ساباطها، شاهکار هنر و معماری ایرانی

به گزارش خبرگزاری صدا وسیما مرکز خوزستان، دزفول را به نام شهری تاریخی و با قدمتی بیش از ۵ هزار سال می‌شناسیم، شهری که در گوشه گوشه اش به راحتی می‌توان آثار تاریخ کهن ایرانی و اسلامی را به چشم دید و همچون مسافر زمان به صفحات کتاب قطور تاریخ سفر کرد.

از زیبایی‌های معماری ایرانی هرچه بگوییم کم است، اما خِشت خِشت آن رمز و راز‌هایی را برای ما به یادگار گذاشته اند که جز با کاوش نمی‌توان حرف دل آن‌ها را خواند.

در کوچه پس کوچه‌های شهر زیبا و تاریخی دزفول قدم می‌زدم، به گذرگاه‌هایی خشتی و آجری رسیدم که ارتفاع آن‌ها متفاوت بود، موقع عبور از آن‌ها گاهی باید سرم را خم می‌کردم، گاهی نیز ارتفاع آن‌ها اندکی از سرم فاصله داشت، بوی خاک باران خورده مرا به تاریخ و روز‌های بسیار دور برد. نور آفتاب از گوشه می‌تابید و گوشه‌ای دیگر را سایه می‌گرفت.

پیرمردی روی صندلی چوبی نشسته بود، دستش سمت راست صورتش را پوشانده بود و هرازگاهی ریش‌های همچون پنبه اش را چنگی می‌زد، تسبیحی با دانه‌های درشت در دست دیگرش بود و زیر لب چیزی میخواند، پا روی پای دیگرش انداخته بود و درحالی که عرق چین سبز رنگی به سر داشت و با نگاه گیرایش به من خیره شده بود، لبخند مهربانش از پشت ماسک را حس کردم، گویی از تاریخ آمده بود، صفا و صمیمیت سرتا پایش را فرا گرفته بود.

ساباط‌ها یادگاری از سالیان دور

خیلی دلم می‌خواست با او همکلام شوم، معلوم بود از ساکنان قدیمی این محله است و لحظه به لحظه سرنوشت این طاق‌ها را از بَر است، به وی نزدیک شدم، مرا راهنمایی کرد که روی صندلی چوبی با روکش مخمل قرمز که در کنارش بود بنشینم. از نگاه هایم سوالهایم را خوانده بود و بدون اینکه حرفی بزنم لب به سخن گشود، صدایش اندکی خش داشت، ولی آرامبخش و گوش نواز...

حاج محمدعلی دزفولی زاده گفت: ساباط که در گویش دزفولی به آن سعبات گفته می‌شود دالانی است عریض که در مسیر کوچه احداث می‌شد و در شهرستان دزفول به خاطر شرایط آب و هوایی، ساخت ساباط از دیرباز رایج بوده است، البته هنوز هم ساباط‌های فراوانی در شهر وجود دارند که نشان از گذشته‌ای بسیار دور در برخی از محله‌های قدیم دارد.

وی از روی صندلی بلند شد و قدم‌های کوچک و آرامش را آغاز کرد و افزود: همراه من بیا تا برایت بیشتر توضیح دهم، یکی از کارکرد‌های ناخواسته در عنصر ساباط پدیدآوردن سایه و جایگاهی خنک برای رهگذران است، این سازه به علت نیمه پوشیده بودن در تابستان به پدید آمدن کوران هوا می‌انجامد که هوای درون آن را از بیرون آن خنک‌تر می‌کند. همین نیمه پوشیده بودن در زمستان باعث گرم‌تر شدن هوای درون ساباط‌ها از بیرون آن می‌شد.

بازار کهنه دزفول، نمونه بازار از ساباط‌ها

دزفولی زاده اظهار داشت: ساباط‌ها همچنین باعث یکپارچگی و استواری خانه‌های کنارشان هستند و به آن‌ها در پایداری در برابر نیرو‌های پدید آمده از فشار سازه کمک می‌کنند. درحال گذر از کوچه‌های قدیمی و آجری شهر مکرراً به ساباط‌هایی بر می‌خوردیم که معبری بودند.

