اصفهان از دیرباز تا کنون مقصد گردشگران و محل اتراق کاروان‌های بسیار بوده است، برخورداری از کاروانسراهای کوچک و بزرگ با معماری و ویژگی‌های مختلف گواه پیشینه گردشگری و مهمان نوازی مردمان این خطه است.
به گزارش گروه وبگردی خبرگزاری صدا و سيما، در سفر نامه ناصر خسرو آمده است: «به هنگام اقامت او در اصفهان در یک کوی شهر ۲۰۰ صرافی و ۵۰ کاروانسرا بوده است». در طول قرن‌های متمادی تا به امروز، اصفهان به دلیل برخوداری از موقعیت منحصر به فرد جغرافیایی انتخاب نخست جهانگردان و مسافران بود، مساله‌ای که کاروانسراهای تاریخی این دیار آن را به اثبات می‌رساند.
این بنا‌ها اگرچه در طول تاریخ دستخوش تغییرات شده اند، اما همچنان زنده و سرشار از رمز و راز‌های شگفت است، سازه‌هایی زیبا، محکم و اصیل که گویی صدای ساربان و کاروان و همهمه مسافران از در و دیوار آن‌ها به گوش می‌رسد.
یافته‌های مورخان نشان می‌دهد از دوره پادشاهی هخامنشی و اشکانی کاروانسرای شناخته شده‌ای در ایران باقی نمانده است، ولی از زمان ساسانیان تعداد معدودی کاروانسرا باقی مانده که الگوی کاروانسراهای بعدی دردوره اسلامی قرار گرفته است. ر دوره صفوی طرح معماری کاروانسراها متحول شد به طوری که علاوه بر کاروانسراهای چهار ایوانی نوع کوهستانی، مدور، هشت ضلعی و کویری بر طبق موقعیت جغرافیائی و مکانی احداث شد، در دوره‌های زندیه، افشاریه و قاجاریه احداث کاروانسراها به شیوه گذشته ادامه پیدا کرد که بیشتر از نوع چهار ایوانی بودند و در ساخت آنان بیشتر از خشت استفاده شده است.
مروری بر ویژگی‌ها و معماری کاروانسراها، حقایقی جالب پیش روی چشم‌ها می‌گشاید چرا که به عنوان بارانداز و استراحتگاه، محل تعامل اندیشه‌ها و تبادل و تقابل آداب و رسوم اقوام و ملل مختلف بوده، موضوعی که بر غنای فرهنگی اصفهان اثر مستقیم داشته است.
کاروانسرای مادرشاه (عباسی)
این کاروانسرا در ۲۰ کیلومتری شمال شاهین شهر در تقاطع اتوبان کاشان اصفهان و بزرگراه دلیجان اصفهان واقع شده که به دلیل برخورداری از وسعت، استحکام، زیبایی و کیفیت ساخت به نام زیباترین کاروانسرای بین راهی شناخته شده است، موقعیت مکان این بنا گواه تشریفاتی و سلطنتی بودن آن است، به طوری که در فاصله کمتر از یک منزلی کاروانسرای گز و کاروانسرای مورچه خورت واقع شده است.
این بنای تاریخی که دارای ۲۸ متر طول و ۹۳ متر عرض است و ۱۴۰ اتاق در دو طبقه است در زمان سلطنت شاه حسین صفوی همزمان با بنای مدرسه چهارباغ احداث شد تا درآمد و عواید آن به مصرف مخارج طلاب و نگهداری مدرسه برسد، بیشتر جهانگردان این بنا را از کاروانسرا‌هایی میدانند که به امر مادرشاه عباس ساخته شده است، ولی مشخص نیست که منظور شاه عباس اول است یا شاه عباس دوم، نامگذاری این کاروانسرا هم به این دلیل بوده است.
