در یادداشتی بررسی شد،
تحلیل روز؛ عربستان و معضلی به نام محمد بن سلمان
جایگاه متزلزل بن سلمان در داخل و خارج از عربستان و اقدامات اخیر ولیعهد سعودی در تغییر قوانین این کشور برای جلب نظر غربی‌ها و آمریکا نشان می‌دهد بن سلمان بسیار تحت فشار قرار گرفته است.
به گزارش سرویس بین الملل خبرگزاری صدا و سیما، مجتبي شاهسوني کارشناس مسائل بين الملل در يادداشتي درباره تلاش های بن سلمان برای ماندن در قدرت نوشت: جایگاه متزلزل بن سلمان در داخل و خارج از عربستان و اقدامات اخیر ولیعهد سعودی در تغییر قوانین این کشور برای جلب نظر غربی‌ها و آمریکا نشان می‌دهد بن سلمان تحت فشار‌های روانی زیاد و مستمری از جانب اعضای ارشد خانواده سلطنتی قرار گرفته و مقامات عربستان بر ضرورت برکناری محمد بن سلمان حتی به شکل موقت تاکید دارند.
قتل خاشقچی و آغاز افول بن سلمان
اطلاعات منتشر شده از سوی محافل نزدیک به ملک سلمان نشان می‌دهد که او پس از فاش شدن قتل خاشقجی دوره بسیار پرتنشی را از یک دهه گذشته تا کنون پشت سر گذاشته است؛ به ویژه اینکه ردپای پسرش در این جنایت دیده می‌شود. علاوه بر آن این اتفاق جایگاه ملک سلمان را در سطح جهانی بسیار کاهش داد. به عنوان مثال او دو بار مجبور شد با رجب طیب اردوغان تماس بگیرد و پس از آن شاهزاده خالد فیصل را نزد اردوغان بفرستد. این در حالی است که رئیس جمهوری ترکیه عامدانه با تاخیر و پس از یک و نیم روز جواب تماس محمد بن سلمان را داد که نشان دهنده ضعف موقعیت منطقه‌ای و جهانی عربستان است.
ملک سلمان در امور مربوط به حاکمیت داخلی و روابط خارجی مجبور شد برای ساماندهی به اوضاع آشفته ناشی از بحران خاشقجی نقش فعال تری را برعهده بگیرد. از سوی دیگر ملک سلمان متوجه شد که محمد بن سلمان از اختیاراتی که وی به او داده بود سوء استفاده کرده است. در این میان ملک سلمان از جانب شاهزاده‌های سعودی نیز به شدت تحت فشار قرار گرفت و مجبور شد امتیازاتی را واگذار کند که نمی‌خواست.
جایگاه لرزان بن سلمان و اصلاحات جدید
ولیعهد سعودی در حالی که جایگاه بسیار متزلزلی در داخل و خارج از کشور دارد برای بهبود شرایط خود به مقامات سعودی دستور داده که یک سری مقررات و دستورالعمل‌های عالی را برای جذب بیشتر گردشگران خارجی معرفی کنند. این تصمیمات قرار بود قبل از برگزاری اجلاس گروه ۲۰ که در ریاض به صورت مجازی برگزار شد، اعلام شود؛ اما به تعویق افتاد. اجازه نوشیدن الکل در هتل‌ها و مکان‌های تروریستی در عربستان به گردشگران خارجی ، ایجاد کلوپ‌های شبانه بیشتر، امکان آزادی پوشش لباس و روابط جنسیتی برای جذب گردشگران از جمله تغییرات پیش بینی شده به عنوان بخشی از راه‌حل‌های مقابله با اقتصاد بحران زده عربستان سعودی است. همچنین گفته می شود که بن سلمان اداره تحقیقات عمومی سعودی پیگیری اقدامات ناشایست و نامشروع در داخل عربستان و در سایت‌های ارتباطی را متوقف خواهد کرد.
