کوچ ، حرکت، رمه گردانی

به گزارش خبرگزاری صداوسیما مرکز خراسان شمالی؛ باز هم اردیبهشت از راه می رسد و موسم، موسم کوچ بهاره است و دل کندن از تپه ماهورهای قشلاق مراوه تپه و حرکت بسوی ییلاق های خراسان شمالی.
چهل روز از بهار که سپری می شود عشایر خراسان شمالی باید دل به هوای کوچ ببندند و راهی شوند. معمولا زنان و مردان عشایر منتظر می مانند تا بزرگان ایل، فرمان کوچ را صادر کنند.
و اینجاست که صدای زنگوله های چهارپایان آهنگ کوچ را سر می دهند.
زندگی عشایر خراسان شمالی با کوچ و حرکت گره خورده است. نظام رمه گردانی در مراتع عشایری مستلزم جابه‌جایی و حرکت دام ها و افراد و خانوارهای عشایری بین قلمروهای ییلاقی (سردسیر) و قشلاقی (گرمسیر) است.
عمده عشایر خراسان شمالی حدود 6 ماه از فصول سرد سال را در مراتع قشلاقی استان همسایه (گلستان) و در حد فاصل شهرهای کلاله، مراوه تپه و گنبد کاووس سپری می کنند.
حال دُردی، چوپانجق، گوگچه داغ، نارلی داغ و خوجه گلدی از جمله اتراق گاه های عشایر خراسان شمالی در قشلاق است.
کوچه بهاره عشایر از قشلاق بسوی ییلاقات شاه جهان، گلیل، آلاداغ، سالوک و تخته میرزا معمولا از حدود دهم اردیبهشت آغاز می شود و اگر کوچ بصورت سنتی انجام شود ، حدود یکماه طول می کشد.
کالیمانی، خشلی و قره میدان از ایلراه های اصلی عبور عشایر از قشلاق به ییلاق در خراسان شمالی است.

در مسیر کوچ
حین حرکت از بجنورد به سمت قشلاق مراوه تپه و در مسیر قره میدان به شهرآباد، ناوگان آبرسانی به عشایر را دیدم که در چند نقطه مستقر شده بودند. پس از عبور از شهر مراوه تپه و در نزدیکی روستای ساری قمیش، در اتراق گاه عشایر پای صحبت علیرضا باقری یکی از عشایر اهل شیروان نشستیم.
علیرضا نیز مانند بسیاری دیگر از عشایر با گرمتر شدن هوا پشم های گوسفندان را چیده و در حال آماده شدن برای کوچ بهاره بود.
خانوارهای عشایر عمده پشم چیده شده از گوسفندان را برای مصارف شخصی خود همچون: دوخت لحاف و تشک و یا تولید گلیم و سفره کردی استفاده می کنند و بخش مازاد آن را نیز می فروشند. از موی بزها نیز با توجه به خاصیت ضد آب بودن ، در تولید سیاه چادرهای عشایر اسفاده می کنند.
البته شنیده شده برخی عشایر ، مازاد پشم را دور می ریزند.

نگران از افزایش قیمت ها و کمبود بارش
علیرضا از گران شدن علوفه و افزایش قیمت نهاده های دامی بسیار گله مند است.
او می گوید سال گذشته جو را کیلویی 1700 تومان می خریدم اما الان قیمت جو بیش از سه برابر افزایش یافته است.

علیرضا باقری با اشاره به کاهش بارندگی ها در خراسان شمالی و آماده نبودن مراتع میان بند (مراتع مابین قشلاق و ییلاق) خواستار توجه بیشتر به عشایر بود تا بتوانند مدت بیشری را در قشلاق سپری کنند.
از روستاهای هتن و کرند عبور کردیم و وارد منطقه چوپانجق شدیم. ابوذر را در کنار گوسفندانش دیدیم . یکی از عشایر طایفه قهرمانلو. از بارندگی های چند روز اخیر که باعث رشد علوفه و گیاهان مرتع شده بود خوشحال به نظر می رسید.
ابوذر می گوید: عمده دام های عشایر را گوسفند و بز تشکیل می دهند و اگر همانند سال گذشته بارندگی خوب باشد از 15 اسفند تا 10 اردیبهشت دام های ما فقط از علوفه و گیاهان طبیعی مرتع تعلیف می کنند اما چون امسال میزان بارندگی ها کم بوده ما مجبور هستیم برای تکمیل زنجیره غذایی دام ها از جو، کنسانتره، کنجاله ، کاه و ... استفاده کنیم.

