چثه اش از آنچه فکر می‌کردم هم کوچک‌تر بود، کمی هول شده بود و می‌ترسید که نکند همسرش از راه برسد.
رخت ولباس‌های زنانه اش به هیکل کودکانه اش نمی‌آمد. النگو‌ها و حلقه اش در بین دستان و انگشت نحیفش سُر می‌خورد.
رد سوختگی قابلمه روی دستش مشخص بود.
وقتی حرف می‌زد چشمانش را از من می‌دزدید همان طور که سرش پایین بود، با لحنی آرام شروع به صحبت کرد:۱۴ ساله هستم و یک سالی از ازدواجم می‌گذرد .
تا کلاس پنجم بیشتر درس نخواندم، چون برای ادامه تحصیل باید مدرسه دورتری می‌رفتم، که خانواده ام قبول نکردند و اولین خواستگاری هم که آمد، شوهرم دادند.
شوهرم در یک میدان میوه و تره بار کار می‌کند، او ۱۶ سال از من بزرگ‌تر است. شالش را روی شکمش انداخت ودر حالیکه صورتش قرمز شده بود با لحنی شرمگین گفت:چند ماه است باردارم .
به سختی خودش را جا به جا کرد و ادامه داد: در محله ما دختر‌های زیادی در این سن ازدواج می‌کنند، خانواده‌ها توان مالی ندارند که ما در خانه پدر بمانیم.
نوال آهی کشید و گفت: آن چه درباره‌ی ازدواج فکر می‌کردم با زندگی واقعی فرق داشت، هر روز دعا می‌کنم که‌ای کاش حرفهای بلد بودم، خودم کار می‌کردم و خانه پدرم می‌ماندم.
همسرم، چون ۱۶ سال از من بزرگ‌تر است، حرفهای مرا حساب نمی‌کند، خانواده همسرم، هم مرا به چشم کسی می‌بینند که عزیزشان را از چنگشان در آورده است.
البته توان مالی که نداشته باشی، سوختن و ساختن را خوب یاد می‌گیری.
قصه کودک همسری داستان نوال نیست
بر اساس گزارش وضعیت اجتماعی و فرهنگی منتشر شده از سوی مرکز آمار ایران: مجموعاً در بهار و تابستان سال گذشته ۱۶۰۱۷ مورد ازدواج دختران ۱۰ تا ۱۴ ساله به ثبت رسیده بود، اما همین آمار در سال جاری با رشد ۲ درصدی نسبت به سال گذشته به ۱۶۳۸۱ مورد به ثبت رسیده است.
سمیرا دماوندی پژوهشگر حوزه کودک با اشاره به قابل تامل بودن آخرین داده‌های مرکز آمار ایران، ابتدا به تعریف خانواده می‌پردازد:بر اساس سیاست‌های کلی نظام خانواده ابلاغی ۱۳۹۵، «خانواده واحد بنیادی و سنگ بنای جامعه اسلامی و کانون رشد و تعالی انسان و پشتوانه سلامت و بالندگی و اقتدار و اعتلای معنوی کشور و نظام است».
بنابراین خانواده نقشی بنیادی در شکل گیری شخصیت فرد ایفا می‌کند؛ و کانون رشد و تعالی ویژگی‌های شخصیتی افراد در جامعه، خانواده است.
دماوندی در ادامه با بیان این که شکل گیری نظام خانواده در سنین کودکی با چالش‌های فراوانی روبه روست، گفت: در کودک همسری ما با این موضوع مواجه هستیم که ، کودکی که در حال تجربه با محیط اطراف و کسب مهارت‌های زندگی است و هنوز به قواعد پیچیده زندگی زنا شویی هم پی نبرده، وارد رابطه‌ای می‌شود که او را دچار گمگشتگی می‌کند.
با توجه به اختلاف سن بالای زوجین در بیشتر این نوع ازدواج‌ها، امکان گفت وگوی منطقی و دوستانه وجود ندارد و زوجین زندگی خود را بدون تفاهم و تعادل پیش می‌برند و رابطه زن و شوهری بیشتر شبیه پدر فرزندی می‌شود.