همچنین سازمان تفریح و سرگرمی سعودی قصد دارد جشن‌های آواز «عظیم» را با شرکت خوانندگان اروپایی و آمریکایی برگزار کند. سازمان تفریح و سرگرمی سعودی قصد دارد پس از کسب مجوز از وزارت بهداشت در مورد وضعیت اپیدمیولوژیک داخل عربستان، جشن‌های بزرگی را در سال جاری ترتیب دهد. در همین راستا «سعود المعجب» دادستان کل عربستان از کارمندان دادسرای عمومی خواست تا اختلافات فرهنگی را در خصوص گردشگران و بازدیدکنندگان از عربستان را در نظر بگیرند. علاوه بر این دادگاه سلطنتی عربستان در تلاش برای تغییر نگاه‌ها به این کشور برخی از سخت‌گیرانه‌ترین قوانین خود را تسهیل کرده است از جمله اینکه اجازه حضور زنان برای تماشای مسابقات ورزشی و رانندگی آن‌ها از ماه ژوئن را صادر کرد. اکنون دیگر زنان خارجی مجرد زیر ۲۵ سال اجازه خواهند داشت بدون همراهی یک مرد به این کشور سفر کنند. نیاز مالی حاصل از کاهش قیمت نفت، اقتصاد بحران زده و تمایل برای مدرن شدن و همراه شدن با دولت های غربی موجب شده است تا گردشگری در عربستان به هر روش ممکن و حتی در تناقض با آداب و رسوم این کشور در اولویت قرار گیرد. مقامات سعودی امیدوارند تعداد گردشگران سالانه دو برابر شود و تا سال ۲۰۳۰ به سی میلیون نفر برسد و ظرف مدت دوسال سی و سه میلیارد دلار برای کشور درآمد حاصل شود.
نقشه های جدید بن سلمان برای ماندن در قدرت
سعد الفقیه یکی از مخالفان سعودی از نقشه‌های جدید ولیعهد سعودی برای اثبات وفاداری اش به آمریکا و غرب و در نتیجه ماندن در قدرت و رسیدن به پادشاهی انتقاد کرد. سعد الفقیه همچنین از قصد محمد بن سلمان ولیعهد سعودی برای به اصطلاح توسعه فضای قانونگذاری، به روز کردن قوانین و مشخص کردن سن ازدواج انتقاد کرد.
تغییر استبدادی قوانین برای نزدیکی به غرب
محمد بن سلمان ولیعهد عربستان سعودی اعتراف می‌کند خودش قوانینی را تغییر می‌دهد که در دادگاه‌ها بر اساس آن‌ها حکم داده می‌شود. او خواسته بگوید به توصیه‌های کارشناسان و علما یا متخصصان گوش نمی‌کند. زمانی که حاکم خودش را مجاز می‌بیند تا قوانین را خود هر طور که می‌خواهد، تغییر دهد، در واقع در بالاترین حد به استبداد افتخار می‌کند و جالب آنکه چنین تصمیمی به خیال وی موجب نزدیکی به برخی از کشور‌های به اصطلاح دمکراتیک غربی می شود.
تغییر قوانین به بهانه بروز شدن
محمد بن سلمان همچنین ادعا کرده است که تغییر قوانین به معنای به روز شدن است، اما نگفته که یکی از شاخصه‌های به روز شدن نیز تضمین آزادی بیان است حال آنکه از استقلال دستگاه قضایی در عربستان خبری نیست و دستگاه امنیتی نیز دستش باز است و محدود نیست و جلوی بازداشت‌های مستبدانه و جلوی اذیت و آزار و شکنجه بازداشت شدگان گرفته نمی‌شود و از شفافیت و مشارکت سیاسی و بازخواست نیز خبری نیست.
عدم تطابق قانون گذاری با شریعت
نکته دیگر در تغییر استبدادی قوانین توسط بن سلمان این است که قانون گذاری بر اساس شریعت نخواهد بود بلکه قوانین وضعی خواهد بود و هیئت علمای ارشد نیز در تدوین قوانین مشارکت نخواهند کرد بلکه امور به «متخصصان» سپرده خواهد شد.
بی توجهی به چالش های اجتماعی و اقتصادی
محمد بن سلمان در حال و هوای خاصی زندگی می‌کند که بر اساس آن، اولویت‌ها و شیوه برنامه ریزی را مشخص می‌کند و به چالش‌های کشور اعم از بیکاری، فقر، نبود مسکن و خدمات، فساد دستگاه‌های دولتی و رنج مردم از ظلم و طغیان اهمیتی نمی‌دهد و روز‌های آینده بدتر نیز خواهد شد.