این کاروانسرا دردوره قاجار مانند سایر آثار اصفهان مورد بی مهری ظل السلطان حاکم اصفهان قرار گرفت و بالاخره بوسیله این شاهزاده حاکم بفروش رسید، در سال۱۳۴۳ شمسی مقرر شد کاروانسرای مادر شاه با حفظ جنبه‌های هنری و ارزش‌های معماری دوران صفویه به یک مهمانسرای بین المللی تبدیل گردد، این مهمانسرا که امروز به نام 'مهمانسرای عباسی' نامیده می‌شود با نقاشی‌ها و تزئینات نقاشی و گچبری‌های بسیار زیبا و آثار چوبی نفیس یکی از جاذبه‌های بسیار زیبای اصفهان به شمار می‌رود.
کاروانسرای سفیدآب
این کاروانسرا در حدود ۴۰۰ سال پیش در عصر حکومت شاه عباس صفوی در جنوب شرقی دریاچه بزرگ نمک ساخته شده و جزو چهار کاروانسرای واقع در پارک ملی کویر (عین‌الرشید- قصربهرام-لکاب) است، در حاشیه جنوبی کاروانسرا کوه سفید آب و چشمه سفید آب قرار دارد که آب کاروانسرا از این چشمه تامین می‌شده است.
نزدیک‌ترین و معروف‌ترین راه دسترسی به این بنا راه آران و بیدگل- مرنجاب - سفیدآب است، کاوانسرا در فاصله ۶۰ کیلومتری شرق مرنجاب و در ۱۱۰ کیلومتری جنوب کاروانسرای قصر بهرام، جنوب غربی پارک ملی کویر و در نزدیکی سرمحیط بانی سفیدآب قرار دارد.
این بنا که از کاروانسراهای تاریخی حاشیه پارک ملی کویر ایران است تا صد سال پیش استراحتگاه کاروان‌هایی بوده که عازم راه ابریشم بوده‌اند.
به گفته مورخان شاه عباس برای سفر از اصفهان به ساری از این کاروانسراها استفاده می‌کرده است، نمای ظاهری این کاروانسرا آجری و ساخت آن به شیوه معماری اسلامی است، این کاروانسرای بزرگ در سه طبقه بنا شده است.
کاروانسرای بهجت آباد
کاروانسرا در بهجت آباد واقع در۶۰ کیلومتری شمال شرقی اصفهان قرار دارد و نام محلی آن 'گله کوه' است. نمای خارجی کاروانسرا مستطیل شکل بوده و در نمای خارجی آن هفت برج نیم دایره دیده می‌شود که شامل چهار برج در گوشهها و سه برج در وسط دیوار‌ها است.
حیاط مستطیل شکل داخلی به سبک چهار ایوانی بوده است و دور تا دور آن را چهارده اتاق با ایوان‌های در جلو احاطه کرده است. اصطبل‌های سراسری پشت اتاق‌ها قرار گرفتهاند و دارای چهار ورودی در دو انتهای اضلاع طویل حیاط هستند.
کنار هر یک از ورودی‌ها اتاق بزرگی وجود دارد که چهارپاداران و قافله داران در آن‌ها اقامت کرده اند، مصالح اصلی بنا آجر است و از سنگ در پیها استفاده شده است، بنا دارای کتیبهای بوده که حاکی از ساخت آن در زمان شاه عباس اول صفوی است. چشمه ای در نزدیکی کاروانسرا وجود دارد که به نظر می‌رسد در گذشته آب آشامیدنی کاروانسرا را تامین می‌کرده است.
کاروانسرای کوهاب نطنز
کاروانسرای 'میرابوالمعالی برزرودی' یا همان قلعه کوهاب نطنز به شماره ۱۴۸۹ در تاریخ ۲۰ دی ۱۳۵۵ در فهرست آثار ملی به ثبت رسید، این بنا در دوره شاه عباس اول توسط 'میرابولمعالی برزرودی' از امرای مقرب دربار، مشهور به 'آقا میر' که سمت وزیر حضور و مجلس نویسی شاه را داشته، بنا شد، دارای ۲۳ اتاق بوده که در چهار سمت حیاط قرار دارند، سنگ عصارخانه بزرگی در داخل کاروانسرا وجود دارد که نشان از وجود عصارخانه در این محل به منظور تهیه روغن برای تامین روشنایی کاروانیان درشب دارد، این بنا متشکل از ایوان‌های چهارگانه بوده که شاید هر کدام از ایوان‌ها متعلق به اشخاص بزرگ و اعیان و اشرافی بوده که به هنگام مسافرت به این کاروانسرا وارد می‌شدند.
