گره هایی که قاب می شوند

به گزارش خبرگزاری صداوسیما؛ مرکز آذربایجان شرقی، شهر سردرود در نزدیکی تبریز، مهد بافت و پایتخت تابلو فرش در جهان است.

قابی از فرش با نقشی از اصالت
تابلو فرش، همان فرش های کوچک و گاه بزرگ هستند که قاب شده و به دیوارها آویخته می شوند. آنها بیشتر جنبه‌ تزئینی دارند و به خانه‌ها رنگ، اصالت و زیبایی می‌بخشند.
تابلو فرش به خصوص در سبک کلاسیک ( یکی از سبک‌های دکوراسیون داخلی ) از عناصر ویژه و منحصر به فرد زیباسازی داخل خانه‌ها است.
شاید بتوان تابلوهای جادویی و رنگین را یکی از مفهومی‌ترین تزئینی‌ها دانست؛ یعنی یک شی زینتی که تاریخ، معنا، فرهنگ و اصالت ایرانی را در خود جای داده است.

مدیر یکی از گالری های تابلو فرش در تبریز می گوید : تابلو فرش کالایی محبوب و پرطرفدار است. این تابلوهای جذاب و رنگین در اندازه های 50*35 ، 70*50 ، 100*70 ، 120*80 ، 150*100 و 300*200 عمومی ‌تر هستند.
مهراد می افزاید: مناظر طبیعی مثل جنگل، رودخانه، کوه و دریا، آیات قرآن مجید و احادیث ائمه اطهار(علیهم السلام)، سبدها و دسته‌های گل ، پرتره و چهره‌های مشهور تاریخ و هنر دنیا، ترکیبی ازحیوانات و مناظر چنان آثار متنوع و متفاوتی خلق می کند که هر سلیقه ، نظر و خواسته ‌ای را راضی و خشنود سازد.

تاریخچه تابلو فرش
تاریخچه قالی بافی رشد، گسترش و توسعه‌ آن به سده‌ پنجم پیش از میلاد باز می‌گردد. شواهد حاکی از آن است که بافت تابلو فرش در دوره‌ ساسانی رونق گرفته است.
در طول تاریخ مناطق مختلفی از کشور مبادرت به بافت تابلو فرش کرده اند، بهترین تابلو فرش های دستباف در شهر تاریخی، خوش آب و هوا در 8 کیلومتری جنوب غرب تبریز یعنی سردرود تولید می شود. سردرود، به پایتخت تابلو فرش جهان معروف است که تابلوهایش حتی به قصرها و موزه‌های دنیا رسیده است.

قالی ‌بافی چهره و منظره برای نخستین بار توسط " محمود آقاحکیم " وارد زندگی اهالی سردرود شده ‌است.
مثمر، کارشناس فرش می گوید : از ویژگی‌های تابلوهای سردرودی می‌توان به رنگ‌های شگفت‌انگیز و طراحی های دقیق و بی‌نظیر اشاره کرد.

در حالت عادی برای تولیدات سایر شهرها شاید از 20 و در نهایت از 50 رنگ استفاده شود اما هنرمندان این شهر بیش از 200 رنگ را در یک تابلو فرش می چینند و نگاهها را خیره می کنند.
این کالاها در انواع نخ ابریشم، نخ کرک، نخ پشمی، نخ پنبه، نخ اکریلیک و ترکیب نخ ها بافته می شوند. اما به مرور زمان محبوبیت انواع تمام ابریشم بیشتر شده است. چرا که دوام، انعطاف و درخشندگی بالایی دارند.


دانش آموختگان، پای کار تولید
فرزاد، طراح تابلو فرش می گوید : در گذشته نقشه‌های کاغذی برای بافت این تابلوهای زینتی به کار می‌رفت یعنی بعد از انتخاب تصویر مورد نظر، آن طرح بر اساس اندازه‌ فرش و با استفاده از دستگاه‌های چاپ روی کاغذ به چاپ می ‌رسید و بافنده برای بافت ، کاغذ را شطرنجی می‌کرد. امروزه با رشد تکنولوژی و نمودارهای کشیدن تصاویر ، طرح‌ها به صورت کامپیوتری ، با نرم افزارهای ویژه‌ این کار و با روش خاصی تهیه می‌شوند.