کوچ سواره برای سلامت ایل
با عشایر هم کلام هستم، یکی می گفت برای کوچ بهاره گله دام را بصورت سنتی و با سه چوپان راهی می کنیم که حدود یک ماه تا 40 روز طول می کشد تا به ییلاق های خراسان شمالی برسند اما به خاطر شیوع ویروس کرونا مجبور هستیم اعضای خانوار و اثاثیه و گوسفندهایی که تازه زایمان کرده اند را با خودرو به خراسان شمالی منتقل کنیم در حالیکه کرایه حمل بار از قشلاق به خراسان شمالی حدود 2 میلیون تومان است و هزینه زیادی را به عشایر تحمیل می کند ، البته کمک هایی که در قالب یارانه حمل به ما پرداخت می شود نیز بسیار ناچیز است.

جمعیت عشایر رو به کاهش گذاشته
هوا گرگ و میش بود که به منطقه حال دُردی رسیدیم و شب را مهمان فرهاد صادقی بودیم. همسرش مریم خانم چراغ توری برایمان روشن کرد و ما پای نور چراغ توری به صحبت های فرهاد گوش کردیم.
فرهاد می گفت جمعیت عشایری استان خراسان شمالی روز به روز در حال کاهش است . او محدود شدن مراتع، کمبود امکانات بهداشتی، افزایش قیمت نهاده های دامی و خشکسالی و کاهش بارندگی ها را از جمله مشکلات عمده عشایر نام برد.
صبح زود که از خواب بیدار شدیم فرهاد با دست به تپه های اطراف اشاره کرد و گفت: خودتان نگاه کنید خشک خشک است چون بارندگی نبوده گوسفند از علف طبیعی سیر نمی شود ما مجبوریم دام هایمان را با نهاده ها دامی سرپا نگه داریم تا از این بحران عبور کنیم.

متحد برای کوچ آسان
کوچ پنج هزار خانوار عشایری با جمعیتی بالغ بر 30 هزار نفر از مناطق قشلاقی استان گلستان و همچنین مناطق راز و جرگلان به مناطق ییلاقی استان شروع شده است .
مدیر کل امور عشایر خراسان شمالی گفت : در ایام کوچ بهاره چنانچه هر یک از اعضای خانوارهای عشایری دارای بیماری زمینه ای و یا علائم مشکوک به ابتلا به ویروس کرونا باشند به مراکز درمانی و یا ادارات امور عشایری مراجعه و یا اطلاع رسانی کنند تا مراقبت های ویژه از آنها صورت گیرد و کوچ ایمن و بدون خطری را داشته باشند.
قلی پور با اشاره به آمادگی ادارات عشایر و شرکت های تعاونی برای ارائه خدمات به عشایر و نیز استقرار ناوگان آبرسانی در مسیر کوچ بهاره گفت: با هماهنگی های صورت گرفته در ستاد ساماندهی کوچ استان تمامی دستگاه های خدمات رسان موظف شده اند در مسیر کوچ به عشایر خدمات رسانی کنند . در همین راستا اداره کل راهداری و حمل و نقل جاده ای ایلراه های ییلاقی که به دلیل بارندگی غیر قابل تردد هستند را ترمیم و بازگشایی خواهند کرد.
محمدرضا قلی پور از عشایر استان خواست تا در مسیر کوچ بهاره به هشدارهایی که از طریق پیامک برای سرگروه های عشایر ارسال می شود توجه کنند تا در طول کوچ در حوادثی همچون: سیل و بارندگی دچار خسارت نشوند.

مخاطرات کوچ
سال گذشته در اثر بارندگی های شدید و سیلاب روز 11 فروردین1399 ، 383 راس گوسفند و بره عشایر تلف شد، که متعاقب آن تیم اداره دامپزشکی شهرستان مراوه تپه با عزیمت به منطقه، برای درمان دام های آسیب دیده و جمع آوری و دفن بهداشتی لاشه های گوسفندان تلف شده، اقدام کرد.
دوس سال قبل، در فروردین سال 1398 و پس از بارندگی های شدید و وارد شدن خسارات سنگین به عشایر خراسان شمالی در منطقه قشلاقی مراوه تپه، محمد علی شجاعی استاندار خراسان شمالی همراه با رئیس سازمان امورعشایر کشور و نماینده شیروان در مجلس شورای اسلامی از منطقه عشایری مراوه تپه گلستان و روند خدمات رسانی و امدادرسانی به عشایر ساکن در این محدوده بازدید و دستورات لازم برای جبران کمبودها و کاهش دعدغه های مردم را صادر کرد. استاندار خراسان شمالی خسارت وارد آمده به عشایر استان در فروردین سال 1398 را حداقل 70 میلیارد تومان اعلام کرد.