کاروانسرای ملک
کاروانسرای ملک، در شمال شهرستان شهرضا در جوار امامزاده شاهرضا در مسیر اصفهان - شیراز بنا گردیده است. این کاروانسرا همانند دیگر بنا‌های عصر عباسی در زمین مستطیل شکل و به صورت چهار ایوانه ساخته شده است. این مکان در طول زمان شاهد حضور بزرگانی بوده است که به قصد عبادت در این محل برای مدتی اقامت می‌کرده‌اند.
سبک معماری این بنا همان گونه که گفته شد چهار ایوانه بوده که ایوان‌های شمالی وجنوبی و غربی آن با اطاق‌های بزرگی به صورت شاه نشین و ایوان شرقی آن به عنوان درب ورودی بوده است. در وسط این کاروانسرا حوض آب بزرگی وجود داشته که آب آن به مصرف کاروانیان و زائران حاضر در کاروانسرا می‌رسیده است. این آب از زاویه جنوب شرقی کاروانسرا با معابر تنگ و طولانی با پیچ وخم به کاروانسرا وارد می‌شده است و از سمت شمالی کاروانسرا خارج می‌گردیده است.
کاروانسرای نیستانک
در روستای نیستانک در ۳۰ کیلومتری جاده نایین به اردستان قراردارد که به عنوان یکی از زیباترین کاروانسراهای دوره قاجار محسوب می‌گردد.
بنای تاریخی کاروانسرای نیستانک به صورت چهارایوانی بوده و گوشه حیاط ورودی‌هایی جهت رسیدن به فضا‌های مخصوص استراحت مسافران و اسطبل احشام دیده می‌شود که به صورت حجره – حجره بوده و درداخل هر حجره بخاری دیواری دیده می‌شود.
دریک قسمت از این بنا در دو سمت ورودی اصلی و محوطه‌ای اختصاصی جهت بزرگان و حاکمان تعبیه شده است که به طور کامل خصوصی بوده و دارای چندین اتاق و بادگیر بوده و از بخش‌های تابستانی و زمستانی ساخته شده است.
گنبد راهرو با تزیینات آجری نمای زیبایی یافته است این کاروانسرا به صورت چهارضلعی از بیرون و به صورت هشت ضلعی در حیاط است.
کاروانسرای مرنجاب
مرنجاب از توابع شهرستان آران و بیدگل و در ۵٠ کیلومتری شمال شرق مرکز این شهرستان قرار دارد. کاروانسرای مرنجاب در حاشیه جنوبی دریاچه قم واقع شده است. جاده آران و بیدگل به مرنجاب و دستکن یکی از راه‌های ارتباطی بوده که اصفهان را به شهر‌های کاشان، یزد، مشهد و تهران متصل می‌ساخته است.
ین کاروانسرا از لحاظ معماری و طبیعت رویایی کویر و دریاچه نمک، همچون نگینی در دل کویر می‌درخشد.
کاروانسرای مرنجاب از جمله کاروانسراهای دوره صفوی است که این بنا در مسیر یکی از مسیر‌های جاده معروف ابریشم قرار گرفته است. با توجه به وجود مزرعه مرنجاب و وجود رشته قنات آب در این منطقه، دستور احداث کاروانسرای مرنجاب در کنار مزرعه و مجاورت دریاچه نمک صادر و به همت و کارگزاری ˈ آقا خضر نهاوندیˈ حاکم کاشان در زمان شاه عباس اول در سال ۱۰۱۲ هجری قمری، این کاروانسرا به منظور اقامت مسافران، تجار و مستقر شدن تعدادی نیروی نظامی برای تامین امنیت از این کاروانسرا به عنوان یک پایگاه ساخته شد.