او توضیح می دهد: گروهی از جوانان تحصیل کرده در دانشگاه های برتر کشور که پیشرو همه آنها آقای مجید براتی بوده، با طراحی برنامه کدبندی نقشه و کامپیوتری کردن تابلو فرش ، انقلابی در عرصه تولید تابلو فرش به وجود آوردند و این نوآوری باعث شد میزان تولید تابلوفرش در این شهر رشد خیره کننده ای پیدا کند و تبدیل به قطب اول تابلو فرش ایران شود.

همچنین با کامپیوتری شدن نقشه ها، خطای انسانی هم به حداقل رسیده و زیبایی تابلوهای تولید شده صدچنان شده است.حالا چند سالی است طراحان تابلوفرش قادر به تولید تابلوهای گرانبها از نقاشان بزرگ ایران و دنیا شده اند.

تلاش برای تضمین کیفیت
مرمت گر و رفوگر فرش می گوید : گاهی پیش می آید که این تابلوها به علت بی توجهی و بی‌دقتی در بافت، ایرادهایی داشته باشند که از زیبایی آنها به مراتب می‌کاهد.
از جمله عیب‌های این تابلوها کجی و نامنظم بودن اندازه های تابلو فرش است که به دلیل نبود نظارت بر مراحل تولید نخ و الیاف یا شرایط بافت فرش به وجود می آید.

صبوری ادامه می دهد: این مشکلات را مرمتگر فرش با دفه زنی برطرف می کند. چرا که تابلو فرش برند ماست و نباید با ارائه حتی یک کالای بی کیفیت، آن را خدشه دار کرد.

 

 

هنر صنعتی برای اشتغال جوانان سردرودی
فرش دستبافت در طول 20 سال گذشته روزهای ناخوشی داشته و به همین دلیل هنرمندان جدیدی به آن گرایش پیدا نکرده اند.
اکثریت قریب به اتفاق بافندگان و طراحان فرش تبریز بیش از 50 سال سن دارند و حتی دارهایی پیدا می کنید که پیرمردی 80 ساله پشت آن نشسته باشد. اما تابلو فرش در سردرود حکایت دیگری دارد.

در شهری که نزدیک به 38 هزار نفر جمعیت دارد، به ندرت می توان بیکاری پیدا کرد. چرا که در هر خانواده حداقل یک نفر با بافت تابلو فرش گذران زندگی می کند و بقیه اعضای خانواده نیز با این هنر آشنایی کامل دارد.

به گفته کارشناسان تولید حرفه ای و انحصاری تابلو فرش در سردرود به 100 سال قبل بر می گردد.
در این شهر سه هزار ساله که همواره با باغهای سرسبز و میوه های خوش طعم شناخته شده است، حالا تابلو فرش عضوی از خانواده ها محسوب می شود.

مردم سردرود حتی اگر مشاغل سنتی کشاورزی و دامداری را به دلخواه خود و یا تغییر شرایط اقتصادی کنار گذاشته باشند ، بافت تابلو فرش را هنوز هم رها نکرده اند.

حامد در رشته برق تحصیل کرده است اما حالا طراح و برجسته زن ماهری شده است. او مشغول پرداخت برجسته اثر زیبایی از طبیعت کوچه باغهای سردرود در پاییز است . به حرکات سریع قیچی در دستش نگاه می کنم که چگونه با هنر دست خود می تواند حالت سه بعدی به فرش بدهد و هر بیننده ای را به تحسین وا می دارد.

حامد 28 سال دارد و می گوید : از دوران دبیرستان به این حوزه وارد شده ام. کسب و کار خانوادگی ماست.شغلی جذاب و نوآورانه و البته به لحاظ درآمد مناسب است و می توانم خلاقیتهای مختلف خود را ارائه کنم.

گنجینه مشاغل در یک تابلو
صحتی، محقق و تولید کننده تابلوفرش سردرود می گوید: حداقل 23 نوع شغل داریم که مرتبط با تولید تابلو فرش هستند. از تولید ابزار بافت گرفته تا قاب سازی و پرداخت زنی ، از چله کشی گرفته تا ساخت دارهای کوچک و گاه مینیاتوری قالی و البته رنگرزی.

