سالِ نو وُ قرنِ نو، گیلان وُ نوروزش

به گزارش خبرگزاری صداوسیما مرکز گیلان؛ سال دارد، کم کم تازه می شود و قرن کهنه می رود تا برای همیشه، همه اتفاقات خوب و بد 100ساله اش را در قاب تاریخ، برای آدم های این قرن و قرن های بعد، به یادگار بگذارد.

 

اگر چه بهار اینجا در گیلان، با دمخور شدن بادِ گرمِ نیمه بهمن30، 40روزی زودتر، سر و کله اش را به گیلانی ها نشان داد اما از هفته اول اسفند، این بهارِ زودرس، در هجوم سامانه های سرد و بارشی، همین کنار، گوشه ها، قایم شده و منتظر است؛ آخرین زورآزمایی هایی زمستان، برای خودنمایی تمام شود و حال و هوای بهاری، دُرست و حسابی گذرش به گیلان بیفتد.

 

 

مادر، در حالی که سبزه می اندازد، نیت می کند؛ کاش قرنی که می رود، همه گرفتاری ها و بدی ها را با همین ویروس منحوس روزگار با خود ببرد و برکت، سلامت، آرامش و خوشبختی، نصیب همه آدم ها شود.

 

بهاری که اینجا در ایران، آمدنش را به نو شدن سال، گِره و 6دانگ آغازش را به نام "نوروز" سند زده اند.

 

بهاری که در این روزگار کرونایی، همچنان مردم را دلگرم نو و تازه شدن می کند.

 

گیلانی ها هم از حدود یک ماه پیش، با انجام آیین ها و سنت های نوروزی، به استقبال سال نو رفته اند.

حلوای خوشمزه ای که به گفته کارشناسان میراث فرهنگی قدمت پخت آن در دهستان ضیابر صومعه سرا به ۵۰۰سال می‌رسد.

 

 

اینجا در ضیابر صومعه سرا، این شیرینی محلی را دست جمعی درست می کنند.

 

 

معصومه خانم، در حالی که ماسک به چهره دارد و با دستکش خمیر وسط حلوا را آماده می کند می گوید: این سومین بار است که از اول اسفند تا امروز حلوا درست می کنم، خانواده های مان به ویژه بچه ها این حلوای عید را بسیار دوست دارند و با وجود اینکه هر بار مقدار زیادی درست می کنیم، خیلی زود تمام می شود.

 

یکی از زنان در حالی که کره محلی ذوب شده را به آرد اضافه می کند و خمیر را ورز می دهد می گوید: یک ماه مانده به عید، همانطور که خانه تکانی را آغاز می کنیم، پخت حلوا را هم شروع می کنیم و برای تهیه آن، از آرد برنج، شکر، کره، روغن، گردو، دارچین، گل‌محمدی، شوید، پونه و گزنه استفاده می کنیم.

 

او می گوید: تا قبل از آمدن کرونا، بساط حلوا پزی مان گرم تر و دورهمی های مان برای پخت حلوا بیشتر بود اما دو سال است که به علت شیوع کرونا، وعده های حلوا پزان کمتر شده و برای رعایت فاصله گذاری سعی می کنیم تعداد کمتری از بانوان دور هم جمع شویم.

 

 

آنطور که از حرفهای مسئولان میراث فرهنگی، گردشگری و صنایع دستی بر می آید  تلاش هایی هم برای به ثبت رسیدن این شیرینی خوشمزه و مراحل تهیه آن به عنوان سنت پیشواز سال نو در فهرست آثار ناملموس کشور، در حال انجام است. 

برای اینکه نوروزی خوان ها را از نزدیک ببینم ، به روستای دارباغ دهستان گَشت فومن فومن می روم و شب را در خانه یکی از بستگان می مانم. 

 

آقا ولی، صاحب خانه می گوید: نوروزی خوان ها 10روزی است که کارشان را شروع کرده اند و امشب هم به اینجا می رسند.

 

 

همه به طرف ایوان خانه می دویم.