ندیدن آموزش‌های زناشویی، نداشتن مشارکت و تصمیم گیری در امور خانه باعث می‌شود تا اعتماد به نفس در کودکی که نقش همسر را دارد، به شدت پایین آید.
وی در ادامه افزود:خانواده نابهنجار باعث شکل گیری نادرست شخصیتی و اجتماعی فرزندان خانواده می‌شود کودک همسری می‌تواند رفتار‌های نابهنجار اجتماعی را افزایش می‌دهد. ما چطور انتظار داریم نسلی شاد و سرزنده داشته باشیم که در جهت خودشکوفایی خود و جامعه تلاش کند؛ در حالیکه این نسل قبل از خودشکوفایی ازدواج کند؟
سایه ازدواج زود هنگام، برهمسر داری و فرزند پروری
وی درادامه افزود: مادرانی که هنوز خود دوران کودکی خود را طی نکرده اند و بهره کافی از روابط عاطفی والدین نبرده اند، بعد از ازدواج می‌بایست پاسخگوی نیاز‌های عاطفی نوزادان خود باشند.
آیا اساسا جامعه ما می‌پذیرد که دخترزیر ۱۳ بتواند مادر شود و بتواند کودک خود را به درستی تربیت کند؟
مرکز آمار ایران: تعداد ۳۴۶ نوزاد دربهار امسال متولد شده اند که مادر آن‌ها زیر ۱۵ سال سن داشتنداز سوی دیگر، ازدواج زودهنگام و بارداری، آسیب‌های جسمی و روحی سختی به این کودک همسران وارد می‌کند؛ که همین موضوع هم تاثیرات قابل پیش بینی بر رفتار فرزندان و تربیت آن‌ها می‌گذارد.
دماوندی با بیان این که انتظاری که از این کودکان می‌رود این است که در عین حال باید همسران خوبی هم باشند. آیا همسر زیر ۱۳ سال می‌تواند روابط با شریک زندگی اش را به درستی مدیریت کند و در شرایط بحرانی رفتار منطقی داشته باشد؟
حال اگر همین «کودک مادر» از سوی همسر خود مورد رفتار خشونت آمیز قرار بگیرد یا رها شود، به دریافت کمک‌های مالی و حقوقی نیازمند می‌شود و بودجه‌های کلانی می‌بایست صرف مراقبت از این زنان و فرزندان آن‌ها صرف شود در حالیکه همین بودجه می‌توانست در جهت خودشکوفایی اجتماعی و اقتصادی این زنان صرف شود.
وی همچنین افزود: به دلیل نبود رشد فکری و عدم درک صحیح زندگی مشترک، دوام ازدواج‌های این چنینی پایین است و همین امر به افزایش طلاق، تشکیل پرونده‌های مالی برای دریافت مهریه و افزایش جمعیت زندانیان مهریه منجر می‌شود که نتیجه مستقیم این موضوع، افزایش بار مالی دولت در تامین هزینه‌های قضایی، سازمان زندان‌ها و حمایت از خانواده‌های زندانیان است.
درواقع ما یک چرخه و تسلسل باطل از رفتار‌های نابهنجار اجتماعی و تاثیر آن بر سلامت جامعه، سازندگی و پیشرفت کشور داریم.
کودک بیوه، معضلی نشات گرفته از کودک همسری
این پژوهشگر حوزه کودک در ادامه اضافه کرد: هرساله ارقامی در مورد کودکان مطلقه و بیوه زیر ۱۸ سال از سوی مراکز پژوهشی و اماری استخراج می‌شود، با توجه به آمار سال ۱۳۹۵ بیش از ۱۴ هزار دختر زیر ۱۸ سال مطلقه یا بیوه در کشور وجود دارد که خود این موضوع یک آسیب اجتماعی است.
این افراد نیازمند کمک‌های روان درمانی و روان شناختی، آموزش‌های شغلی و فرزند پروری و همچنین حمایت‌های مالی هستند، سازمان‌هایی مثل کمیته امداد و بهزیستی می‌بایست این مسئولیت‌ها را به دوش بکشند. در عین حال، افسردگی، سرخوردگی و بسیاری از معضلات دیگر نیز زندگی این دختران را در اجتماع تحت تاثیر قرار می‌دهد.