در این کاروانسرا علاوه بر احداث چهار برج دیده بانی در چهار گوشه کاروانسرا، قسمت بام و دیوار‌های اطراف آن به صورت سنگر ساخته شده است که محافظان راه تجاری مرنجاب قادر باشند در مواقع احتمالی از جان و مال کاروانیان به خوبی دفاع کنند. در سال‌های اخیر و به تناسب توسعه برنامه‌های گردشگری در طرح پردیسان قرار گرفت و تعمیر و مرمت شد تا به عنوان یک اقامتگاه گردشگری کویری مورد استفاده قرار گیرد.
کاروانسرای شیخ علیخان
این کاروانسرا داخل روستای چاله سیاه (جهاد آباد) در ۴۵ کیلومتری شمال غربی اصفهان واقع است. کتیبههای بنا در قسمت داخلی سردر ورودی قرار دارد و همگی به خط نستعلیق نوشته شدند و حاکی از ساخت کاروانسرا به دستور شیخ علیخان زنگنه در زمان شاه سلیمان صفوی در سال ۱۰۹۸ ه. ق است. طبق گفته جهانگردان از این کاروانسرا بعنوان محلی برای پذیرایی و اقامت مهمان خارجی استفاده می شده است.
این بنا یکی از بهترین نمونههای کاروانسراهای صفوی است، تمام وسایل و امکانات رفاهی به وفور در قسمت‌های مختلف به کار رفته که نشان دهنده اوج پیشرفت در طراحی این کاروانسراست.
قسمت‌هایی همچون حیاط‌های مخصوص بانوان، تالار‌های هشت ضلعی، دو تالار پذیرایی واقع در پشت ایوان شمالی، اتاق‌های متعدد برای اقامت نگهبانان و قافله داران، مکان‌هایی جهت انجام خدماتی از قبیل نانوایی، خوار و بارفروشی، آشپزخانه که با وجود طاقچهها، رف‌ها و بخاری‌های متعدد به همراه هواکش‌ها از حداکثر امکانات رفاهی برخوردار بوده‌اند.
چنین امکانات و اجزایی در کمتر کاروانسرایی دیده می‌شود و ثابت می‌کند این کاروانسرا جزو کاروانسراهای سلطنتی محسوب می شده که پادشاهان صفوی برای اقامت خود از آن‌ها استفاده می‌کرده‌اند.
به گفته جهانگردان از این کاروانسرا به عنوان محلی برای استقبال از سفیران خارجی قبل از ورود به اصفهان نیز استفاده می‌شد.
کاروانسرای مورچه خورت
این کاروانسرا سمت چپ جاده اصفهان-تهران در روستای مورچه خورت در فاصله ۵۴ کیلومتری شمال غربی اصفهان قرار دارد. حیاط داخلی مربع شکل به سبک چهارایوانیست و دور تا دور آن۲۴ اتاق وجود دارد که جلوی هر کدام ایوانی قرار گرفتهاست، پشت ایوان بزرگ غربی بر محور ورودی بنا اتاق بزرگی قرار دارد که به نظر می رسد از آن به عنوان تالاری جهت سکونت افراد شاخص و یا پادشاه استفاده می‌شده است.
در چهار گوشه کاروانسرا چهار برج مدور قرار گرفته است که دو برج توپرو دوبرجی که در طرفین ورودی قرار دارند تو خالی هستند. درگاه ورودی از طریق راهرویی با سه دهانه شامل راهروی کوتاه، سرسرا و در انتها ایوان بزرگ شرقی به حیاط داخلی راه دارد. در این قسمت دو اتاقک و بالا خانهای وجود دارد که مورد استفاده کاروانسرادار و نگهبانان بوده است.
ویژگی‌های ساختمانی بنا نشان از دوران صفوی دارد. ۳۶ کتیبه بنا که در فضای داخلی سردر قرار دارد مربوط به دوره قاجار بوده که نشاندهنده انجام تعمیراتی در سال ۱۲۵۱ ه. ق است.
