شود.
وی ادامه می دهد: همچنین باید محدودیت واردات برای نخ ابریشم بیشتر اعمال شود به عنوان مثال تعرفه نخ وارداتی را با ارز نیمایی و تعرفه پیله را با ارز ترجیحی محاسبه کنند تا رغبت بیشتری برای واردات پیله صورت گیرد.
مدیر شرکت تعاونی تولیدی ابریشم‌کشان بایگ در ادامه می گوید: مهمتر آن است که بتوانیم وابستگی را کاهش دهیم و تخم نوغان داخلی تولید کنیم زیرا کیفیت نمونه داخلی به مراتب بهتر از نمونه مشابه خارجی است.
وثوقی‌نژاد می گوید: دولت نیز باید از شرکت‌های تخصصی مثل ابریشم کشان بایگ که یک مرکز اصلی و تخصصی در حوزه پیله و ابریشم در کشور است، حمایت کند تا بتوانیم هم تولید داخل را افزایش دهیم و هم از کشورهای آسیای میانه، پیله درجه یک برای کارگاهها تامین کنیم.
وی می افزاید: ۷۵ درصد نخ ابریشم کشور در منطقه بایگ تولید می شود و این خطه به عنوان قطب بزرگ ابریشم کشور تلقی می‌شود و اگراین کارگاهها از حالت سنتی خارج و با حمایت دولت دستگاه ابریشم‌کشی وارد شود،کیفیت نخ تولیدی افزایش می یابد.
آمارها نشان می دهد که ایران هشتمین تولیدکننده پیله و نخ ابریشم در دنیاست اما همواره بی مهری ها به این صنعت، نوغانداری را دچار رکود کرده و کار را به جایی رسانده است که بخش اعظم ابریشم صنعت قالی بافی از طریق واردات تامین می شود.
در همین حال رئیس مرکز تحقیقات ابریشم کشور می گوید: دهه ۶۰ و ۷۰ دوران طلایی نوغانداری کشور بوده است که متاسفانه پس از این دوره به تدریج ۸۰ هزار هکتار اراضی تحت کشت نوغانداری یا توتستان ها متاثر از شرایط مختلف دچار افول شد.
رضا صورتی زنجانی، کاهش صادرات فرش را یکی از عوامل کاهش اراضی تحت کشت نوغانداری می داند و می افزاید: در یک تا ۲ دهه اخیر صادرات فرش رونق چشمگیری داشت که متاسفانه با ایجاد رقبای جدید در تولید فرش، صادرات فرش به یک‌دهم رسید که این موضوع نوغانداری را نیز تحت تاثیر قرار داد.
وی می گوید: سطح توتستان های کشور از ۸۰ هزار هکتار به ۱۲ هزار هکتار کاهش یافته است و با کاهش سطح توتستان ها، تولید محصول نهایی کرم ابریشم نیز کم شده و کار به جایی رسیده است که بخشی از ابریشم مورد نیاز در صنعت فرش از طریق واردات تامین شود.
رئیس مرکز ملی فرش نیز می گوید: اگرچه کشورهای زیادی مثل نپال، هند، افعانستان و پاکستان و فرش ابریشم دستبافت تولید می‌کنند اما در کیفیت، طرح و نقشه بدون شک ایران جایگاه نخست را دارد.
رافع می افزاید: بیش از ۸۰ درصد از تولیدات فرش ابریشمی کشور به خارج صادر می‌شود و روند صادرات در شرایط تحریم هم ادامه یافته است..
او می گوید: بزرگترین کارخانه‌های ابریشم کشی خاورمیانه در ایران تعطیل شده اند و حالا از آن چهارکارخانه بزرگ فقط یک کارخانه نیمه فعال باقی مانده است و در برخی بازه‌های زمانی تولید ابریشم در داخل کشور از ۳۰۰ تن هم کمتر است.
رئیس مرکز ملی فرش ادامه می دهد: در حال حاضر تنها یک کارخانه نیمه فعال تولید ابریشم در لنگرود وجود دارد و عمده نخ ابریشم تولیدی داخل کشور به شیوه سنتی و در خراسان رضوی تولید می‌شود.
رافع می گوید: فقط حدود ۱۸ هزار نوغان‌دار در کشور فعال هستندو نخ تولیدی چه از نظر کمیت و چه از نظر کیفیت پاسخگوی نیاز کشور نیست.
