ضعف نظارت بر طرحها و پروژه ها، موضوعی که این روزها آبادانی را در آبادان به چالش کشانده است.
تعریف نظارت
از نظر اصطلاحى، نظارت فعالیتى است که باید‌ها را با هستها، مطلوبها را با موجود‌ها و پیشبینىها را با عملکرد‌ها مقایسه مىکند و نتیجه این مقایسه تصویر روشنى از تشابه یا تمایز بین این دو گروه از عوامل خواهد بود که در اختیار مدیران سازمان قرار مىگیرد؛ (۱)
البته نکته‌ای ظریف وجود دارد؛ گاهی آنچه باید بشود، می‌شود، اما با هزینه‌هایی بیش از حد معمول؛ حال ناظر است که باید بررسی کند آنچه هزینه شده متناسب با آن چیزی است که انجام شده یا خیر؟
خداوند نخستین ناظر
حضرت علی (ع) نیز در نهج البلاغه می‌فرمایند: بدانید‌ای بندگان خدا که دیده بانانی از وجود شما بر شما گماشته شده اند که نه سیاهی شب تار اعمال شما را از دید آن‌ها پوشیده می‌دارد و نه دروازه محکم و بسته، شما را از آنان مخفی می‌کند. (۳)
از دیدگاه امام خمینی (ره) قدرت کنترل نشده، مفاسد شکننده و ویران‌کننده‌ای برای جامعه به دنبال خواهد داشت از این‌رو ایشان کنترل قدرت و نظارت بر حاکمان را امری ضروری می‌داند.
مقام معظم رهبری هم در سخنان بسیاری بر امر نظارت تاکید کرده اند.
ایشان می‌فرمایند: اجازه انحراف و فساد به هیچ‌کس نمی‌دهیم، این به عنوان یک اصل قطعی و مسلم است و کسی که مسئولیتی را در نظام قبول کرد باید بر طبق آن مشی کند.
ما که می‌گوییم فساد، این نیست که همه مأموریت‌های سازمان بازرسی منحصر در جستجوی فساد باشد، گاهی اوقات چیزی به نام فساد در دستگاه نیست ولی مدیر با توجه به امکاناتی که دارد، وظیفه‌اش را به خوبی انجام نداده است.
اگر بازرسی، خوب بازرسی کند، اما مدیران ترتیب اثر ندهند، مثل بازرسی نکردن است و مجموعه نیرو‌های انسانی و زحمات آنان در بازرسی و هزینه‌ها به هدر می‌رود.
سازمان بازرسى کل کشور باید بر اساس وظایف و اختیارات قانونى خود در هر جزء مجموعه ادارى کشور، حضور کافى داشته باشد و مانند چشمى سالم و دقیق، بر امور نظارت کند و هیچ چیز نباید مانع این کار شود و هر کس در این راه مانعى ایجاد کند، حقیقتاً با اصلاح مخالف است.
آنچه هم که در دین مبین اسلام به عنوان امر به معروف و نهی از منکر به آن شدیدا تاکید شده است در واقع همان نظارت همگانی مردم بر جامعه است بدین معنی که هر فرد در امت اسلامی خود ناظر و بازرسی است که در صورت مشاهده تخلف وظیفه دارد تا به نحوی مطلوب با آن برخورد کند. قطعا امر به معروف ونهی از منکر به معنی تجسس در امور خصوصی مردم نیست.
حال با همه تاکیداتی که دین اسلام و بزرگان درباره اهمیت امر نظارت داشته اند، اما هنوز این مسئله در بسیاری از امور مورد بی توجهی قرار گرفته است
ذکر یکی از تجربیات شخصی در این زمینه مبحث را روشن‌تر می‌کند.
بیش از ۱۰ سال پیش در اطراف شهر پروژه‌ای کوچک در مساحت ۳ در ۲ مترمربع بهره برداری شد که هزینه آن حدود ۳ برابر نیاز اعلام شد.
بر حسب تجربه شخصی شروع به محاسبه کردم و پس از بررسی و پرس و جو‌های فراوان دریافتم که نظارت حلقه مفقوده بود.