'شاردن ' که در عهد چند پادشاه صفوی به ایران سفر کرده است در سفرنامه خود از مورچه خورت به صورت 'موچاکن' یاد می‌کند و در مورد آن می گوید: در ساعت نه شب به موچاکن رسیدیم، این آبادی قریه بزرگی است که دارای پانصد باب خانه، باغچه و کاروانسراهای متعدد و باغات و بساتین بسیار و آب‌های روان است. '
کاروانسرای گز
این بنا در گز سمت راست اتوبان اصفهان-تهران در فاصله ۱۷ کیلومتری شمال اصفهان واقع شده است. بیشتر جهانگردان آن را به زمان شاه عباس اول نسبت دادهاند. درزمان حاضر چند سالی است که این کاروانسرا به صورت یک پادگان نظامی درآمده و به همین دلیل امکان بازدید بنا وجود ندارد.
کاروانسرای گز یکی از بزرگترین کاروانسراهای منطقه است. در چهار گوشه آن چهار برج وجود دارد که برفراز برج شمال شرقی چراغ راهنمایی وجود دارد که قابل مقایسه با چراغ راهنمایی کاروانسرای دمبی است.
دورتادور دیوار‌های خارجی بنا صفههای عمیق و محل‌های بستن چهارپایان دیده می‌شود. این امکانات جهت ایجاد تسهیلات بیشتر برای مسافران و امکان بارگیری بهتر چهارپایان بوده است.
آجر مهمترین ماده بکار رفته در بناست و از سنگ در پی و ازارههای بنا استفاده گردیده است، نمای داخلی حیاط به سبک چهار ایوانی بوده و در اطراف ایوان‌های چهارگانه ایوان‌های کوچکتری وجود دارد که هر کدام به یک اتاق منتهی میشوند.
در گوشهها چهار ایوان وجود دارد که هر کدام به سه اتاق منفصل میشوند، پشت ایوان‌ها و اتاق‌ها اصطبل‌های بزرگ و انبار‌ها وسیع موجود است، این اصطبل‌ها هشت ورودی دارند که در انتهای هر ضلع حیاط واقع شده اند.
کاروانسرای بلاباد
کاروانسرای بلاباد با مصالح سنگ و خشت پخته دارای طراحی همانند کاروانسراهای این عهد است. شاه‌نشینان این بنا به سوی چشم‌انداز زیبای روستای بلاباد گشوده شده است. این کاروانسرا در روستای بلاباد، در کنار جاده اصفهان نایین قرار گرفته و از جمله کاروانسراهای دوران صفویه است. در شهرستان نایین کاروانسرای نو گنبد و مشجری نیز از دوران صفویه باقیمانده‌اند. این کاروانسرا رو به ویرانی بود که با همت سازمان ایرانگردی و جهانگردی استان اصفهان بازسازی و مرمت شده است.
کاروانسرای دمبی
این بنا در جنوب شرقی روستای کوچک دمبی در۵۰ کیلومتری شمال شرقی اصفهان واقع شده است. ' آدام اولئاریوس' جهانگرد آلمانی در زمان شاه صفی در سفر به ایران در این کاروانسرا اقامت داشته است. سردر ورودی کاروانسرای دمبی شباهت زیادی با سردر کاروانسرای سین و کاروانسرای سرچم دارد که هر دو مربوط به دوره ایلخانی هستند.
سنگ، مصالح اصلی بکار رفته در بناست و این کیفیتی است که این بنا را از سایر کاروانسراهای منطقه مجزا می‌کند، بهرهگیری گسترده از سنگ با توجه به وجود منابع غنی در کوهستان‌های این محل توجیهپذی راست و از آجر بیشتر در روکار بنا بهره گرفته شده است.
دور تا دور این کاروانسرا برج هایی وجود دارد، فضای داخلی، حیاط مربع شکل و به سبک چهار ایوانی است، دور تا دور آن ۱۲ اتاق به همراه ایوانهایی در جلو وجود دارد. این اتاق‌ها و ایوان‌ها فاقد طاقچه و بخاری هستند، پشت اتاق‌ها اصطبل‌های کاروانسرا قرار گرفتند، کنار ورودی اصطبل‌ها در گوشههای بنا اتاقی وجود دارد که محل اقامت قافله داران بوده است.