استقرار گروه های دامپزشکی در مسیر کوچ بهاره عشایر
در موسم کوچ بهاره و از اواخر فروردین لغایت بیستم اردیبهشت حدود 300 هزار راس دام سبک عشایری در استان خراسان شمالی برای استقرار در ییلاق ها تردد می کنند که همین موضوع می تواند یکی از عوامل انتقال بیماری ها از یک مکان به مکان دیگر باشد به همین منظور و برای کاهش خسارت به عشایر، کارشناسان دامپزشکی همواره تاکید می کنند قبل از کوچ و جابجایی عملیات پیشگیری و واکسیناسیون در جمعیت دامی عشایر انجام پذیرد.
از مدیر کل دامپزشکی خراسان شمالی درباره درباره اقدامات انجام شده مرتبط با عشایر سئوال کردم :
حمید رمضانی گفت: فصل کوچ بهاره عشایر زمانی است که می تواند استرس زیادی را به دام های عشایر و بویژه دام هایی که بصورت سنتی و غیرمکانیزه حمل می شوند، وارد کند و چنانچه قبل از کوچ واکسیناسیون دام های عشایر صورت نگرفته باشد می تواند باعث برخی از بیماری های بومی دام در منطقه شود.
رمضانی می گوید: طبق هماهنگی هر دو اداره کل دامپزشکی در استان های خراسان شمالی و گلستان و نیز بنا به گزارش هایی که به دست من رسیده واکسیناسیون علیه بیماری تب برفکی برای حدود 300 هزار دام عشایر خراسان شمالی قبل از کوچ انجام شده است و علاوه بر آن ما در سه نقطه ورودی استان پست های دامپزشکی داریم که گله های دام عشایر را در زمان ورد به استان رصد و معاینه می کنند و چنانچه علائم بیماری در دام ها مشهود باشد همکاران من در مناطق گرماب، کهنه جلگه و ضلع شمالی استان اقدامات مناسب را برای درمان و نیز واکسیناسیون دام ها انجام می دهند.
رمضانی افزود: پس از بیستم اردیبهشت و استقرار دام های عشایر در مراتع ییلاقی نیز تیم های دامپزشکی با عزیمت به ییلاق های عشایری دام ها را علیه بیماری های شاربن، آبله و بروسلوز واکسینه می کنند.
تقاضای من از عشایر استان خراسان شمالی این است که با توجه به وجود چراگاه ها و مراتع مشترک بین دام ها، چنانچه علائم بیماری را در دام هایشان مشاهده کردند بلافاصله با همکاران من در دامپزشکی نماس بگیرند تا گله دام آنها مورد بازبینی و معاینه قرار بگیرد.
توصیه ها به عشایر کوچ رو
مدیر کل منابع طبیعی و آبخیزداری خراسان شمالی هم می گوید: از بیستم اردیبهشت فصل چرای دام در مراتع ییلاقی آغاز می شود و با توجه به شرایط امسال و کاهش میزان بارندگی ها ، گیاهان و علوفه مراتع به مرحله رشد اکولوژیک لازم نرسیده اند . این موضوع هم به یک دغدغه برای عشایر تبدیل شده و هم برای منابع طبیعی و از آنجا که وضعیت مراتع بسیار شکننده است تاکید می کنیم عشایر و دامداران قبل از موعد مقرر از ورود به ییلاق ها خودداری کنند.
حسن وحید با اشاره به درج تعداد دام در پروانه چرای دام عشایر از آنان خواست برای جلوگیری از فرسایش خاک و نابودی گونه های گیاهی ظرفیت مراتع را رعایت کنند.
این موضوع به هشدار منتهی نشده، آن طور که منابع طبیعی عنوان کرده با مرتع داری چند منظوره می توانیم پروژه های مربوط به علوفه و ارتقا سطح پوشش مراتع را اجرایی کنیم و از سایر کارکردهای اکولوژیک مثل گیاهان دارویی و گردشگری نیز استفاده کنیم.
در مرتع داری چند منظور علاوه بر چرای دام در مراتع ییلاقی می توان از محصولات و ظرفیت های فرعی حاصل از پوشش گیاهی همچون: پرورش زنبور عسل، تهیه گیاهان دارویی، پرورش آبزیان، اکوتوریسم و ژئو توریسم نیز بهره برداری کرد.
لزوم حمایت از عشایر به عنوان قشر مولد
گوشت قرمز، لبنیات، پشم و صنایع دستی از مهمترین تولیدات عشایر خراسان شمالی محسوب می شوند. در حال حاضر عشایر خراسان شمالی بیش از 700هزار رأس دام سبک (گوسفند و بز) در اختیار دارند.
میزان تولید گوشت قرمز در استان حدود 22هزار تُن است که حدود 25 تا 30 درصد از آن از سوی عشایر خراسان شمالی تولید می شود.
معاون بهبود تولیدات دامی سازمان جهاد کشاورزی خراسان شمالی می گوید حدود دو هزار تن کنسانتره در اختیار عشایر گذاشته شده است.
محمدزاده گفت : با توجه به خشکسالی امسال تلاش می کنیم تا با تمدید تسهیلات و تامین تسهیلات سرمایه در گردش ، عشایر استان کمترین خسارت را متحمل شوند.
در حال حاضر 6 شرکت تعاونی عشایری در قالب یک اتحادیه تعاونی عشایری فعالیت می کنند. همچنین شش فروشگاه عشایری و 18 صندوق اعتبارات خرد زنان عشایری در حال ارائه خدمات به عشایر هستند. از سوی دیگر 4 شرکت تعاونی عشایری که اکثر اعضای آن از عشایر خراسان شمالی هستند در استان گلستان به ثبت رسیده اند.
دستبافته های عشایر خراسان شمالی
عشایر خراسان شمالی عمدتا از قوم کرمانج هستند و دستبافته های زنان عشایر نیز جلوه گر ذوق ، سلیقه و احساس آنها نسبت به طبیعت و پیشینه تاریخی و ایلیاتی آنان است. به نقوش دستبافته های عشایری که نگاه می کنی ردپایی از عظمت فرهنگ، هنر، و تاریخ اقوام ایرانی را می بینی.
سفره کردی، جاجیم، گلیم، توبره و لباس های سنتی کرمانجی از مهمترین دستبافته های عشایر خراسان شمالی محسوب می شوند.
محترم قهرمانلو یکی از زنان بافنده عشایر گفت: من در طول یکسال حدود 20 سفره کردی و توبره تولید می کنم اما چون به بازار فروش دسترسی نداریم مجبوریم تولیدات خودمان را به واسطه ها و کاسبان سیار که به اردوگاه های عشایری مراجعه می کنند با قیمت پایین بفروشیم.