رئیس مرکز ملی فرش همچنین می گوید: نمی توانیم برای فرشی که از نظر کیفیت حرف اول را در جهان می زند از نخ با کیفیت پایین استفاده کنیم. انجام این کار به معنای تحت تاثیر قرار دادن اعتبار فرش ایران است.
وی با تاکید بر ضرورت همکاری دستگاههای مربوطه برای تامین مواد اولیه می افزاید: ما نه تنها در نخ بلکه در چینش و شستن پشم، رنگریزی و بسیاری از بخش‌ها با مشکل روبرو هستیم.
رییس مرکز ملی فرش می افزاید: اگر به دنبال خرید نخ ابریشم باشیم قیمت تمام شده آن چندین برابر قیمت امروز بازار خواهد بود پس انتظار داریم تا زمانی که شرایط مناسب برای تامین نخ ابریشم فراهم نیست، اجازه داشته باشیم با تعرفه پایین تر ابریشم مورد نیاز صنعت فرش را تامین کنیم.
بر اساس اعلام مرکز تحقیقات ابریشم کشور، کاهش رتبه جهانی ایران درتولید نخ ابریشم ، درپی بیش از یک دهه رکود تولیدات ابریشمی بوده است، بطوریکه مقدار تولید تخم نوغان در 15 سال گذشته رکود قابل توجهی را تجربه کرد و از عدد ۲۰۰ هزار جعبه در اواخر دهه هفتاد به کمتر از ۲۰ هزار جعبه در سال 1391 کاهش یافت.
ايران با توجه به كيفيت تخم نوغان داخلی خود كه از قدرت رقابت بالايي برخوردار است، در دهه 80 يكي از صادركنندگان تخم نوغان به كشورهاي آسياي ميانه بود، اما متأسفانه به سبب نبود برنامه‌ریزی مناسب در آن زمان، اين بازارها از دست رفت.
محصول نهایی ابریشم یعنی دستبافته هایی از جمله فرش ابریشمی ایران درکشورهای دیگر اقبال فراوانی داردو بیش از ۹۵ درصد ابریشم تولیدی کشور در حوزه فرش دستباف استفاده می‌شود.
درهمین حال وزیر صنعت، معدن و تجارت می گوید: با هدف تسهیل در تامین مواد اولیه مورد نیاز فرش دستباف و تکمیل هر چه بهتر زنجیره ارزش این صنعت، تعرفه واردات نخ ابریشم از ۲۶ درصد به ۲۰ درصد کاهش یافته است.
علیرضا رزم حسینی تقویت صنعت فرش را زمینه ساز ایجاد شغل پایدار با کمترین هزینه می داند و ادامه می دهد: ابلاغ سیاست‌های جدید صادراتی، گام مهمی در خصوص تسهیل واردات و صادرات است و از زمان تصویب این مصوبه ، بیش از هشت میلیارد یورو ثبت سفارش صورت گرفته است که فعالان فرش دستباف بخشی از این ثبت سفارش ها را انجام داده اند.
در همین حال معاون بهبود تولیدات دامی جهاد کشاورزی خراسان رضوی می گوید: این استان مقام نخست کشور را در خرید پیله ابریشم و تبدیل آن را به نخ دارد و 80 درصد پیله کشور در تربت حیدریه تبدیل به نخ ابریشم خام می‌شود.
همچنین رتبه دوم درتوزیع تخم نوغان پس از گیلان، از آن خراسان رضوی است.
مجید جعفری با اشاره به اینکه نوغانداری شغل اصلی محسوب نمی شود بلکه یک شغل فرعی و دوم است ادامه می دهد: پارسال 12 هزار و 129 جعبه تخم نوغان در میان 5 هزار و 100 خانوار توزیع شده است.
وی ادامه می دهد : درسال گذشته 500 تن پیله تر ابریشم برداشت شد و این مقدار حدود 370 میلیارد ریال سود عاید نوغانداران خراسان رضوی کرد.
معاون جهادکشاورزی خراسان رضوی همچنین می گوید: با هدف توسعه نوغانداری و تقویت توتستان‌های استان در سال گذشته حدود 30 هزار نهال توت وارد استان شد. وامسال نیز برنامه‌ی توزیع حدود 200 هزار نهال درخت توت در دست اقدام است.