کم کم به بازاری بسیار قدیمی رسیدیم که انواع مشاغل در آن فعالیت داشتند، از پارچه فروشی و لباس فروشی گرفته تا مسگری و روی فروشی و...

پیرمرد می‌گوید: از گذشته‌های دور این بازار به نام "کهنه" معروف بود و آن بازار قدیم هم می‌گویند، علت این نامگذاری قدیمی بودن آن است، ساختار آن سعباتی است و فضایی بسیار خنک دارد. سعبات‌ها ضمن عبور و سایه دار کردن کوچه به صورت‌های مختلفی مورد استفاده قرار می‌گیرد، به صورت اتاق و پیش بوم، حتی دیده شده است.

وی بیان کرد: ساباط خانه را در دو طرف کوچه به هم مرتبط می‌کند، در بعضی موارد در قسمت بالای ساباط با تزئینات زیبای آجری (خوون چینی) که خاص این منطقه است دیوار‌ها را زینت بخشیده اند، البته به وجود آمدن این سازه‌ها یک جبر اقلیمی است و باعث تنیدگی و اتصال بافت مسکونی می‌شود.

توضیحات این پدربزرگ دزفولی با گویش شیرین و دلچسب بسیار جالب بود، به همین دلیل تصمیم گرفتم راهی اداره میراث فرهنگی این شهرستان شوم تا اطلاعات بیشتری کسب کنم، با وی خداحافظی کردم و به راهم ادامه دادم، واقعا حال و هوای جالبی داشت و با صفا بود.

سعباتها، مرزی میان سرما و گرما

زهرا گیتی فروز کارشناس میراث فرهنگی دزفول گفت: در لغت نامه دهخدا ساباط پوشش رهگذر، پوشش و سقف، پوشش بازار، سقف میان دو دیوار که زیر آن راه بود و راهگذری میان دو خانه که از آنجا از خانه‌ای به خانهٔ دیگر عبور کنند تعریف شده است.

وی افزود: ساباط از واژه سایه باد گرفته شده، زیرا این بنا سایه و باد را برای مردم در گرمای تابستان فراهم می‌کند، ساباط یا سابات یا صاباط یا سعباط، دزفولی‌ها به ساباط، سعبات می‌گویند از ویژگی‌های معماری زیست بوم‌های گرمسیر و کویری است و در ایران در استان‌هایی مانند؛ یزد، کرمان، اصفهان، خوزستان، خراسان جنوبی و ... یافت می‌شوند. البته علاوه بر ایران گونه‌هایی از ساباط در شهر‌های شمال آفریقا مانند؛ قاهره و تونس از این سازه وجود دارد.

گیتی فروز با بیان اینکه ساباط‌ها کاربرد‌های فرهنگی و اجتماعی زیادی هم داشته اند، افزود: وجود سعبات باعث می‌شد تا منازلی که در جوار و همسایگی یکدیگر بودند، نوعی اجتماع هماهنگ را در کنار هم بسازند، البته ساباط دالانی سرپوشیده‌ای است که پوششی برای رهگذر و مکانی برای عبور و یا ورود به خانه بوده که به چندین علت بوجود آمده اند که مهم‌ترین عامل آن افزودن بر فضای خانه با استفاده از فضای عبور (کوچه) است.

این کارشناس میراث فرهنگی ادامه داد: در این شهرستان خانه‌ها در ۲ تا ۳ طبقه ساخته می‌شوند، بلندی ساختمان‌ها و ساباط‌هایی که بر روی کوچه آمده اند عابرین را از گزند تابش خورشید مصون می‌دارند که اختلاف درجه حرارت میان سایه زیر ساباط و گرمای بیرون آن کوران هوای خنکی ایجاد می‌کند.

ساباطها، فضایی نیمه باز

وی معتقد است: در بسیاری از ساباط‌ها ورودی چند خانه در کنار هم قرار گرفته که از نظر افزایش حس همسایگی و همبستگی محله‌ای حائز اهمیت است، فضا‌ها در معماری به ۳ دسته فضا‌های باز، نیمه باز و فضا‌های بسته تقسیم می‌شوند و ساباط در گروه فضا‌های نیمه باز قرار می‌گیرد و همین امر در تابستان به پدید آمدن کوران هوا منجر شده و هوای درون ساباط را از بیرون آن خنک‌تر میکند، همین ویژگی در زمستان به گرم‌تر شدن هوای درون ساباط نسبت به گذر‌های روباز‌ می‌انجامد.