اگر نگاهی به آمار افراد تحت سرپرستی کمیته امداد و بهزیستی در کشور بیاندازید، اغلب این افراد، خصوصا زنان سرپرست خانوار، کسانی بوده اند که برحسب اجبار، یا به دلخواه خود و یا براساس افکار فرهنگی خانواده و منطقه‌ای که در آن ساکن هستند، در کودکی و پیش از خودشکوفایی فکری و اقتصادی ازدواج نموده اند.
مطابق با آمار مرکز پژوهش‌های مجلس از وضعیت اجتماعی ایرانیان در بهار ۱۳۹۹، تعداد مددجویان تحت پوشش بهزیستی در سال ۱۳۹۵ تا ۱۳۹۸ روند افزایشی داشته و در مدت سه سال از ۲۲۰۴۳۹۲ به ۲۶۳۲۹۴۶ نفر رسیده است.
همچنین تعداد خدمات گیرندگان از مراکز آسیب‌های اجتماعی بهزیستی از ۵۲۱۲۵۱ نفر در سال ۹۵ به ۹۴۵۳۹۴ نفر در سال ۹۸ رسیده. همچنین، تعداد زنان سرپرست خانوار از ۱۷۸۴۰۳ در سال ۹۴ به ۲۵۵۶۹۲ نفر در سال ۹۸ رسیده است.
کودک همسری از دید گاه علم حقوق
خانم نوال نزاری وکیل پایه یک دادگستری، صحبت هایش را با یک سوال آغاز می‌کند: به نظر شما دختر ۱۴ سالهای که از منظر قانون برای انجام امور رسمی و اداری نیازمند اعلام نظر، ولی قهری خود است، نمی‌تواند در انتخابات شرکت کند و یا گواهینامه بگیرد، چگونه می‌تواند یک زندگی را اداره کند؟
نزاری در ادامه به بیان تاریخچه قانون سن ازدواج می‌پردازد: برای آن که به تعریف درستی از کودک همسری دست پیدا کنیم لازم است ابتدا نگاهی به تاریخچه سن ازدواج در قانون مدنی داشته باشیم.
اوضمن اشاره به ماده ۱۰۴۱ قانون مدنی اظهار می‌کند: تعیین سن ازدواج در کشور ما پیشینه تاریخی دارد.
اما طبق ماده ۱۰۴۱ قانون مدنی که در سال ۱۳۱۳ به تصویب رسید، سن ازدواج برای دختر ۱۵ و برای پسر ۱۸ سال در نظر گرفته شد و کمتر از این سن با رعایت شرط مصلحت و پیشنهاد مدعی العموم و تصویب محکمه ازدواج محقق می‌شد.
اما در سال ۵۳ این قانون تغییر کرد و سن ازدواج دختر ۱۸ سال و پسر ۲۰ سال قمری تصویب شد.
اگر چه در قانون سال ۵۳ ازدواج در سن پایین ترامکان پذیر بود.
در این ماده قید شد، ازدواج کمتر از ۱۸ سال تا سن ۱۵ سال امکان‌پذیر است و کمتر از آن بدون هیچ شرطی اجازه داده نمی‌شود و همچنین تصریح شد که برای زندگی زناشویی توان جسمی و روانی باید لحاظ شود و نظر دادستان و تصویب دادگاه شهرستان لازم است.
نهایتا در سال ۸۱ مجمع تشخیص مصلحت نظام اصلاحات آخر در مورد ماده ۱۰۴۱ را به تصویب رساند و از این پس، براساس این ماده: «نکاح دختر قبل از رسیدن به سن ۱۳ سال تمام و پسر قبل از رسیدن به سن ۱۵ سال تمام شمسی منوط (شد) به اذن، ولی به شرط مصلحت با تشخیص دادگاه.»
یعنی در قانون فعلی سن ازدواج برای دختر ۱۳ سال و برای پسران ۱۵ سال تمام شمسی در نظرگرفته شده است.
نزاری در ادامه افزود:اگر به تاریخچه تعیین سن ازدواج در ایران از دوران باستان تا به امروز بنگریم، سن ازدواج همواره از ۱۴ سالگی تا ۱۸ سالگی متغییر بوده و تعیین کف سنی ازدواج هم مانع ازدواج و تزویج کودکان نشده است.