تغییر قوانین و رقم خوردن فاجعه ای جدید
محمد بن سلمان گمان می‌کند با این گام‌ها نظر دولت‌های غربی و مشخصا آمریکا را جلب می‌کند و شاید از تصمیمات بایدن اینگونه فهمیده است که قدرت بن سلمان را از بین می‌برد و برای کنار گذاری او تدارک می‌بیند، اما نمی‌داند که چنین رفتار‌ها و تصمیماتی، کشور‌های غربی را به این باور می‌رساند که بن سلمان فردی گستاخ است و هر روز دست به فاجعه جدیدی خواهد زد.
جدید ترین نقض حقوق بشر در عربستان سعودی
چالش حقوق بشری را نیز باید به چالش های جدی سیاسی ، اجتماعی و اقتصادی پیش روی بن سلمان افزود اخیرا دادگاهی در عربستان با این توجیه که فرد شکنجه شده باید ثابت کند شکنجه شده است، از اقرار به شکنجه لجین الهذلول فعال حقوق بشر زندانی در این کشور خودداری کرداین مساله با واکنش های زیادی در داخل و خارج از این کشور روبرو شد و برخی به شدت از نقض حقوق بشر در این کشور انتقاد کرده اند.
اراده کافی برای توقف جنگ در یمن نیست
رئیس سابق حزب کارگر انگلیس فاش کرد این کشور به فروش سلاح به عربستان که از آن‌ها برای کشتار مردم یمن استفاده می‌شود، ادامه می‌دهد. در همین راستا محمد عبدالسلام، سخنگوی انصارالله یمن در توئیتی نوشت: انگلیس و دیگر کشور‌ها به یاد داشته باشند که این آنان هستند که به تجاوز به مردم یمن و محاصره آنان ادامه می‌دهند. آن کسی که اول و فورا باید متوقف شود، طرف متجاوز و جنایتکار است، اما آنکه از خود دفاع می‌کند، در مسیر درست قرار دارد و حق با اوست و اگر بخواهد پیش از متوقف شدن تجاوز و پایان محاصره کوتاه بیاید، از نظر اخلاقی، ملی و انسانی سرزنش می‌شود.
درخواست آمریکا برای صلح، از حرف تا عمل
عضو شورای سیاسی جنبش انصارالله یمن نیز پیش‌تر در واکنش به درخواست آمریکا برای صلح اعلام کرد: مذاکره این جنبش درباره اوضاع یمن مشروط به توقف حملات هوایی و لغو محاصره است. محمد البخیتی افزود: به شرط توقف حملات هوایی، عقب نشینی نیرو‌های بیگانه و لغو محاصره، جنبش انصارالله برای مذاکرات و توقف جنگ در یمن آمادگی دارد. وی در ادامه گفت: این جنبش در انتظار اتخاذ اقدامات عملی دولت آمریکا برای توقف حمایت از عربستان است و در قبال حرف‌های آمریکا کاری انجام نمی‌دهد. محمد علی الحوثی عضو شورای عالی سیاسی یمن تصریح کرد: ما موضع جو بایدن رئیس جمهور آمریکا را در حد حرف می‌دانیم و منتظر توقف جنگ و پایان محاصره یمن هستیم. آمریکا باید در عمل جنگ عربستان و امارات علیه کشور ما را متوقف کند. آنچه عربستان و امارات انجام می‌دهند، تروریسم است.
تلاش عربستان، امارات و ترکیه برای پنهان کردن اختلاف ها
روزنامه الاخبار لبنان در گزارشی مفصل از اسناد افشا شده «ویکی لیکس» درباره عربستان سعودی نوشت، طرف‌های اماراتی و سعودی تلاش می‌کنند تا اختلافات خود را در بسیاری از امور پنهان نگه دارند؛ اما این موضوع درباره دیپلماسی فعال عربی و غربی در دو کشور صدق نمی‌کند. اسناد محرمانه مربوط به فعالیت دیپلمات‌های غربی و اماراتی در عربستان سعودی اثبات می‌کند که در ابوظبی هستند کسانی که از سیاست‌های «محمد بن سلمان» ولیعهد عربستان سعودی شکایت دارند. با این حال دیپلمات‌های مذکور به ندرت درباره جنبه‌های پیچیده روابط ابوظبی و ریاض که مربوط به ایفای نقش #امارات متحده عربی در قالب «نگهبان ناظر» بر رفتار رژیم عربستان تحت حکمرانی محمد بن سلمان است صحبت می‌کنند. علت این امر آن است که مقامات امارات متحده عربی تمایل دارند دیپلمات‌های خود را در ریاض نگه دارند و برخی از محققان برای تهیه گزارش‌هایی درباره وضعیت عربستان با وزارت خارجه و سرویس‌های امنیتی امارات قرارداد بستند.