استواری و یکپارچگی خانه ها، ارمغان سعبات‌ها

گیتی فروز می‌گوید: ساباط‌ها همچنین باعث یکپارچگی و استواری خانه‌های کنارشان هستند و به آن‌ها در پایداری در برابر نیرو‌های پدید آمده از فشار سازه کمک می‌کنند، این سازه‌ها گاهی در انتهای کوچه‌ای بن بست، گاهی در امتداد یک گذر و گاهی در تقاطع دو گذر عمود بر هم قرار می‌گیرند و همین تنوع در موقعیت احداث ساباط، منجر به خلق سازه‌هایی بی نظیر شده، ضمن اینکه معمولا پشت بام ساباط‌ها مورد استفاده واحد‌های همجوار قرار می‌گیرد که برخی به صورت اتاقی مشرف به کوچه جلوه گر شده و یا به عنوان فضایی روباز استفاده شده است.

ساباط‌ها چند نوع اجرا دارند؟

وی با بیان اینکه سعبات‌های دزفول از لحاظ اجرا در مسیر کوچه‌ها به ۴ دو در، سُو در، چار در و قوس دار تقسیم می‌شوند، ادامه داد: سعبات‌های دو دری که ساده‌ترین آن‌ها در مسیر کوچه‌ای به طول ۱۰، ۱۵، ۲۰ متر بیشتر و کمتر اجرایی می‌شود، این نوع غالبا در بافت قدیم فراوان است و نمونه موجود بسیار دارد.

این کارشناس میراث فرهنگی اظهار داشت: سعبات سُو دری، نوع زیبای سعبات به شمار می‌رود که در کوچه‌های به صورت سه راهی، سه جهت، سه ضلع مستقیم، چپ و راست را تعریف و به نمایش گذاشته است که سه جهت را به هم متصل می‌کند که به آن سعبات سو در (سه جهت دار) گفته می‌شود و نمونه آن همچنان در کوچه و پس کوچه‌های دزفول موجود است.

ساباط بِنگِشتیون، نمونه بی نظیر از نوع چاردری

به گفته گیتی فروز، سعبات‌های خاص و کم مانندی بود که به سعبات چاردری مشهور بوده اند، نوع چار در که دو کوچه را در اتصال نقطه مشترک ۴ سمت دو کوچه را به همدیگر وصل می‌کرد که به آن سعبات چار رَهُون (سر چار رهون) نیز ذکر شده که در حال حاضر از این نوع مثل و مانندی بر جای نمانده، اما نمونه واضح آن که تا دهه ۴۰ موجود بود معرف به سعبات بِنگِشتیون واقع در مسجد بازار آیت اله قاضی و دارای چهار مسیر بود که یک ضلع آن به سمت جنوب به طرف راسته شیرینی فروشان، ضلع شمالی همردیف کوچه شیخ اسماعیل قصری به سمت خیابان شریعتی، سمت شرقی پس از گذر از جلوی مسجد بازار به سمت خیابان امام خمینی (ره) و سمت غربی به طرف بازار و راسه شانه تراشان ختم می‌شد.

ساباط زانویی نوعی بی نظیر از این سازه‌ها

وی با اشاره به اینکه سعبات زانویی که به صورت حرف L یا Z از دو طرف خمیده و کج می‌شد، بیان کرد: نمونه واضح آن که تا دهه ۵۰ به خوبی قابل مشاهده بود، این نوع سعبات در خانه حاج سلطان علی معمار حد زاده بوده است، این سعبات از سمت شرق به صورت زانوی خمیده جنوبی به طول ۱۰ متر شروع و در منتها الیه ضلع شرقی با پیمودن ۲۰ و بیشتر امتداد داشت که پس از طی این فاصله مجددا به شکل زانوی رو به شمال سعبات خانه قدرتی مجددا خمیدگی را به طول ۱۰ متر و بیشتر در بر می‌گرفت.