وی با بیان این که برای تعریف کودک همسری باید ابتدا کودک را تعریف کرد، به معاهده جهانی کودک اشاره می‌کند: مطابق کنوانسیون بین المللی حقوق کودک که ایران هم آن را امضا کرده و مجلس شورای اسلامی هم در سال ۷۲ آن را به تصویب رسانده است،
کودک : به افراد انسانی زیر ۱۸ سال اطلاق می‌شود و حداقل سن مصوب ازدواج در این کنوانسیون ۱۸ سال تمام است.
بر اساس ماده ۱ قانون حمایت از اطفال و نوجوانان مصوب ۱۳۹۹ نیز در بند ۱ و ۲؛ دوران کودکی را به دو دوران «طفولیت و نوجوانی» تقسیم نموده و طفل را هر فردی که به «سن بلوغ شرعی نرسیده» و نوجوان را هر فرد زیر ۱۸ سال کامل شمسی که به «سن بلوغ شرعی رسیده است»، تعریف نموده است.
مطابق ماده ۱۴۷ قانون مجازات اسلامی مصوب ۱۳۹۲ سن بلوغ در دختران و پسران، به ترتیب، نه و پانزده سال تمام قمری است؛ بنابراین طفل دختر و پسر کسی است که کمتر از ۹ سال و ۱۵ سال سن دارد و بیش از این سن دوران نوجوانی است.
یعنی مطابق قانون حمایت ۹۹ دوران نوجوانی دختران از ۱۰ سالگی و پسران از ۱۶ سالگی آغاز می‌شود.
وی با بیان اینکه این توضیحات نشان می‌دهد که؛ ما در قوانین مختلف سن‌های مختلفی را برای دوران کودکی مطرح کردیم اظهار داشت: خود این موضوع باعث سردرگمی است. دوم اینکه سن ده سالگی بدون تحقیق در مورد تغییرات هورمونی بدن دختران تعیین شده؛ زیرا سن عادت ماهانه اکثردختران بیشتر از ۱۰ سالگی است و انتظار می‌رفت در تصویب قانون مجازات ۱۳۹۲ و قانون حمایت ۱۳۹۹ این موارد مورد توجه قرار گیرد، اما متاسفانه چنین نبوده است.
وی همچنین ضمن اشاره به ازدواج دختران کمتراز ۱۳ سال وپسران کمتر از ۱۵ سال، که طبق قانون باید حتما با اذن، ولی و اجازه دادگاه صورت گیرد بیان کرد؛ متاسفانه به غیر از آمار رسمی شاهد ازدواج‌هایی غیر رسمی که به صورت عادی صیغه‌ای خوانده می‌شود، هستیم.
البته چند وقت پیش شاهد حرکت مثبت دادستانی شهر نمین بودیم که عاقد ۱۲۰ دختری که زیر سن قانونی عقد شده بودند، تفهیم اتهام شد و دو دفتر خانه هم پلمپ شد.
دادستانی هم اظهار کرد:بر اساس ماده ۴۵ قانون حمایت از خانواده برای این جرم از ۶ ماه تا ۲ سال حبس پیش بینی کرده و این قانون شامل پدر، مادر، دختر، داماد و عاقد می‌شود، دادستانی همچنین اعلام کرد : با هیچ کس در این مورد تعارف ندارد و با چنین مواردی برخورد خواهد شد.
تاریخچه لایحه منع ازدواج کودکان زیر ۱۳ سال
لایحه تعیین حداقل سن ازدواج یا همان لایحه اصلاح ماده ۱۰۴۱ قانون مدنی که بررسی آن به سال ۹۲ بر می‌گردد، در نهایت در سال ۹۷ تقدیم دولت شد که دو تغییر کلیدی را هدف قرار داده بود:
نخست افزایش حداقل سن ازدواج دختران به ۱۶ سال و پسران به ۱۸ سال
دوم مجاز دانستن ازدواج ازدواج دختران بین ۱۳ تا ۱۶ سال و پسران بین ۱۶ تا ۱۸ مشروط به حکم دادگاه خانواده
اما این لایحه موفق به تصویب در کمیته فرعی کمیسیون لوایح فرعی دولت نشد، در همین راستا معاونت امور زنان لایحه را اصلاح کرد و حداقل سن ازدواج را برای دختران ۱۳ و برای پسران ۱۵ سال تعیین کرد، یعنی با تصویب نهایی این لایحه در مجلس ازدواج دختران زیر ۱۳ سال و پسران زیر ۱۵ سال ممنوع می‌شود.
