علامه دهخدا؛ چهره علمی و ادبی؛ فعال سیاسی و اجتماعی

به گزارش سرویس پژوهش خبرگزاری صدا وسیما:  استاد علی‌اکبر دهخدا، ادیب، شاعر و سیاستمدار ایرانی، در سال ۱۲۵۷ خورشیدی در تهران زاده شد. علامه دهخدا یک چهره علمی و ادبی دارد و یک چهره سیاسی؛ دهخدا هم شاعر و نویسنده و زبانشناس و محقق و مترجم است و هم سیاستمدار و مرد سیاست. البته چه کسی است که نداند ادبیات، تابعی از اجتماع است.

 

علامه دهخدا به ادبیاتِ متعهد پایبند و درپی اصلاح جامعه بود؛ به همین علت، عواطف اجتماعی و مضامینی مانند آزادی و قانون را به جای احساسات فردی و عواطف شخصی به کار می‌گرفت. او نابسامانی‌های اجتماعی، فرهنگی، سیاسی و اقتصادی را با هدف برانگیختن مخاطب و ریشه کن کردن مفاسد در آثار ارزشمندش نمایش می‌داد.

دهخدا را از پیشگامان طنزپردازی در عصر مشروطیت می‌دانند؛ طنز یکی از عوامل درخشان بودن حیات ادبی دهخداست. طنز دهخدا از زیباترین نمونه‌های آثار اجتماعی زبان فارسی است؛ طنزی تلخ و گزندۀ همراه با تحلیلی دقیق و قوی.

 

با توجه به نقش مهم طنز در تصویر مفاسد و نابسامانی‌های موجود در لایه‌های اجتماع، دهخدا از این ابزار برای تسلی روحش که از استبداد و فساد و جهل آزرده بود بهره می‌گرفت؛ از این رو با نگارش مقالات طنزآمیز "چرند و پرند" در روزنامه صور اسرافیل از معایب و مفاسد انتقاد می‌کرد.

 

دهخدا در هر شماره صور اسرافیل، مطلبی درباره مسائل سیاسی، اقتصادی و اجتماعی و در پایان، مقاله‌ای با عنوان چرند و پرند با نام مستعار "دخو" می‌نوشت. نکته مهم در طنز‌های دهخدا، علاقه او به حال مردم خرده‌پاست؛ زیرا او از جنس مردم روزگارش بود و به زبان مردم و برای آن‌ها می‌نوشت.

دهخدا با نثر ویژه‌ای که در نوشتن مقالات انتقادی صوراسرافیل (چرند و پرند) به کار برد، نمونه‌ای از نثر طنز و انتقادی فارسی را ابداع کرد. وی هر حادثه‌ای را دستاویز قرار می‌داد تا به استبداد بتازد. دهخدا در ادبیات عهد انقلاب مشروطه مقامی ارجمند دارد؛ او را باهوش‌ترین و دقیق‌ترین طنزنویس این عهد می‌دانند.

 

سبک نگارش مقالاتش در ادبیات فارسی بی‌سابقه بود؛ دهخدا از طنز سیاسی در مقالاتش استفاده می‌کرد؛ به عبارت دیگر زبانش در مقالات، طنزآلود و انتقادی بود.

 

دهخدا از سوی دیگر با ادبیات کهن ایران آشنا بود و انواع نثر فارسی را می‌شناخت، لغت شناس بود و این ویژگی‌ها در کنار شناختش از اوضاع زمانه، صور اسرافیل را به روزنامه ای، فهم پذیر برای همه تبدیل و مقالاتش را میان مردم دوست داشتنی کرده بود.

 

دهخدا که با فرهنگ عامه و اصیل کشور نیز آشنا بود، از امثال و حکم در مقالاتش استفاده و در قالب این امثال، مهم‌ترین و دقیق‌ترین مسائل اجتماعی را بیان کرده است. دهخدا در یکی از مقالات "چرند و پرند"، این گونه به نظام ظالمانة ارباب و رعیتی زمان خود می‌تازد:

«نوکر‌ها می‌آیند، ما را از کاروانسرا می‌برند خدمت ارباب. آن وقت، ارباب ... همچون بدغیظ می‌شود که خدا نصیب هیچ مسلمان نکند. هنوز ما از راه نرسیده، می‌گوید شنیده ام امسال ... پنجاه من گندم در پالوعه داری. می‌گوییم، آخر ارباب، ما هم مسلمانیم. ما هم عیال داریم. ما هم اولاد داریم. ما هم از اول سال تا آخر سال زحمت می‌کشیم.