 

نوروزی خوان ها با لباس محلی در حالیکه ماسک به صورت زده اند، کنار پرچین حیاط، چوب و فانوس به دست، آواز شان را با سلام به  صاحب خانه آغاز می کنند.

 

" الهی صاحب خانه بد نبینی 

120سال در این منزل بمانی 

عروسی جوانان را ببینی 

خدایا سال نو را کن مبارک 

مبارک باد، مبارک باد، مبارک"

نوروزی خوانی شان که تمام شد ، یکی از آنها که کیسه ای به دوش دارد، جلو آمد و چند شاخه شمشاد کوچک به صاحب خانه داد و در عوض، آقا ولی هم مقداری، پول و شیرینی به او داد.

 

 

او می گوید: از کودکی، 15روز مانده به نوروز، شال و کلاه می کنم و در شهرستان فومن، در دهستان گشت، دارباغ و روستاهای همجوار نوروزی می خوانم.

 

این نوروزی خوان با بیان اینکه با توجه به چرخش ماه های قمری و تقارن نوروز با ایام و مراسم مذهبی، مضمون اشعار نورزی خوانی هم عوض می شود گفت: برای مثال وقتی که نوروز با ماه محرم همزمان می شود، در مدح امام علی و امام حسین علیهما السلام اشعاری را می خوانیم و امسال هم که عید نوروز با ماه شعبان هم زمان شده، نوروزی خوان ها اشعار شاد می خوانند. 

 

او اضافه می کند: کرونا هم نتوانسته فانوس نوروزی خوانی را خاموش کند، چرا که معمولا نوروزی خوان ها دم در هر خانه، دور از اهالی خانه آواز می خوانند و بعد از پایان نوروزی خوانی، فردی که کیسه هدایا را حمل می کند، جلو می رود و با رعایت فاصله هدیه اش را از صاحب خانه تحویل می گیرد و از طرفی ماسک هم می زنیم.

محمد بشرا پژوهشگر فرهنگ مردم گیلان با بیان اینکه در 100سال گذشته، دست کم 11آئين ويژه، براي پيشواز و گرامي داشت بهار و نوروز در گیلان برگزار می شد گفت: نوروزي خواني، عَـروسِ گوُله، رابِ چَـره، تــَکـَم چي، خِـرس باني، عَـنتـَر رقصاني، مطرب هاي دوره گرد، آتش بازي، گول گوله چهارشنبه(چهارشنبه سوری)، خانه د َموجي يا خانه پازني و بره گرداني، از مهم ترین آیین های استقبال از بهار و گرامیداشت نوروز در گیلان است که در مناطق مختلف استان برگزار می شد.

 

او با بیان اینکه در گذشته بلند شدن بانگ نوروزی خوان ها به مردم آمدن بهار را نوید می داد افزود: این خبردهندگان و پيام آوران نوروز تا شب چهارشنبه آخر سال و گاه تا شب عید هم در محله ها نوروزی می خواندند.

 

محمد بشرا می گوید: اگر چه این آیین نسبت به گذشته کمرنگ تر شده اما هنوز در برخی از مناطق گیلان به ویژه در روستاهای مناطق کوهستانی، آوای نوروزی خوان ها، شب های آخرین ماه سال، در کوی و برزن شنیده می شود.

 

 

اين پژوهشگر گيلاني آئين هاي عَـروسـِه گـُـلـِـه، رابِ  چَـره و تــَکـَم چي در گیلان را نماد مبارزه طبيعت با سرما و بازگشت بهار می داند و اضافه می کند: عروس گوله نمایشی آیینی است که در آن شخصیت هایی همچون غول به عنوان نمادی از زمستان، پيرمرد به عنوان طبيعت، عروس "بهار" و گل خانم، ساق دوش عروس با خواندن اشعاری، نقش آفرینی می کنند.