در این زمینه یک دیپلمات فرانسوی که در ابوظبی فعالیت دارد به همتای لبنانی خود گفت که مشکل ابوظبی با ریاض همان مشکل لبنان و سوریه قبل از ۲۰۰۵ است. در آن زمان مقامات لبنان نمی‌توانستند بدون موافقت دمشق هیچ گام استراتژیکی بردارند. در اینجا نیز امارات متحده عربی برای انجام هر گونه ابتکار عمل منتظر موافقت عربستان می‌ماند. در این میان «محمد بن راشد» حاکم دبی بیشتر از همه تحت تاثیر این محدودیت‌ها قرار داشته و خشمگین است؛ چرا که معتقد است محمد بن سلمان به شکل ویژه در رقابت با امارات بوده و «محمد بن زاید» حاکم ابوظبی نیز کاری برای رهایی محمد بن راشد از این شرایط نمی‌کند.
روشن است که پس از حکمرانی محمد بن سلمان در امور عربستان، امارات امیدوار به برقراری رابطه‌ای در یک سطح دیگر با ریاض بود. در همین زمینه محمد بن زاید با این فرض که ولیعهد سعودی شریک بزرگی در پروژه وی خواهد بود برای گسترش نفوذ کشور‌های عربی حوزه خلیج فارس در منطقه و سراسر جهان همه تلاش خود را به کار برد. اتحاد میان این دو طرف در ابتدا فراتر از آسیب زدن به رقیب سنتی شان یعنی «تمیم بن حمد آل ثانی» امیر قطر بود و شامل ترکیه و یک سری کشور‌های دیگر در منطقه نیز می‌شد؛ بنابراین محمد بن زاید روابط شخصی خود را با محمد بن سلمان گسترش داد تا اینکه ناگهان اتفاقی افتاد که همه چیز را تغییر داد.
این دیپلمات غربی ادامه داد به شکل ناگهانی همه چیز تغییر کرد. بن سلمان رفتاری متفاوت از خود نشان داد و به محض اینکه قدرت را در داخل عربستان به دست گرفت و موفق شد مخالفان خود را چه در خاندان سلطنتی و چه خارج از آن بیرون کند با روش دیگری شروع به رفتار با بن زاید کرد. به دنبال آن ریاض به شدت از عملکرد طرف‌های اماراتی و مصری در پرونده قتل «جمال خاشقجی» روزنامه نگار منتقد سعودی ناراضی است، زیرا انتظار داشت که این کشور‌ها محکم در کنار عربستان در این پرونده بایستند.
اسناد افشا شده در این زمینه نشان می‌دهد که رفتار دیپلماسی امارات درباره پرونده‌هایی که محمد بن سلمان در گیر آن‌ها شده بود از موقعیت ناظر فراتر رفته و متمرکز بر جزئیاتی شد که نشان می‌داد اماراتی‌ها درصدد انجام تغییراتی در عربستان هستند که موجب تضعیف ولیعهد جوان سعودی شده و جایگاه او را به قبل از دوره رسیدنش به منصب ولیعهدی در این کشور برمی‌گرداند.
مقامات ترکیه نیز به مانند امارات مدارک قاطع علیه ولیعهد سعودی را فاش نمی کنند و طبق معامله ای که بین عربستان و ترکیه با نظرات آمریکا انجام می شود محمد بن سلمان تا حدودی از این مسئله مصون می ماند، اما این اتفاق و پیامدها و پس لرزه های آن محمد بن سلمان را از آنچه که هست ضعیف تر می کند و ممکن است او را مجبور به تجدیدنظر در محاسبات خود برای آینده کند. بر اساس این معامله ای که بین عربستان و ترکیه و تحت نظارت آمریکا برای حمایت از ولیعهد سعودی انجام می شود ترکیه در ازای یک سری شروط سیاسی و اقتصادی که تماماً به نفع آنکارا است نقش مستقیم محمد بن سلمان در قتل خاشقجی را انکار می کند. در این شرایط حاشیه امنی برای محمد بن سلمان شکل می گیرد، روابط عربستان و ترکیه نزدیک می‌شود اما سعودی ها باید بهای سیاسی و اقتصادی بالایی بپردازند.