 

ما هم از صدقه سَر شما، باید یک لقمه نان بخوریم. آن وقت ارباب چنان چشم هایش از حدقه در می‌رود و خودش با عصا به طرف ما حمله می‌کند که مسلمان نشنود، کافر نبیند و می‌گوید: ... حالا برای من بلبل شده، بچه‌ها بزنیدش. آن وقت بیست نفر مهتر، درشکه چی، آبدار می‌ریزند سَر ما تا می‌خوریم، می‌زنند».

دهخدا در یکی از شماره‌های صوراسرافیل، مسمط معروف «یاد آر ز شمع مرده یاد آر» را در یادبود میرزا جهانگیرخان شیرازی به چاپ رساند:

بگشود گره ز زلف زرتار               محبوبه نیلگون عماری،
یزدان به کمال شد پدیدار           و اهریمن زشتخو حصاری،
                    یاد آر ز شمع مرده یاد آر

دهخدا در قالب‌های غزل، قطعه، مثنوی، مسمط، رباعی و دوبیتی شعر می‌سرود و مضامین اشعارش، رسواکردن ظالمان و نالایقان و مبارزه با ریا، دوست داشتن وطن و دادخواهی بود

.
"حکایت وطن دوستی" از اشعار میهنی علی اکبر دهخداست که دوست داشتن وطن و دفاع از میهن را در مقابل بیگانگان و دشمنان، به ما می‌آموزد:

هنوزم ز خُردی به خاطر در است       که در لانۀ ماکیان برده دست
به منقارم آن سان به سختی گَزید      که اشکم چو خون از رگ آن دم جهید
پدر خنده بر گریه ام زد که: هان!       وطن‌داری آموز از ماکیان

دهخدا گذشته از فعالیت‌های سیاسی به ویژه در قالب آثار ادبی، یک اثر ادبی شاخص دارد؛ اثر عظیم و جاویدانِ "لغت نامه" که الحق از بی نظیرترین و مهم‌ترین کتاب هاست. این کتاب که بزرگ‌ترین فرهنگ فارسی تا به امروز است، حدود چهل سال از عمر استاد را به خود مشغول کرد و استاد در این مدت مشغول تهیه یادداشت‌های آن و تنظیم و تألیف و نظارت بر آن بود.

 

دهخدا در پاسخ به اینکه چرا شعر و نثری به سبک سابق نمی‌نویسد، می‌گوید: «بسیارند کسانی که حاضرند وقت و نیروی خود را صرف شعر گفتن و مقاله نوشتن کنند؛ ولی شاید کمتر کسی بخواهد و بتواند با تألیف آثاری مانند امثال و حکم و لغت نامه، وظیفه‌ای دشوار و خسته‌کننده و طاقت‌سوز، ولی واجب را تحمل نماید».

 

به هر روی، لغت نامه بخش بزرگی از واژگان زبان فارسی را با معنا و کاربردشان شامل می‌شود و کمتر محققی است که در کار پژوهش، به آن رجوع نکند.

از مرحوم دهخدا آثار متعددی به یادگار مانده است که لغت نامه، امثال و حکم، ترجمة روح القوانین، تعلیقات بر دیوان ناصر خسرو، لغت فرس اسدی، تصحیح دیوان ابن یمین و تصحیح یوسف و زلیخا از جمله آنهاست.

استاد علی‌اکبر دهخدا، دوشنبه هفتم اسفند ۱۳۳۴ در ۷۷ سالگی رخ در نقاب خاک کشید و در زیارتگاه ابن بابویه در مقبره خانوادگی دفن شد.

امید جلوداریان؛ پژوهشگر اداره پژوهش خبری