آقا حمید، یکی از رنگرزان به نام سردرود است.مرد میانسالی که جانباز دفاع مقدس هم هست و این شغل را به دلیل عشق و علاقه خود به دنیای رنگها از پدر یادگرفته و توسعه داده است.حالا در کارگاه او علاوه بر برادر و خواهرزاده اش ، سه کارگر هم کار می کنند.

وقتی برای مصاحبه راهی آدرس کارگاهش می شویم، به کوچه ای قدیمی می رسیم با همان خانه های یک طبقه سنتی . کمی مانده به انتهای کوچه درب کوچک آهنی باز است که تا نگاهی به داخل کنی، صدها نخ و ابریشم رنگی که از گوشه و کنار آویزان است چشمت را نوازش می کند.

او می گوید: من کارم را خیلی با علاقه ادامه داده ام. هر بار وقتی رنگها را ترکیب می کنم و رنگ جدیدی حاصل می شود ، به وجد می آیم.تا کنون هزاران رنگ برای تابلوها عرضه کرده ام که زیبایی و استثنایی بودن آنها را صدچندان کرده است.هیچ جا به این اندازه روی رنگ فرش ، وقت نمی گذارند.

برادرش در حال تولید طیفی از رنگ به اصطلاح " صورت" است. در چند ظرف مجزا نسبتهای مختلفی از رنگ را آماده کرده است.
می پرسم حداکثر چند سایه روشن ایجاد می شود؟ می گوید : حداکثرش دست ما و خواست مشتری است. اما امروز سفارش ما 15 رنگ مختلف از همین طیف است.

از آن جایی که می دانم رنگهای مورد استفاده وارداتی است ، در خصوص چالشهای تامین مواد اولیه سوال می کنم.
می گویند : از چین خرید می کنیم و از این بابت مشکل خاصی نیست اما نوسانات قیمت ارز به شدت ما را دچار مشکل کرده است.
وارد کنندگان و توزیع کنندگان هر روز یک قیمت می دهند و چون قیمت نهایی فرش به سرعت قابل افزایش نیست، ما متضرر می شویم.اگر این وضعیت مدیریت شود ، با روانسازی تامین مواد اولیه، ما هم نفسی به راحتی می کشیم.

صنعتی بومی و انحصاری یک شهر
اهالی سردرود برای تولید تابلو فرش سنگ تمام می گذارند. آنها از هیچ تلاش و خلاقیتی برای بهتر کردن محصولات خود غفلت نمی کنند. این را با دیدن ماشین آلاتی که برای اولین بار به چشمم خورده متوجه می شوم.

رضا در کارگاه تخصصی پرداخت و شستشوی فرش می گوید : هر دستگاهی که استفاده می کنیم در همین شهر طراحی شده. یا صنتعگران خودمان ساخته اند یا طرح آن را به استان دیگری داده ایم که در کارخانه های تخصصی بسازند.

به هر حال یک صنعت کاملا ایرانی داریم که با آن یک کالای باارزش تولید می کنیم.یعنی نیازی به واردات ماشین آلات نداریم و هر به روزرسانی مورد نیاز باشد ، همین جا محقق می شود.
پورنجار هم جوانی است که در صنعت قاب سازی مشغول است. او می گوید :
13 سال است که همراه دوستم در کارگاه فعالیت می کنیم و 3 کارگاه دیگر هم هست که برای رنگ آمیزی و مونتاژ قابها با ما همکاری دارند.

به گفته پورنجار قابهای پرطرفدار چوبی هستند اما به اقتضای طرح تابلو و یا خواست مشتری امکان ساخت قابهای پلی استر هم وجود دارد که مواد اولیه مورد نیاز برای هر دو حالت داخلی است.

 

 

اشتغالی به وسعت ایران
هم اکنون نه تنها بیش از 800 کارگاه فعال تنها در داخل این شهر وجود دارد بلکه هزاران کارگاه در خود تبریز و دیگر مناطق استان فعال است که سفارشات بافت را از سردرود می گیرند. ضمن اینکه در 18 استان دیگر کشور بافنده نزدیک به 300 هزار بافنده با آموزش ، نظارت و بازاریابی برند سردرود کار می کنند.