این لایحه در کمیسیون اجتماعی مجلس دهم مورد بحث وبررسی قرار گرفت، اما مورد تصویب قرار نگرفت .
نظر مخالفان لایحه منع ازدواج کودکان
لایحه منع ازدواج کودکان، موافقان و مخالفانی را در مجلس با خود همراه کرده است.
مخالفان لایحه منع کودک همسری افزایش سن ازدواج در سالهای اخیر را یکی از دلایل مخالفت خود ابراز می‌کنند.
دلیل دیگر مخالفت، مغایرت با آموزه‌های دینی وعرف سنتی عنوان می‌شود .
تصویب این لایحه حرکتی است در جهت فقه پویا
نزاری در ادامه اضافه کرد: درست است که شرع عوض نمی‌شود، اما تفسیر‌ها می‌توانند تغییر کنند. در این مورد خاص، این فق‌ها هستند که باید وارد شوند و تفسیر شرعی منطبق با زمان و مکان ارایه دهند.
خانم دکتر باقری استاد دانشگاه چمران وجامعه شناس به دلایل اصلی به وجود آمدن کودک همسری می‌پردازد: وی علت اصلی افزایش کودک همسری را فقر مالی و فرهنگی عنوان می‌کند .
درجوامعی که دختران آینده‌ای جز ازدواج و فرزنداوری ندارند و در عین حال خانواده نیز از توان فکری و مالی برای حمایت از دختران خود برخوردار نیست، شاهد افزایش کودک همسری هستیم.
وی هم چنین نبود امکانات آموزشی و افزایش ترک تحصیل، تعصب‌های فرهنگی، را از جمله، دلایل دیگر افزایش کودک همسری برمی شمرد.
وی در ادامه اضافه کرد: بررسی‌ها نشان می‌دهد در در برخی نقاط کشور، کودک همسری به دنبال افزایش وام ازدواج رشد داشته است و آمار‌هایی موجود است که کودکان زیر ۱۵ سال به ویژه دختران از این وام استفاده کرده اند.
این جامعه شناس در ادامه به ارایه راه حل‌هایی برای کمرنگ شدن این معضل اجتماعی می‌پردازد:
- آموزش به والدین و تبیین مشکلات ازدواج در کودکی
- آموزش به دختران و پسران و افزایش مهارت‌های خودباوری
- حمایت مالی از خانواده‌های کم برخوردار برای مقابله با تزویج کودکان
- تصویب قوانین جامع و مانع در خصوص تعیین سن ازدواج
- ممنوع کردن ازدواج‌های غیررسمی، جرم انگاری بازدارنده در خصوص ازدواج‌های غیررسمی و برخلاف قانون
- شناسایی کودکان در معرض ازدواج زودهنگام و حمایت‌های حقوقی و مشاوره‌های روانشناسی
- افزایش امکانات رفاهی، تحصیلی و بهداشتی در محله‌های حاشیه نشین، روستا‌ها و مناطق کم برخوردار
- استفاده از رسانه‌های جمعی و آموزش و پرورش جهت تبیین معضلات ازدواج‌های زودهنگام و اجباری
- رایزنی و همفکری با افراد مذهبی و بزرگان قبیله برای بهبود حقوق کودکان و زنان و مردان
از همه مهمتر صرف بودجه برای طراحی و اجرای برنامه‌های پیشگیرانه رشدمدار و اجتماع مدار با هدف ایجاد زمینه خودشکوفایی افراد جامعه به جای صرف هزینه‌های بسیار در جهت مقابله با جرم و آسیب‌های اجتماعی پس از آن.
* محقق و نویسنده : زهرا کیانی