به گفته زهرا گیتی فروز، سعبات قوس دار نمونه فراوان داشته و در واقع مسیر خمیده کوچه را با پوشش‌های خشت و آجری تعریف و نمایان ساخته کرده، البته واضح آن سعبات نزدیک محله صوبیون است که از نظر ارتفاع بسیار کوتاه بوده و قوس مالیم همراه با شیب دارد.

آنچه باید از انواع ساباط‌ها به لحاظ نوع سقف بدانید

مهدی چناری رئیس اداره میراث فرهنگی، گردشگری و صنایع دستی دزفول با بیان اینکه ساباط‌ها به لحاظ نوع سقف به ۴ دسته تقسیم می‌شوند، گفت: سقف پیکو پوش، سقف گمبزی، سقف بوریکه پوش و سقف غونچه پوش از انواع آن‌ها هستند که هر کدام از آن‌ها به تناسب نام و کاربرد خود با دیگری متفاوت است.

ساباط پیکو پوش

وی درخصوص سعبات پیکو پوش می‌گوید: عمده و رایج‌ترین نوع سعبات‌های دزفول هستند که به صورت خشت خام با مالت گِل اجرا شده است، ابتدا و انتهای سعبات قوس با لنگه تعبیه و نمای آجر به خود می‌گیرد و ابتدا تا انتهای آن به صورت تاق هال نیم دایره حرکت صاف و یکنواخت خود را آغاز و به انتها می‌رساند.

ساباط گمبزی

این مقام مسئول افزود: سعبات گمبزی زیباترین نوع سعبات‌های این شهرستان که متعلق به قشر مرفه و خانواده‌های ثروتمند بوده و غالبا بصورت گمبزی به اجرا گذاشته شده است. طول آن با تقسیم ۴ تا ۵ قسمت و تعریف ستون‌های قطور آجری، با چینش مرتب و منظم آجر‌ها قوس گنبدی آجری را شکل داده بسمت بالا حرکت می‌کند، ما بین ستون‌ها را از سطح زمین ۳۵ تا ۴۰ سانت ارتفاع داده می‌شود تا ستون‌های چند قسمتی را محکم در بر بگیرد، محلی برای نشستن و آسودن موقت برای تجدید قوای رفتن، معامله‌ای با تجار و سایر موارد باشد.

ساباط بوریکه پوش

چناری در تشریح ویژگی‌های سعبات بوریکه پوش بیان کرد: این نوع سعبات‌ها از نوع اجرا و در مواردی از جهت ارتفاع و بلند و کم نظیر هستند، در واقع ابتدای سعبات اجرای عنصر بوریکه که قوس سعبات را در بر خواهد گرفت، با دوری تیز و اجرایی ۳۵ الی ۴۰ سانتی را با عنوان بوریکه در پیشانی سعبات در بر خواهد گرفت. پس از اجرای بوریکه پوششی ۸۰ سانتی اجرا می‌شود و مجددا عنصر بوریکه تکرار خواهد شد و به همین نحو طول سعبات به اجرا گذاشته می‌شود. در این نوع عملکرد پوشش هشتاد سانتی بین ۲ بوریکه ۲۰ سانت مرتفع و بلندتر از بوریکه به اجرا در می‌آید و نمای زیبای دهنه‌های قوس دار و گود مانند قشنگی را با جلو بودن بوریکه‌ها
نمایش خواهد داد.

ساباط غنچه پوش

رئیس اداره میراث فرهنگی، گردشگری و صنایع دستی دزفول درباره سعبات غنچه پوش اظهار داشت: این نوع سعبات‌ها که دارای سقف مسطح و صافی هستند، اجرایی خاص با مقدمات، پیش بینی ابزار‌ها مخصوص و تعریف ویژه‌ای نیز دارند. در حال حاضر در این شهرستان قابل مشاهده نیستند، ولی تا دهه ۴۰ پشت مسجد خُشکه، بعد از پشت سر گذاشتن سربطاق (آ مَدی) آقا مهدی، آیت اله محمدمهدی بیگدلی و سعبات خان محمود از این نوع سعبات‌ها به شمار می‌آمد که فعال نمونه آن مشاهده نمی‌شود، اما به صورت ساخت ایوان و اتاق در بافت قدیم قابل مشاهده است.