 

محمد بشرا می گوید: گیلانیان در گذشته خرس و میمون را حیوانات مبارکی می دانستند، خرس بازان و عنتر رقصانان هم بر اساس این باورداشت، چند روزی مانده به بهار با این دو حیوان در مناطق مختلف استان، نمایش اجرا می کردند و درضمن سرگرم کردن مردم به آنان آمدن سالی مبارک و پرمیمنت را مژده می دادند.

 

 

محمد بشرا با اشاره به اینکه در روزهای پایانی سال مطربهای دوره گرد به همراه یک مردجوان که لباس زنانه پوشیده و بزک کرده بود؛ به شهر رشت می آمدند افزود: مطرب ها بانواختن ساز و پایکوبی به در خانه ها رفته به مردم مژده آمدن بهار می دادند و از صاحب هر خانه چیزی به عنوان مژدگانی می گرفتند.

 

وی گذری هم به مراسم چهارشنبه سوری در گیلان دارد و توضیح می دهد: این مراسم در گیلان مانند دیگر مناطق کشور با آتش زدن کپه هایی از کاه و پریدن روی آن، هنوز هم برگزار می شود و البته خرید اسپند و آیینه، شکستن ظروف سفالی و انداختن دستمال رنگي توسط پسران جوان، از دريچه بام هاي سفالي به داخل خانه هااز ديگر رسوم چهارشنبه آخر سال در گيلان است که امروزه کمرنگ شده است. 

 

محمد بشرا با بیان اینکه در گذشته زنان گیلانی، از نیمه های اسفند برای درست کردن شیرینی های محلی که به "عید ِحلوا" معروف است، دور هم جمع می شدند افزود: هر منطقه از گیلان حلوا ها، شیرینی ها و تنقلات عیدانه مخصوص به خود را دارد  که مهم ترین آنها شـِـكـَري حلوا، مِـیان پور، عسلی حلوا، تــَـبجــه تانی، نان ‌کشتا، نان لاکو و برنج بو داده است که هنوز هم در برخی از مناطق گیلان بویژه در روستاها مرسوم است.

وی با اشاره به اینکه گیلانی ها علاوه بر لوازم هفت سین بر سر سفره شاخه شمشاد و قیچی هم می‌گذارند گفت: گیلانیان در گذشته هنگام تحويل سال، تمامي چراغ هاي منزل را روشن می گذاشتند و فردی را که خوش قدم و «سبك پا» می دانستند، قبل از تحویل سال به در خانه می فرستادند و از وی می خواستند بعد از نو شدن سال، درب خانه را زده و قدم در حیاط خانه بگذارد تا سال جدید را با قدم خیر خود، برای اهالی خانه میمون و مبارک سازد.

 

 

وی به یکی از جذاب‌ترین و پرطرفدارترین بازیهای ایام نوروز در گیلان اشاره کرد و گفت: در بازی"مرغانه جنگ" که همه گروه های سنی در آن شرکت داشتند، با تخم مرغ پخته شده به سر تخم مرغ دیگر ضربه می زدند و هر که تخم مرغ رقیب را می شکست، صاحب آن می شد.

محمد بشرا با بیان اینکه درگیلان دید و بازدید های نوروزی از اولین روز سال شروع می شد گفت: كودكان و نوجوانان دراین ایام، کیسه ای پارچه ای به گردن آویخته و چوب به دست، دسته جمعي به ديدن بزرگترهای محل رفته و از آنها تخم مرغ، حلوای عید و گاهی هم سکه عیدی می گرفتند و در کیسه های خود می گذاشتند.  

 

وی با بیان اینکه در روز 13فروردین هم مردم گیلان دست از کار می کشیدند و به دامان طبیعت می رفتند گفت: در این روز زنان گیلانی 7سنگ را در دست گرفته و با خواندن اشعاری هم چون "سال به در 13به در، سال دِگر بـــِشــَم سفر، ای آب روان تو بکن می مَردِ مهربان " نیت کرده و سنگ ها را در آب رودخانه می انداختند و به این ترتیب نحسی را به در می کردند.