بهمرد، در پارکینگ منزلش، کارگاه چله کشی پررونقی دارد. این را از سفارشهای آماده تحویل او که در حیاط چیده شده می توان دید.

نکته جالب اینکه او بعد از 10 سال کار سنتی حالا به چله کشی دیجیتال روی آورده و چنین می گوید: این دستگاه توسط زنده یاد ابوالفضل دستفروش سردرودی طراحی و ساخته شده و با دقت بی نظیری که در دارها ایجاد می کند ، موجب افزایش کیفیت تولیدات و راحتی بافت می شود.

بانوان، بافندگان اصلی
ابری رئیس اتحادیه تابلو فرش دستبافت سردرود می گوید : بافت این فرشها بهترین نوع مشاغل خانگی در این منطقه است. چرا که دار قالی در ابعاد کوچک ، جای زیادی در خانه نمی گیرد و سر و صدای بافت هم بسیار کمتر است.

بیش از 80 درصد بافندگان به صورت غیرمتمرکز در منازل خود به کار مشغول هستند و تنها مواد اولیه و نقشه را از تولید کنندگان دریافت می کنند و محصول نهایی را تحویل می دهند.
به گفته وی بیش از 800 کارگاه فعال بافت در شهر و روستاهای اطراف آن وجود دارد و با احتساب اشتغال متمرکز و غیرمتمرکز حداقل 18 هزار نفر از این طریق مشغول هستند.

بر اساس اعلام شهرداری سردرود 5 هزار نفر از جمعیت 35 هزار نفری شهر به صورت مستقیم به بافت تابلو فرش اشتغال دارند.

فاطمه دانشجوی کارشناسی ارشد در تبریز است.اما خودش اهل خوی. بافت تابلو فرش را همزمان با تحصیل یاد گرفته و از طریق یکی از آشنایان موفق به ارتباط گیری با تولید کنندگان سردرود شده است.

او هر سه ماه یک بار راهی این شهر می شود و تولیدات خود را تحویل داده و سفارشات جدید می گیرد.
فاطمه از این کار راضی است و توضیح می دهد : تدریس خصوصی زبان هم دارم اما درآمد بافندگی به مراتب بیشتر و مطمئن تر است. حتی باعث تمدد اعصابم هم می شود.

تولید سنتی همچنان مشتری زیادی دارد
تابلو فرش انواع ماشینی هم دارد اما این کالاها از چرخه صنایع دستی خارج است . در بافت دستی هم 2 حالت کامپیوتری و سنتی وجود دارد که اولی به دلیل اختصاص 99 درصد سهم تولید نقش اصلی را در انبوه سازی محصولات دارد. با این حال همچنان شیوه سنتی در زمره پرطرفدارهای بازار داخلی و مخصوصا خارجی است.

کوهنگ بافنده 40 ساله ای است که از نوجوانی وردست پدرش مشغول بافت تابلو فرش شده است. حالا در مغازه ای کوچک و جمع و جور به همراه 4 بافنده دیگر مشغول تولید تابلو فرش بزرگی در ابعاد 12 مترمربع است.
او می گوید: کار تخصصی من بافت تابلو سلاطین است. ویژگی اصلی اش هم تولید سنتی است. می پرسم حتی نقشه و چله کشی؟ می گوید بله.کاملا دستی و به روش قدیمی.چون تسلط کامل در طراحی و بافت دارم و به خوبی امکان بافت فرش از روی نقاشی در کارگاه ما فراهم است.

او توضیح می دهد: افراد زیادی هستند که در جستجوی کار دستی و سنتی باشند. تابلوهای ما قبل از اتمام گاهی تا 10 خریدار هم دارد.البته ما سعی می کنیم محصولاتی با قیمت مناسب تولید کنیم که هم به خانه ایرانی راه پیدا کند و هم به صادرات برسد.


صادرات بزرگ کالاهای کوچک
در حالی که به دلیل انواع تحریم های داخلی و خارجی در طول چند سال گذشته صادرات فرش دستباف ایرانی کاهش 90 درصدی را تجربه می کند، تابلو فرشها به خوبی جای پای خود را در بازارهای جهانی محکم کرده اند.
ارز آوری تابلو فرش به کشورهای اروپایی، آمریکا و شرق آسیا برابر با صادرات 3 میلیون بشکه نفت خام در سال برآورد می شود.

اروپایی ها، آمریکایی ها، اعراب ، ژاپنی ها و چینی ها نیز علاقه فراوان به این محصول نشان می دهند.تابلو فرش یکی از معدود کالاهایی است که چینی ها به تولید آن نرسیده اند.

آویشن، کارشناس سازمان صمت و رئیس سابق اداره فرش استان می گوید: سالانه 70 هزار تابلو فرش در سردرود تولید می شود و 15 درصد از کل صادرات فرش ایران به تابلو فرش اختصاص دارد.

او ادامه می دهد: صادرات به کشورهای چین، ژاپن، آلمان و آمریکا انجام می شود و این صنعت موجب اشتغال زایی برای 350 هزار ایرانی در 18 استان کشور شده است.

 

 

تولید بالا نیازمند حمایت بیشتر و بهتر است
روزانه حداقل 500 قطعه تابلو فرش در طرح و سایزهای مختلف در کارگاه های متمرکز و غیرمتمرکز سردرود تولید می شود که در 3 هزار گالری در سراسر کشور به فروش می رسد و به دلیل انعطاف و حجم کم غالبا به صورت چمدانی به سایر کشورها صادر می شود.

طاها، تولیدکننده و طراح تابلو فرش دستباف می گوید : در حالی که اشتغالزایی این فرش بسیار بالا است، ولی حمایت و یا تسهیلات بانکی با سودهای پایین در این حوزه وجود ندارد. بافندگان تابلوفرش نیازمند بیمه و دفترچه خدمات درمانی هستند .
یکی از نکات مورد تاکید مرکز ملی فرش در حوزه فرش، شناسنامه دار کردن و تهیه بارکد برای فرش است. این رویه در حوزه تابلوفرش میتواند به کنترل کیفیت کمک کند و از بازار روبه گسترش کپی برداری دیگر کشورها پیشگیری کند.

صحتی، محقق و تولید کننده از ایده ایجاد ايجاد شهرك تجاری تابلو فرش در سردرود چنین می گوید: پراکندگی فروشگاه‌های فرش در سردرود از یک سو و مناسب نبودن خدمات ارائه شده برای خریداران در مغازه‌های سنتی و قدیمی در این شهر از سوی دیگر و البته فعالیت برخی دلالان موجب شده تا ایده راه اندازی یک مرکز تجاری مختص تابلو فرش مطرح شود. همچنین اگر احداث شهرک صنفی و برپایی نمایشگاه های دائم صورت بگیرد ، امکان خرید امن و راحت برای تمام خریداران از سراسر دنیا در پایتخت فرش دستباف جهان فراهم می شود.

سفیری از جنس هنر و خلاقیت
تابلو فرش دستبافت در فهرست آثار معنوی میراث فرهنگی کشور ثبت ملی شده و تنها اتحادیه صنف تولیدکنندگان تابلو فرش کشور در سال 1390 در شهر سردرود ایجاد شد.
فرآیند ثبت جهانی تابلوفرش دستبافت نیز بر اساس معاهده لیسبون در سازمان جهانی مالکیت فکری وایپو World Intellectual Property Organization ـ (WIPO) واقع در وین اتریش به انجام رسید و رونمایی از آن در شهر سردرود در تاریخ 16 دی 1395 (5 jan 2017) صورت گرفت.

یوسوکه، پژوهشگر فرش ژاپن معتقد است : ماندگارترین صنایع دستی ایرانی تابلو فرش است و همه هنردوستان دنیا به خصوص مردم شرق آسیا که طرفدار زیبایی های ظریف هستند، همیشه مشتری این آثار منحصر به فرد می باشند.برای بهره مندی از این امتیاز ویژه ،برگزاری نمایشگاه های اختصاصی در داخل و خارج کشور، حرکت به سمت برندسازی ، حمایت از استعدادهای جوان و زمینه سازی برای عرضه طرحهای ابتکاری و تکمیلی این رشته می تواند تابلوفرش را در ردیف یکی از سرآمدترین هنرهای دستی و بومی ایران در جهان بنشاند.