کاروانسرای گبر آباد
کاروانسرای تاریخی گبرآباد یکی از بنا‌های کاروانی بین راهی دوره صفویه در مسیر تاریخی اصفهان- ری و در فاصله پنج کیلومتر شهر قمصر واقع شده که در تاریخ ۱۵ شهریور ۱۳۵۴ با شماره ۱۰۹۵ در فهرست آثار ملی ایران به ثبت رسیده است.
دیوار‌های این بنا از آجر ساخته شده است، سرسرای ورودی مستطیل و پوشش آن به صورت یک گنبد کم خیز بر روی چهار پخ بر چهار زاویه فضای میان هشتی استقرار یافته است.
بر فراز ساختمان اصلی کاروانسرا یک نیمه گنبد قرار دارد که داخل آن با رنگ‌های سیاه، زرد، آبی قاب سازی و زینت داده شد، برج‌های دو سمت نمای شمال دروازه را با همان ارتفاع متصل و ادامه داده اند، برجی که در طرف مغرب است و از یکی از سطوح پخ یک سرپوشیده پنج ضلعی راه گرفته دارای یک محل چهار گوش است، برجی که در سمت مشرق جای دارد و ترتیب ورود آن مشابه با برج اولی است، ولی محدوده چهارگوش آن با سه دهنه باریک که در آنجا تعبیه شده چشم اندازی به روی دره دارد.
کاروانسراها در اصفهان، یادگاری کهن از مهمان نوازی و شهره نصف جهان در روزگاران دور است، گنجینه‌هایی قدیمی، اما سرشار از ردپای زندگی و سفر، که در دو سال اخیر به دلیل شیوع کرونا امکان بازدید حضوری از این سازه‌ها محدود است.
به گزارش ایرنا و بنا بر اظهار مسئولان امر، نوروز ۱۴۰۰، ۲ نوع قالب سفر به اصفهان پیش‌بینی شده و مورد قبول است که شامل " سفر از طریق تور‌های گردشگری " و " استفاده از خودروی شخصی به شرط رزرو از قبل و ثبت اطلاعات در سامانه مسافریار " می‌باشد.
بر اساس آخرین مصوبه‌های ستاد استانی مقابله با کرونای اصفهان، امسال هیچ مسافری در قالب کمپ‌های نوروزی، منازل استیجاری و امثال آن، مدارس و ورزشگاه‌ها و امثال آن امکان اقامت ندارد و این مساله از طریق اتحادیه املاک به زیر مجموعه این اتحادیه ابلاغ شده است. همچنین پلیس فتا با تبلیغ‌کنندگان منازل استیجاری، باغ ویلا‌ها و امثال آن که در فضای مجازی به منظور جذب مسافر به این استان انجام می‌شود، برخورد می‌کند.
پذیرش مسافر محدود به هتل‌ها و مراکز اقامتی دارای مجوز ایمنی از دانشگاه علوم پزشکی خواهد بود که مشروط به رعایت موازین بهداشتی و پذیرش بر اساس محدودیت ۳۰ تا ۵۰ درصدی ظرفیت این مراکز خواهد بود.
استان اصفهان با پنج میلیون نفر جمعیت به‌عنوان قطب گردشگری جهان و ایران، بیش از ۲۲ هزار بنا و اثر تاریخی شناسایی شده دارد که از میان آن‌ها افزون بر یک‌هزار و ۸۰۰ اثر ثبت ملی شدند.
هفت اثر از آثار تاریخی اصفهان به نام‌های میدان نقش جهان، کاخ چهلستون، باغ فین کاشان و مسجد جامع و سه قنات به نام‌های وزوان، مزدآباد و مون به ثبت جهانی رسیده و کانون توجه گردشگران داخلی و خارجی است.
اصفهان حدود ۱۵۰ هتل، ۴۴۴ اقامتگاه بومگردی، ۷۰ هتل سنتی، ۱۵۰ خانه مسافر و ۲۳۰ مهمانپذیر و افزون بر ۳۵ هزار تخت دارد.
بخش گردشگری این استان در دوران شیوع ویروس کرونا متحمل خسارت مالی حداقل چهار هزار و ۸۰۰ میلیارد تومان شده است.