مدیر امور طیور، زنبور عسل و کرم ابریشم جهاد کشاورزی خراسان رضوی نیز در این باره می گوید: توتستان آنچنانی و قابل توجهی در استان نداریم و بیشتر از تک درختها و درختان کاشته شده در حاشیه مزارع برای تامین خوراک کرم ابریشم استفاده می‌شود.
علی مبارکی می افزاید: قراردادی با یکی از نهالستاهای استان امضا شده است و در قالب آن اسفند گذشته ۱۵۰ هزار اصله نهال توت بین علاقه مندان و باغداران توزیع شد.
ابریشم بافی جزء صنایع دستی نیز محسوب می‌شود؛ شهر بایگ و روستای بُسْک در شهرستان تربت حیدریه مهمترین مناطق هنر صنعت ابریشم کشی در خراسان رضوی هستند و روستای بسک به واسطه همین جایگاه درفهرست آثار ملی ثبت شده است.
مدیرکل میراث فرهنگی، صنایع دستی و گردشگری خراسان رضوی می گوید: روستای بُسْک تنها روستایی است که به عنوان روستای ملی صنایع دستی در رشته ابریشم کشی به ثبت رسیده است و این اقدام مقدمه‌ای برای ثبت جهانی این روستای ۱۱۷ خانواری است.
ابوالفضل مکرمی فر می افزاید: در روستای بسک که دارای جاذبه‌های طبیعی و گردشگری متنوع است، حدود ۱۰۰ چرخ ابریشم کشی وجود دارد و ۹۵ درصد جمعیت آن به شغل ابریشم کشی اشتغال دارند.
وی ادامه می دهد: وجود حدود دو هزار کارگاه ابریشم کشی در شهر بایگ و روستای بسک شهرستان تربت حیدریه رتبه نخست کشور را در این عرصه به نام این شهرستان سند زده است.
مدیر یک کارگاه ابریشم بافی نیز می گوید: از سال ۹۷ که روستای بسک به عنوان تنها روستای ملی صنایع دستی خراسان رضوی ثبت ملی شد، به فکر ایجاد کارگاه ابریشم‌کشی در این خطه شدم.
محمد رزمگاه ادامه می دهد: کار تولید در این کارگاه در حال انجام است و علاوه بر آن یکی دیگر از صنایع دستی منطقه یعنی نواربافی از جنس ابریشم و فرت بافی که به فراموشی سپرده می‌شد دوباره احیا شد.
رییس سازمان جهاد كشاورزي خراسان رضوي هم می گوید: نوغانداري مي تواند منشاء سرمايه‌گذاري‌هاي جديد در استان باشد
محمد رضا اوراني می افزاید: حمايت از بخش خصوصي و ايجاد شركت هاي دانش بنيان براي توليد علم در جهت توسعه نوغانداري ميتواند در پيشبرد این صنعت موثر باشد .
وي با اشاره به اينكه بومي سازي دانش جهاني نوغانداري براي ما يك اصل است، می افزاید: امروزه بسياري از كشورهاي دنيا با استفاده از صنعت نوغانداری به بخش‌هاي دارويي، آرايشي و بهداشتي ورود كرده‌اند و سرمايه‌گذاري‌هاي جديد بوجود آورده اند.
رییس سازمان جهاد كشاورزي خراسان رضوي همچنین می گوید : امسال درمجموع 15هزار جعبه تخم نوغان بين حدود هفت هزارو500 خانوار روستايي توزيع شده كه حدود 25 درصد در توزيع تخم نوغان وخانوار تحت پوشش افزایش یافته است .
اوراني پيش بيني کرده است امسال حدود 600 تن پيله تر ابريشم به ارزش 420 ميليارد ريال در خراسان رضوی توليد شود که در مقایسه با روزهای با شکوه صنعت نوغانداری رقم قابل توجهی نیست.
توسعه وگسترش صنعت نوغانداری و ابریشم کشی موجب تأمین مواد اولیه صنعت فرش و منسوجات ابریشمی می شود و با توجه به اینکه ایران از دیرباز دارای جایگاه ممتازی در عرصه صادرات فرش بوده است، افزایش اتکا به تولید داخل درزمینه تولید ابریشم هم به کاهش خروج ارز از کشور کمک می‌کند و هم در ارزآوری صادرات فرش مؤثر خواهد بود.
نویسنده وسردبیر: مریم یعقوبی