زندگی چندین نسل برکتی در بافت قدیم دزفول

وی گفت: وضعیت بافت قدیم دزفول و فرهنگ حاکم بر شهرستان مبنی بر حفظ تک تک افراد خانواده شامل؛ فرزندان، نوه، نتیجه و حتی ندیده تا چند پشت حضور بستگان سبب می‌شد تا چندین نسل در یک خانه گرد هم زندگی کنند، نیاز به فضای مسکونی این خانواده‌ها را مجبور می‌کرد تا حرکت ساختمان را به صورت عمودی تا ۳ طبقه و به صورت افقی با تعبیه سعبات بر بالای گذرگاه کوچه و دورَهون راه‌ها مبادرت نمایند.

ساباط پوالدیون عریض‌ترین ساباط

چناری تصریح کرد: طول بعضی از این سعبات‌ها که با مشارکت همسایگان اجرایی می‌شد گاه تا ۵۰، ۶۰ متر می‌رسید و تنها راهکار پردازش نور در آن‌ها اتصال مسیر سعبات به گووِه یا کوچه‌های متصل به بدنه کشیده سعبات بود، البته نمونه عریض‌ترین سعبات در وهله نخست سعبات پوالدیون بود که در نزدیکی آن پزشک معرف علی محمد "دس جا آر" حضور داشت، طول این سعبات شگفتی آور و بیش از ۵۰ متر تخمین زده می‌شد. کمی کمتر از آن سعبات در خانه معمار معروف حاج سلطان علی معمار حد زاده بود که از هر دو طرف بصورت قوس زانو شکل خمیدگی داشت.

داخل ساباط‌های دزفول چه ملزوماتی داشت؟

وی خواجه نشین یا سکو، آویز، جامشعلی، جاچراغ پی سوز، رَفَک، تاقچه، مِخ تبیله، دَریزه سقف را از ملزومات ساباط‌ها عنوان کرد و ادامه داد: سعبات شیدانه شاه خراسون که از نظر ارتفاع بی نظیر است و ماشین خاور شهرداری تا بعداز جنگ تحمیلی از زیر آن به سرعت و بدون توقف عبور می‌کرد، این سعبات از نظر عرض و ارتفاع در ردیف ایوان‌های شدادی جای دارد.

چناری سعبات دو طبقه را نوع دیگری از آن‌ها برشمرد و افزود: این سعبات در محله قلعه قرار داشت و جزو منحصر به فرد‌ترین سعبات‌های دزفول محسوب می‌شد، در واقع دو دالان بر فراز همدیگر سعبات بالایی بر پشت سعبات پایین‌تر به درازی همدیگر قرار داشتند که سعبات پایینی شیب ملایم خود را در مسیر دره با کمی قوس طی می‌کرد و غالبا محل گذر چهارپایان عبوری از کنار رودخانه به سمت محله قلعه بود. سعبات بالایی عبور مردم و به منظور استفاده و تعبیه اتاق در پشت بام تعریف و به اجرا گذاشته شده بود.

وی درخصوص سعبات کپش و سعبات‌های کوتاه بیان داشت: این نوع سعبات‌ها دو منظور ساخته می‌شد یکی استفاده از فضای بیشتر و پرهیز از فشار بار بالای ستون‌ها و دیگر عبور و مرور مردم بدون مرکب، به عنوان مثال اسب توان عبور از سعبات را هرگز نمی‌توانست داشته باشد، نوع پدافند غیر عامل و مبارزه با دشمنان فرضی.

به گفته چناری برای اجرای ۴ نوع سعبات روش‌های متفاوتی بکار گرفته می‌شود که هرکدام نسبت به دیگری به جهت نوع اجرا، نوع مصالح و عریض و مرتفع بودن بطور کلی با یکدیگر متفاوت هستند.

سفر من در ساباطها، این بنا‌ها و سازه‌های زیبای تاریخی که دست ساخته بشر هستند، به پایان رسید، اما امیدوارم با مرمت، نگهداری و توجه به آن‌ها سال‌های سال برای ما به عنوان میراثی گرانبها از پیشینیان استوار بمانند تا ما نیز بتوانیم این میراث ارزشمند را به آیندگان و میراث داران معماری کهن ایران اسلامی هدیه دهیم.

*محقق و نویسنده : ملیحه گریزی نسب