 

این پژوهشگر فرهنگ گیلان، معتقد است اگرچه سنت ها و آیین های نوروزی گیلان، بر پایه مراودات اجتماعی و دید و بازدید شکل گرفته و شیوع کرونا، دست و پای خیلی ها را برای زنده نگه داشتن این آیین ها بسته است اما خانواده ها می توانند، برخی از این آیین ها از جمله پخت حلواها و نان های محلی و درست کردن تنقلات محلی، آیین های تحویل سال و چهارشنبه سوری و مرغانه جنگ را در خانه انجام دهند و یا دست کم این آیین ها را برای نسل جدید بازگو کنند.

اداره کل میراث فرهنگی، گردشگری و صنایع دستی گیلان که در چند سال گذشته قدم هایی برای احیای مراسم، آیین ها و سنت های نوروزی گیلان برداشته است، نوروز1400 هم تلاش می کند، با وجود شیوع کرونا، این مراسم را  با رعایت شیوه نامه های بهداشتی احیا کند.

 

معاون گردشگری میراث فرهنگی، گردشگری و صنایع دستی گیلان می گوید: این اداره کل، برگزاري نمادين آیين هاي نوروزي در سطوح منطقه اي، ثبت ملي آیين هاي نوروزي براي حفظ سابقه و اصالت آنها و چاپ و توزیع آثار دیداری، شنیداری و مکتوب براي معرفی و شناخت آئين ها را در دستور کار خود قرار داده است.

 

حمیدرضا آذرپور از برگزاری سالانه 15نمايشگاه و همايش منطقه اي، ملي و بين المللي با محوریت آئين هاي نوروزي تا قبل از شیوع کرونا در گیلان خبر داد و گفت: از پارسال و به علت شیوع ویروس کرونا، تعداد معدودی مراسم برای احیای آیین های نوروزی گیلان با رعایت شیوه نامه های بهداشتی برگزار شده است.

 

او با بیان اینکه در موزه میراث روستایی گیلان، برخی از آیین های نوروزی با رعایت شیوه نامه های بهداشتی به نمایش گذاشته می شود افزود: بنا داریم، بر اساس وضعیت کرونایی و رنگ بندی شهرستانها، مجوز برگزاری ویژه برنامه های نوروز را از ستاد مقابله با بیماری کرونا بگیریم و با رعایت شیوه نامه های بهداشتی، بخشی از آیین های سال نو را برای مردم مناطقی که شرایط کرونایی بهتری دارند، به نمایش بگذاریم.

 

رییس کمیته جشنواره های بومی-سنتی و روستایی گیلان هم می گوید: اگر چه تا پارسال و پیش از شیوع کرونا، مراسم مختلفی با موضوع نوروز و آیین های آن در مناطق مختلف گیلان برگزار می شد و مردم به ویژه گردشگران با این آیین ها آشنا می شدند اما دو سال است که در برگزاری چنین مراسمی کمی احتیاط می کنیم. 

 

 

خبرها از معاونت میراث فرهنگی اداره کل میراث فرهنگی گردشگری و صنایع دستی گیلان هم حاکی است؛ با پیگیریهای این معاونت در سالهای گذشته، آیین های نوروزی راب چره به شماره 237، عروس گوله به شماره 136، نوروزی خوانی به شماره 413 و نوروز بل گیلانی به شماره 1371در فهرست آثار معنوی ملی کشور ثبت شده است.

 

آیین ها و سنت های نوروز در گیلان هم برگرفته از اعتقادات و باورداشت های مردم این منطقه و پیام آور آمدن سالی نو است.

 

احیا و بزرگداشت این آیین ها که به نوعی شناسنامه اصالت، اعتبار و قدمت اقوام این خطه است، اگر چه با وجود ویروس عالم گیر کرونا، کمی سخت شده اما می توان در پوشش فاصله گذاری اجتماعی و شیوه نامه های بهداشتی، برخی از این آیین ها را دست کم در بین اعضای خانواده و به ویژه نسل جدید رواج داد؛ چرا که حفظ، احیا و انتقال این میراث معنوی می تواند عزت نفس قومی را افزایش داده و سبب افزایش خودباوری اجتماعی شود.