تولید ناشناخته عشایر، فرصتی برای سرمایه گذاری
ایجاد بازارچه های ویژه تولیدات صنایع دستی عشایر و لبنیات گوشت آنان و نیز برگزاری نمایشگاه های دستبافته های عشایر می تواند در جهت کمک به درآمدزایی این قشر از جامعه تاثیر فراوانی داشته باشد.
رئیس صندوق کارآفرینی استان می گوید: زنان عشایر که در زمینه تولید صنایع دستی فعالیت دارند می توانند با هماهنگی شرکت های تعاونی و اتحادیه های عشایری و با ایجاد تشکل های محلی زنان روستایی و عشایر از تسهیلات صندوق اعتبارات خرد زنان روستایی استفاده کنند.
نبی زاده گفت: در صورت تائید نهایی طرح های بانوان عشایر، آنان می توانند از تسهیلات 50میلیون تومانی صندوق اعتبارات خرد زنان روستایی بهره مند شوند.

جامعه عشایری میراث گرانبهای فرهنگی و تاریخی
جمعیت عشایری استان خراسان شمالی به عنوان قشر مولد و تولید کننده، در اقتصاد استان نقش و جایگاه مهمی دارد و بی توجهی به مشکلات و دغدغه های سخت کوشان عشایر می تواند به کاهش تولید گوشت قرمز در استان منجر شود.
جامعه عشایری استان یک میراث گرانبهای فرهنگی و تاریخی محسوب می شود و در سال جاری که از سوی مقام معظم رهبری به عنوان سال " حمایت از تولید، پشتیبانی‌ها و مانع زدایی‌ها" نامگذاری شده شایسته است در راستای رفع مشکلات عشایر گام های اساسی برداشته شود تا نظام عشایری و تولید سنتی دام به عنوان یک بازوی توانمند در اقتصاد استان همچنان پابرجا بماند.
بدون شک هم افزایی دستگاه های مرتبط با امور عشایری و دامپروری همچون: سازمان جهاد کشاورزی، اداره کل امور عشایر، اداره کل مناطق طبیعی و آبخیزداری، اداره کل میراث فرهنگی و نیز بانک ها می تواند کارآفرینی، اشتغالزایی و کسب درآمد در جامعه عشایری را به دنبال داشته باشد.
با توجه به ظرفیت های جامعه عشایر، نباید از ظرفیت این قشر برای توسعه صنعت گردشگری ، هنر و صنایع دستی مغفول بماند.
حالا تا پایان تابستان، خراسان شمالی میزبان عشایر است و بهترین فرصت برای انجام آنچه قولش را داده ایم.

نویسنده: اسمعیل صادقی قهرمانلو