پریشان، بزرگترین دریاچه آب شیرین خاورمیانه، این روز‌ها به گورستان خاطرات ما و پرندگان مهاجر بدل شده است.
این دریاچه که در گویش محلی «پریشون» نام دارد، به نامهای مور، پریشان، شور، کازرون، یون، موز، توز و پریشم نیز شناخته شده است.
پریشان تنها دریاچه آب شیرین فلات ایران است که عمق آب آن از ۳,۵ تا ۵ متر گزارش شده است.
سال‌هاست که خشکسالی، این دریاچه را که در کنوانسیون رامسر به‌عنوان تالاب بین‌المللی ثبت و در تقسیم‌بندی مناطق جزء منطقه حفاظت‌شده محسوب می‌شود، از پای درآورده و برداشت‌های بی‌رویه آب، رگ‌های آن را خشکانده است.
باران دردی از پریشان دوا نکرد
به عقیده کارشناس محیط زیست فارس چاه‌های غیرمجاز که در حال حاضر در اطراف دریاچه پریشان برای مصارف کشاورزی زده‌شده است، موجب خشک شدن بیشتر این دریاچه شده؛ این در حالی است که آب این چاه‌ها نیز به علت برداشت بی‌رویه بسیار شور شده است.
این تالاب که روزی رطوبتش درختان انجیر، بادام، انگور و زیتون منطقه را سیراب می‌کرد، این روز‌ها تن خشکیده اش زیر هرم داغ خورشید روزگار می‌گذراند.
تعداد چاه‌های این منطقه به گفته مسئولان به هزار حلقه می‌رسد که نزدیک به ۳۰۰ حلقه آن غیرمجاز است. چاه‌های مجاز نیز اغلب محدودیت برداشت آب نداشته و بیش از حد آب از زمین استخراج می‌کنند که این خود روند تخلیه آب‌های زیرزمینی را تسریع می‌کند.
به نظر کارشناسان از دیگر دلایل اثرگذار و تشدید‌کننده چرخه خشکی دریاچه پریشان می‌توان به نیروگاه سیکل ترکیبی کازرون اشاره کرد. این نیروگاه که بخشی از برق مناطق جنوب را تأمین می‌کند برای خنک‌کردن سیستم توربین‌های خود اقدام به حفر چاه‌های عمیق کرده است که آب سفره‌های زیرزمینی و آبی که می‌بایست سهم دریاچه پریشان شود را می‌مکد و نابودی بیش‌ازپیش دریاچه را سبب می‌شود.
احداث جاده‌های ارتباطی در حاشیه دریاچه پریشان و آتش زدن نیزار‌های اطراف دریاچه که خود رطوبت کافی برای زیستن گونه‌های از پرندگان و لاک‌پشت‌ها را فراهم می‌کرد از دیگر عوامل نابود‌کننده این دریاچه بوده است.
اما قصه شوربختی‌های پریشان به همین جا ختم نی شود. زمین‌خواری نیز حال و روز این ذخیره‌گاه زیست‌بوم کره را پریشان‌تر کرده است.
حسینی کارشناس دادگستری کازرون می‌گوید: طی سال‌های نه‌چندان دور ۱۵۸هکتار از اراضی بستر و حریم تالاب پریشان به اشخاص حقوقی واگذارشده بود که حالا پس از ۷ سال شکایت و شکوائیه به دستگاه قضایی و با درخواست محیط‌زیست و حکم قضایی باز پس گرفته شد تا شاید مرهمی باشد بر زخم این تالاب.
عزت اله رئیسی اردکانی استاد دانشگاه شیراز و پدر هیدرولوژی آب‌های زیرزمینی در ایران می‌گوید: در زمان‌های گذشته میزان برداشت آب از دریاچه متناسب با میزان بارندگی بود به طور مثال در سال ۱۳۶۰ دو میلیون متر مکعب از آب دریاچه برداشت می‌شد که متناسب با بارندگی آن زمان بود، اما طی سالیان اخیر برداشت آب از این تالاب با میزان بارش همخوانی ندارد و بیش از ۲۸ میلیون متر مکعب آب برداشت می‌شود که همین عامل در کنار کشت چند نوبته در خالی شدن سفره‌های آب زیرزمینی بسیار موثر بوده است.
او ادامه می دهد: در دریاچه‌هایی که آب آن‌ها شور است با اندک برداشت بیش از حد مجاز از آب دریاچه، آب شورتر می‌شود بنابراین مجبور هستند آب کمتری را برداشت کنند، اما در دریاچه پریشان که آب شیرین دارد این محدودیت وجود ندارد و مردم با کم شدن آب چاه هایشان، آن‌ها را عمیق‌تر می‌کنند و این باعث می‌شود آب دریاچه خشک‌تر و خشک‌تر شود.
رئیسی می افزاید: در حال حاضر سطح آب زیرزمینی دریاچه حدود ۵ متر زیر سطح آب دریا است که اگر برداشت از آب به همین صورت ادامه یابد می‌تواند به ۱۰ یا ۱۵ متر هم افزایش یابد.
کوچ طبیعت
با کم رنگ شدن نشانه‌های حیات پریشان، طبیعت هم از این
روزگاری نه چندان دور از ۵۰۲ گونه پرنده شناسایی شده در ایران، چیزی بیش از صد گونه آن در منطقه ارژن و پریشان شناسایی می‌شد.
گونه‌های بسیار نادر و کمیاب عروس غاز، اردک مرمری و اردک سرسفید و پلیکان پا خاکستری نیز در دریاچه پریشان زادآوری می‌کردند.
اما اکنون دیگر نشانی از زندگی در دریاچه دیده نمی‌شود؛ پرندگان پرکشیده و رفته و تنها آشیانه‌های خالی شان در جای‌جای نیزار‌ها دیده می‌شود.
ظهرابی مدیرکل حفاظت محیط‌زیست فارس بابیان اینکه پس از خشک شدن دریاچه، گیاهان غوطه‌ور آبزی از بین رفته و دیگر اثری از ماهیان، بنتوز‌ها و فیتو پلانکتون‌ها نیز نیست می‌گوید: از ابتدای دهه نود «شنگ» یا همان «سگ آبی» دیگر در این دریاچه مشاهده نشده ا ست.
وی می‌گوید: متأسفانه این دریاچه میزبانی پرندگان مهاجر را به شکل قدیم ندارد.
ظهرابی ادامه می‌دهد: به خاطر برداشت‌های بی‌رویه‌ای که برای اراضی کشاورزی صورت گرفته در سال‌های اخیر از یک کشت به چند کشت رسیده و منابع آبی زیرزمینی افت شدیدی داشته است.
او بیان کرد: هیچ چیز بیشتر از سطح سفره آب زیرزمینی معیار نیست حتی اگر بارندگی هم افزایش یابد تا زمانی که سفره آب زیرزمینی تقویت نشود مشکل حل نمی‌شود و هیچ راهی جز کاهش برداشت نیست.
نوشدارو، پس از مرگ سهراب
اما در تقسیم بودجه، گویا صدای ضجه‌های دردناک پریشان را کسی نشنیده است.
از اقداماتی که در سال‌های اخیر در راستای احیای دریاچه صورت گرفته، احداث سد نرگسی در ۲۰ کیلومتری دریاچه پریشان است. این سد البته هنوز نیازمند اعتبار برای تکمیل است تا بتواند مشکلات این دریاچه را با مهار آب‌های سطحی و سیلاب‌ها و سپس تزریق آب به دریاچه مرتفع کند.
از دیگر اقدامات صورت‌گرفته می‌توان به مشخص کردن حریم دریاچه به وسیله خاکریز‌ها اشاره کرد.
کورسوی امید در دل تاریکی
برنامه احیای تالاب‌های فارس اردیبشهت ماه پارسال با برگزاری کارگاه‌های آموزشی و توجیهی پیگیری شد و متخصصان تاکید کردند: باید شرایطی برای احیای تالاب‌های استان مهیا شود که شورا‌های اسلامی نقش میراب و کدخدا را پیاده و بهره برداران به حرف شورا‌ها توجه کنند.
استاندار فارس، اما معتقد است احیای پریشان نیازمند حمایت ملی است.
رحیمی همچنین از تلاش جامعه دانشگاهی برای آماده کردن طرح جامع احیای تالاب‌های استان به دستور رئیس سازمان محیط زیست کشور خبر داده و می‌گوید: بهبود برخی زیر ساخت‌ها و اجرایی شدن برنامه‌های کلان مدیریتی در سطح استانی و کشوری به احیای تالاب‌ها می‌انجامد.
او با تاکید بر قدرت مجلس در مطالبه گری بیشتر به نقش نمایندگان فارس در مجلس شورای اسلامی هم اشاره کرده و می‌افزاید: برای احیا تالاب‌های فارس نمایندگان می‌توانند بسیار کمک کار باشند و کد یا ردیف اعتباری برای تالاب‌ها تعریف کنند.
مدیرکل حفاظت محیط زیست فارس می‌گوید: طرح مدیریت زیست بومی تالاب پریشان و برنامه‌های متناسب با این طرح برای احیاء تالاب پیش بینی شده است، ولی برخی دستگاه‌ها این مسئله را جدی نگرفته اند.
وی تاکید می‌کند: پیگیری تهیه و نصب کنتور‌های حجمی بر روی چاه‌های مجاز و گرفتن تعهد از کشاورزان برای نصب کنتور بر روی چاه ها، پر کردن چاه‌های غیرمجاز وکنترل برداشت از چاه‌های مجاز و محدودیت در تعداد کشت‌ها از جمله اقداماتی است که برای حفاظت از منابع آبی باید صورت می‌گیرد.
رئیسی استاد دانشگاه شیراز هم معتقد است اقداماتی مانند بستن چاه‌های غیرمجاز، گذاشتن کنتور روی چاه‌های مجاز و تعیین مقدار معینی از سهمیه برای چاه‌های مجاز می‌تواند چاره ساز باشد.
به عقیده کارشناسان محیط زیست، در حالی تمامی چشم‌ها به تکمیل و احداث سد نرگس دوخته‌شده است که به نظر می‌رسد نوشدارو پس از مرگ سهراب باشد.
مدیرکل حفاظت محیط زیست فارس، اما می‌گوید:مطالعات ارزیابی انتقال آب از سد نرگسی از نظر زیست محیطی انجام گرفته است و این اقدام از نظر علمی عملی است و تاثیر موثری بر محیط زیست دریاچه خواهد گذاشت و آسیبی هم به دریاچه وارد نخواهد کرد.
برای اجرای طرح انتقال آب ازسد نرگسی به تالاب پریشان تفاهم نامهای بین اداره کل محیط زیست استان فارس و آب منطقه‌ای فارس امضاء خواهد شد که پنجاه در صد از هزینه انتقال آب از سد نرگسی به تالاب پریشان اداره کل محیط زیست استان فارس و ۵۰ در صد هم آب منطقه‌ای پرداخت خواهد کرد.
ظهرابی با اشاره به نقش کشاورزان حاشیه پریشان دراحیاء آن تصریح می‌کند: احیاء پریشان با انتقال آب ممکن نخواهد بود مگر اینکه در استفاده از آب کشاورزی حوزه تالاب اصلاحاتی انجام گیرد
نبی الله مرادی تاکید می‌کند: تا زمانی که تمام چاه‌های غیر مجاز پر و چاه‌های مجاز نیز با محدودیت برداشت مواجه نشود بارندگی‌ها و آب‌های جاری شده در پریشان نمی‌تواند بر وضعیت تالاب تأثیر زیادی بگذارد.
از آنجایی که کشاورزی اصلی‌ترین دلیل نابودی دریاچه بود است، یافتن راه‌حل‌های جایگزین معیشتی برای مردم منطقه کمک شایانی به بهبود وضعیت آب‌های زیرزمینی و در نتیجه احیای دریاچه و رؤیای شیرین پریشان خواهد کرد.
مریم شمس
خبرگزاری صداوسیما مرکز فارس