رویداد معراج که با سیر شبانه پیامبر(ص) از مسجدالحرام به سوی مسجدالاقصی آغاز شد، دو قسمت بوده است؛ هرچند که به کل آن ماجرا معراج گفته می‌شود.
معراج به مفهوم انتقال رسول اکرم صلی‌الله علیه و آله از زمین به سوی آسمان است که این موضوعات در قرآن کریم، در سوره مبارکه نجم و به‌خصوص در آیه‌های ابتدایی این سوره، مطرح شده است. چنانکه در این سوره ماجرای معراج این گونه بیان شده است: «وَالنَّجْمِ إِذَا هَوَى؛ مَا ضَلَّ صَاحِبُکمْ وَمَا غَوَى؛ وَمَا ینطِقُ عَنِ الْهَوَى؛ إِنْ هُوَ إِلَّا وَحْی یوحَى؛ عَلَّمَهُ شَدِیدُ الْقُوَى؛ ذُو مِرَّةٍ فَاسْتَوَى؛ وَهُوَ بِالْأُفُقِ الْأَعْلَى؛ ثُمَّ دَنَا فَتَدَلَّى؛ فَکانَ قَابَ قَوْسَینِ أَوْ أَدْنَى؛ فَأَوْحَى إِلَى عَبْدِهِ مَا أَوْحَى؛ مَا کذَبَ الْفُؤَادُ مَا رَأَى» به این معنا که: «سوگند به ستاره هنگامى که افول مىکند، که هرگز دوست شما (رسول خدا صلی‌الله علیه و آله) منحرف نشده و مقصد را گم نکرده است و هرگز از روى هواى نفس سخن نمىگوید. آنچه مىگوید چیزى جز وحى که بر او نازل شده نیست. آن‌کس که قدرت عظیمى دارد [= جبرئیل امین] او را تعلیم داده است؛ همان‌کس که توانایى فوق‌العاده دارد؛ او سلطه یافت، در حالى که در افق اعلى قرار داشت. سپس نزدیک‌تر و نزدیک‌تر شد تا آنکه فاصله او (با پیامبر) به اندازه فاصله دو کمان یا کمتر بود. در اینجا خداوند آنچه را وحى کردنى بود به بندهاش وحى کرد. قلب (پاک او) در آنچه دید هرگز دروغ نگفت.»
درواقع خدای متعال که می‌خواست ملکوت آسمان‌ها و زمین را به پیامبر برگزیده‌اش نشان بدهد، پیغمبر اکرم صلی‌الله علیه و آله را در شبی از شب‌های ماه رمضان به صورت انتقالی از مسجدالحرام در مکه به سوی بیت‌المقدس برد. نبی مکرم اسلام در آن محل و در کنار تکه سنگ بزرگی که هنوز هم در آن محل قرار دارد، نمازی را به‌جا آوردند. سپس به امر و اراده الهی آن حضرت به سوی آسمان‌ها بالا برده شدند و شاهد آیات و نشانه‌های الهی بودند.
در این سفر که از آن به معراج تعبیر می‌شود، اسرار بزرگی برای آن حضرت مکشوف شد و ایشان در مقامی وارد شدند که هیچ ملک مقرب و رسول مرسلی قدم نگذاشته بود. در اینجا بود که ذات اقدس الهی را با قلب مبارک خود مشاهده کردند و به درکی رسیدند که هیچ انسان و فرشته‌ای به آن نائل نشده است.
پس از این آیات، خدای متعال بر این مطالب و اتفاقات صحه می‌گذارد و آن را از هر نوع تردید دور می‌کند تا مردم به آن یقین داشته باشند. چنانکه می‌فرماید: «أَفَتُمَارُونَهُ عَلَى مَا یرَى؛ آیا با او درباره آنچه (با چشم خود) دیده مجادله مىکنید؟!»
سپس به ماجراها و رویدادهای دیگری مانند مشاهده سدره المنتهی از سوی پیغمبر اکرم صلی‌الله علیه و آله اشاره می‌فرماید، با این بیان که: «وَلَقَدْ رَآهُ نَزْلَةً أُخْرَى؛ عِندَ سِدْرَةِ الْمُنْتَهَى؛ عِندَهَا جَنَّةُ الْمَأْوَى؛ إِذْ یغْشَى السِّدْرَةَ مَا یغْشَى؛ مَا زَاغَ الْبَصَرُ وَمَا طَغَى؛ لَقَدْ رَأَى مِنْ آیاتِ رَبِّهِ الْکبْرَى» به این معنا که: «و بار دیگر نیز او (فرشته وحی) را مشاهده کرد، نزد سدرة المنتهى، که جنت المأوى در آنجاست، در آن هنگام که چیزى [= نور خیرهکنندهاى] سدرة المنتهى را پوشانده بود. چشم او هرگز منحرف نشد و طغیان نکرد (آنچه دید واقعیت بود). او پارهاى از آیات و نشانههاى بزرگ پروردگارش را دید.»
معراج با سیر شبانه پیغمبر اسلام صلی‌الله علیه و آله از مسجدالحرام به مسجدالاقصی آغاز شد. چنانکه خدای متعال در سوره اسراء به این موضوع مهم اشاره فرموده است: «سُبْحَانَ الَّذِی أَسْرَى بِعَبْدِهِ لَیلاً مِّنَ الْمَسْجِدِ الْحَرَامِ إِلَى الْمَسْجِدِ الأَقْصَى الَّذِی بَارَکنَا حَوْلَهُ لِنُرِیهُ مِنْ آیاتِنَا؛ پاک و منزه است خدایى که بندهاش را در یک شب، از مسجد الحرام به مسجد الاقصى -که گرداگردش را پربرکت ساختهایم- برد تا برخى از آیات خود را به او نشان دهیم.»
معراج رسول اکرم صلی‌الله علیه و آله دو قسمت بوده است. هرچند که به کل آن ماجرا معراج گفته می‌شود. یکی از این دو قسمت اسراء بوده و دیگری، معراج بود. اسراء به انتقال رسول خدا صلی‌الله علیه و آله با قدرت الهی و به صورت خارق‌العاده از محل مسجدالحرام در مکه به مسجد الاقصی و بیت المقدس گفته می‌شود. به این انتقال در اصطلاح اسراء گفته می‌شود.
به همین علت در آیه‌های ابتدایی سوره اسراء به این موضوع مهم اشاره شده است و سوره هم به همین عنوان نامیده شده است که در آن موضوع سفر آسمانی آن حضرت مطرح شده است.
منابع: