کاریز یا قنات یا کهریز به مجرای تونلی شکلی که در زیر زمین کنده شده تا آب در آن جریان یابد، می گویند. قدمت این سازه به عنوان مظهر تمدن ایران زمین به دوره هخامنشی می رسد.
به گزارش گروه وب‌گردی خبرگزاری صدا و سیما، قدمت قنات ها در ایران به دوره هخامنشی می رسد که به دلیل شرایط خاص آب و هوایی کشور و با خلاقیت ایرانی ها این شیوه استحصال آب با دانش آن زمان عجین و قنات در جاهایی که رودخانه و چشمه ای وجود نداشت ساخته شد و برای مصارف مختلف کشاورزی و شرب و ... مورد استفاده ساکنین قرار گرفت.
کاریز یا قنات با کهریز به مجرای تونلی شکلی که در زیر زمین کنده شده تا آب در آن جریان می یابد می گویند. این مجرا که در عمق زمین برای ارتباط دادن رشته چاه هایی که از «مادر چاه» سرچشمه می گیرد با هدف هدایت آب و مدیریت آب برای کشاورزی و سایر مصارف به کار گرفته می شود. فناوری ساخت قنات در اوایل هزاره اول پیش از میلاد در مناطق خشک کوهستانی ایران گسترش یافت و به کشاورزان این مناطق اجازه داد تا بتوانند در دوره های طولانی خشکی که آب سطحی پیدا نمی شود به کشت و زرع بپردازند. این قنات ها به تدریج در مناطق دیگر دنیا رایج شدند و اکنون قنات های زیادی از چین تا مراکش و حتی در قاره آمریکا وجود دارند.
قنات، یک واژه معرب در زبان پهلوی است که به شکل های مختلف از جمله:کانک(kanak)، کتس(katas) یا کت(kat)، کهس(kahas)، آمده است. همچنین در ریشه تعدادی از شهرها و روستاها مانند: کت(خوزستان)، کتوکان( سیستان وبلوچستان)، کدکن، کسی که قنات را حفر می کند(خرسان رضوی)، کن( تهران)، کنه(فارس)، کنه هر(کرمانشاه)، کهنه جلگه( خراسان شمالی) نام گذاری شده است.
قنات قصبه؛ بلندترین قنات ایران در دروه هخامنشی
طبق آمار ارائه شده در کارگاه مهندسی قنات برگزار شده در تهران، در سال 1389 تعداد قنات های فعال 36 هزار و 300 رشت بوده و مجموع طول کوره های قنات 21 هزار و 7800 کیلومتر و مجموع طول میله های قنات 158 هزار و 268 کیلومتر تخمین زده زده شده است. قنات زارچ، با قدمت بین 2000 تا 3000 سال و با 71 کیلومتر طول به عنوان یکی از بلندترین قنات های ایران شناخته می شود. عمیق ترین مادر چاه نیز در شهرستان گناباد با نام قنات قصبه قرار دارد که تاریخ حفر آن به دوره ی هخامنشی می رسد.
بعد از بررسی انجام شده در جلسه روز گذشته میراث جهانی یونسکو دراستامبول ترکیه، 11 قنات ایرانی در میراث تاریخی _ فرهنگی یونسکو در مجموع 20 اثر ایرانی در فهرست میراث جهانی یونسکو قرار گرفته اند. اسامی قنات های ثبت شده شامل:« قصبه گناباد، بلده فردوس، زارچ حسن آباد، آسیاب آبی میرزا نصرالله مهریز، جوپار کرمان، اکبر آباد و قاسم آباد بروات بم، مون در اردستان، وزوان و مزدآباد اصفهان و ابراهیم آباد اراک»، در 6 استان خراسان رضوی، خراسان جنوبی، یزد، کرمان، مرکزی، اصفهان هستند. برپایه این کنوانسیون، کشورهای عضو یونسکو می توانند آثار تاریخی، طبیعی و فرهنگی کشور خود را نامزد ثبت به عنوان میراث جهانی کنند. حفاظت از این آثار پس از ثبت در عین باقی ماندن در حیطه حاکمیت کشور مربوط ،برعهده همه کشورهای عضو خواهد بود. اما تاریخچه قنات های ثبت شده در اصفهان به شرح ذیل است:
قنات وزوان؛ گویای قدمت سکونت در وزوان
این قنات در قسمت شمالی شهر وزوان و قسمت جنوبی شهر میمه واقع گردیده و شاید تنها اثری است که با وجود سد 2500 تا 3000 ساله خود می تواند گویای قدمت سکونت در وزوان باشد. قنات بزرگ وزوان در یک لایه رسوبی _ سنگی قرار دارد که در طی سالیان متمادی با پایین رفتن سطح آب منطقه در دو طبقه یکی لایه ی رسوبی که از مظهر قنات دارای 2000 متر طول و 40/18 متر عمق آن در مادرچاه فعلی مشهود است. طبقه ی زیرین قنات که آب در آن جریان دارد از کف آب رو تا ارتفاع 2 متر و 10 سانتیمتری در لایه ی سنگی کوهستانی حفر شده است.
قنات مزد آباد؛ دومین قنات قدیمی کشور
این قنات در شهر میمه قرار گرفته و با طول18 کیلومترو عمق 100 متر در قسمت های نزدیک به مادر چاه و دبی آب زیاد هم به رودخانه ای زیرزمینی شباهت دارد و هم به لحاظ سنگواره های آستالاگمیت و آستالاگتیک به غار علیصدر همدان شبه است. بر اساس مطالعات زمین شناسی دانشگاه تهران این قنات، دومین قنات قدیمی کشور محسوب می شود که عمر 2000 سال دارد.
قنات مون در شهر اردستان؛ شاهکار علم مهندسی در قدیم
قنات دو طبقه ای اردستان با قدمتی 800 ساله و مربوط به دوران پیش از اسلام و به خصوص دوران کیانیان و اشکانیان و ساسانیان است همچنین از شاهکارهای علم مهندسی در قدیم و پیچیده ترین قنات های منحصربه فرد و اولین قنات دوطبقه در جهان است که در محله «مون اردستان» قرار دارد که برای کاوش و حفر آن از مقننان ورزیده شده است.
این قنات همانطور که از نام آن مشخص شامل دو طبقه که توسط یک قشر غیرقابل نفوذ به گونه ای که آب هیچ یک به دیگری نفوذ نمی کند از هم مجزا شده است. آنچه در منابع مکتوب آمده این قنات به 2 شکل، به قولی «کاوه آهنگر» زاده اردستان ذکر کردند و به قول دیگر بانی آن را «مقنی یزدی» می دانند که طی 2 مرحله آن را ساخته است که در مرحله اول: پیشنهاد احداث قنات در آن منطقه را به مردم داده است و در بار دوم به علت حفر قنات به صورت نامناسب خود اقدام به اصلاح قنات جهت آبدهی بهتر می کند که منجر به حفر میل چاه دوم می شود.
در هر طبقه این قنات، آبی مستقل به گونه ای که آب هیچ یک به دیگری نقوذ نمی کند جریان دارد. طول این قنات 2 کیلومتر و عمق مادر چاه آن 31 متر و دارای 30 میله و مقدار آبدهی آن 60 لیتر در ثانیه است و آب آشامیدنی حدود 200 نفر از اهالی محله مون اردستان را تامین می کند. همچنین کانال روئی آن حدود 200 متر دورتر ار کانال زیرین، نمایان می شود و سپس در پایین دست، در محلی به نام محله، «سیدهای اردستان» به همدیگر متصل می شود. این قنات در سال 1382، با شماره 9023 در فهرست آثار ملی ایران به ثبت رسیده است.
به نظر می رسد با توجه به قدمت این سازه به عنوان یکی از شاهکارهای علم منهدسی ساخت دست بشر با امکانات موجود آن زمان همچنین، منحصر بفرد و صاحب سبک بودن ایران در زمینه های مختلف از جمله: حفر قنات، می توان به این اثر تاریخی که در جهان و ایران شناخته شده است به عنوان یکی از پتانسیل های بالقوه جذب توریست، مورد تامل و توجه بیشتر و بهتر قرار گیرد.