گزینه های جانشینی بن سلمان
اگر ملک‌سلمان فکر کند که لازم است از منصب پادشاهی استعفا کند یا محمد بن سلمان را از منصب ولیعهدی کنار بزند گزینه دوم بهتر است. در این شرایط گزینه‌های متعددی مقابل پادشاه عربستان روی میز قرار دارند و از جمله گزینه‌های احتمالی برای جایگزینی محمد بن سلمان می‌توان به موارد زیر اشاره کرد:
شاهزاده احمد بن عبدالعزیز
این گزینه می‌تواند در داخل عربستان مورد قبول واقع شود و از آن جایی که شخصیتی آرام و سنتی به شمار می‌رود برای این مرحله پرتنش سعودی‌ها مناسب است. اما ممکن است محافل آمریکایی و برخی محافل غربی با ولیعهدی وی موافقت نکنند. در هر صورت به دلیل هجمه گسترده جهانی ضد محمد بن سلمان و تاکید بر اینکه او یک خطر بزرگ برای عربستان و امنیت منطقه است شاهزاده احمد بن عبدالعزیزنسبت به او گزینه مناسب تری به نظر می‌رسد.
شاهزاده مقرن بن عبدالعزیز
حمایت بین المللی از مقرن عبدالعزیز نسبت به حمایت‌های داخلی از او بیشتر است، اما او نسبت به احمد بن عبدالعزیز شانس زیادی ندارد و طرف‌های داخلی عربستان گزینه اول را ترجیح می‌دهند.
این گزینه مورد حمایت غرب و آمریکاست، اما ممکن است او روند برکناری خود توسط محمد بن سلمان را فراموش نکرده باشد و به همین دلیل جهت انتصاب دوباره به سمت ولیعهدی در عربستان به دنبال تضمین‌های جهت تکرار نشدن اقدامات محمد بن سلمان علیه وی باشد.
شاهزاده خالد بن سلمان
از آنجایی که شاهزاده خالدبن سلمان برادر و نزدیکترین فرد به محمد بن سلمان است ممکن است خوش شانس‌ترین گزینه برای جایگزینی او باشد؛ اما ممکن است بزرگان آل سعود از این انتخاب راضی نباشند، زیرا او شاید تفاوت چندانی با برادرش محمد نداشته باشد. همچنین خالد قطعاً در سایه سیاست‌های محمد بن سلمان فعالیت خواهد کرد و همان سناریو‌های تکراری دوره بن سلمان در انتظار عربستان و جهان خواهد بود.
فاجعه بارترین سناریو
با وجود ابهاماتی که در موضع کنونی پادشاه عربستان وجود دارد، اما شاخص‌ها نشان می‌دهد که بن سلمان تحت فشار‌های روانی زیاد و مستمری از جانب اعضای ارشد خانواده سلطنتی قرار گرفته است و مقامات عربستان در ضرورت برکناری محمد بن سلمان حتی به شکل موقت تاکید دارند؛ بنابراین در صورتی که این فشار‌ها بیشتر شود ملک سلمان مجبور به انجام هر کاری می‌شود. در این صورت اگر پادشاه سعودی توانایی برکنار کردن محمد بن سلمان را نداشته باشد ممکن است شخص ملک سلمان به دستور ولیعهد جوان این کشور بازداشت شود که این یک سناریو فاجعه بار خواهد بود.
نتیجه گیری:
با توجه به موضع گیری های اخیر بن سلمان در سطح سیاست داخلی و خارجی به نظر می رسد اجماع نسبی در داخل و خارج از این کشور برای برکناری او شکل گرفته باشد. این مساله با روی کار آمدن بایدن و به قدرت رسیدن دموکرات ها در آمریکا پررنگ تر نیز شده است هرچند بن سلمان برای بدست آوردن دل غربی ها و به خصوص امریکا دست به تغییراتی انتحاری و در تناقض با آداب و رسوم و حتی قوانین این کشور زده است اما به نظر می رسد همچنان مساله برکناری او بسیار جدی باشد هرچند ممکن است با توجه به قدرت پنهان محمد بن سلمان امکان رقم خوردن سناریویی بسیار فاجعه بارتر که همان بازداشت ملک سلمان توسط ولیعهد سعودی است نیز هرچند بعید اما دور از انتظار نیست.
نویسنده: مجتبی شاهسونی
کارشناس مسائل بین الملل