مشت نمونه خروار
کثرت ناظران بی اثر
مهندس قلمی درباره ناظران پروژه‌ها چنین می‌گوید: پروژه‌ها در ایران همان گونه که گفته شد بصورت همان مناقصه‌های سنتی است که در گذشته هم بوده و هنوز هم وجود دارد. در پروژه‌های امروزی چندین ناظر حضور دارند، ولی با همه این اوصاف ضرر و زیان به بیت المال زیاد است به عنوان نمونه در یک پروژه کارفرما به عنوان ناظر اصلی، نماینده کار فرما به عنوان ناظرعالیه، ناظر فنی، کمک ناظر، ناظر مقیم و سر ناظر حضور دارند، علاوه بر آن ناظر عالیه نیز که نماینده کار فرماست معاون فنی و سر ناظر هم حضور دارد و ... که این نظارت‌های متعدد و تعریف نشده و نیز تداخل نظارت‌های فراوان، سیستم را دچار مشکل می‌کند.
این کارشناس دادگستری معتقد است که مطالعات پروژه‌ها دقیق نیست همچنین در طرحها از ناظران ضعیف و بی تجربه استفاده می‌شود و دوره تضمین هم وجود ندارد. به همین دلیل است که هدررفت پول به ویژه در پروژه‌های شهری زیاد است.
مثلا یکی از سازمان‌های خدمات رسان اعلام می‌کند، ما ۱۰ هزار انشعاب کشیدیم خب چه کسی شمرده است؟. قضیه ملانصرالدین است که یک میخ به زمین می‌زند و می‌گوید اینجا وسط زمین است هر کس قبول ندارد دور زمین را متر کند.
چه باید کرد؟
این کارشناس رسمی دادگستری با توجه به تجربیاتی که از پرونده‌های مختلف کسب کرده راه حل را چنین شرح می‌دهد: نخست کار مطالعاتی روی پروژه‌ها بصورت کاملا دقیق انجام شود، دوم اینکه قرارداد بین کارفرما و پیمانکار دقیق تنظیم شود و سوم اینکه نظارت مطلوبی توسط ناظرین مجرب و مسئولیت پذیر انجام شود و چهارم اینکه از پیمانکار ضمانت گرفته شود که اگر در سال‌های آتی پروژه دچار مشکل شد پیمانکار با هزینه خود موظف به رفع آن است که البته اغلب موارد ذکر شده انجام نمی‌شود.
کارشناس رسمی دادگستری می‌گوید: باید نظارت را تقویت کرد و بازرسی بعد از پروژه‌ها نوش دارو پس از مرگ سهراب است، زیرا وقتی پروژه‌ای خوب انجام نمی‌شود و یا در آن اختلاس می‌شود به منافع عمومی ضرر وارد می‌شود و بازرسی‌های بعد از آن حتی اگر تخلفات آشکار شوند و افراد مجازات شوند، مجازاتی هم که برای آنان در نظر گرفته می‌شود خیلی بازدارنده نیست.
ضعف مدیریت مفسده‌ای نابخشودنی
در سفر رییس سازمان بازرسی کل کشور به خوزستان، سه مدیر در شهر‌های خوستان از کار برکنار و یا روانه زندان شدند به عنوان نمونه رییس آبفای شهرستان ماهشهر به دلیل ضعف و اهمال در مدیریت از کار برکنار و بازداشت شد.
حجت الاسلام درویشیان رییس سازمان بازرسی کل کشور در سفر به آبادان و خرمشهر ضعف مدیریت را نوعی مفسده اعلام کرد و افزود: فساد صرفا اختلاس و رشوه و امثال آن نیست بلکه کم کاری هم نوعی فساد تلقی می‌شود، در واقع هر نوع فعل و یا ترک فعلی که به جامعه خسارت وارد می‌کند فساد تلقی می‌شود و قطعا کم کاری مدیران و سوء مدیریت هم در این مقوله می‌گنجد.
خبرنگاران می‌توانند، اما دستگاه‌های نظارتی نمی‌توانند؟
مورد دیگری که اشاره به آن جالب می‌نماید این است که بار‌ها و بار‌ها از طریق رسانه ملی گزارش‌هایی را مشاهده کرده ایم که خبرنگاران در قالب گزارش‌های خبری برخی مشکلات را رصد و ریشه یابی کرده و علل برخی کاستیها، رانتها، سهل انگاریها، بی توجهی‌ها و سوء مدیریت‌ها را مورد بررسی قرار داده اند و به نتایج خوبی هم رسیده اند.
این در حالی است که این مشکلات از سال‌ها پیش وجود دارد و هیچ نهاد نظارتی هم آن را پیگیری نکرده است.
حال این سوال مطرح است که وقتی خبرنگاران رسانه ملی می‌توانند بخوبی ریشه مشکلات مختلف از جمله مشکلات اقتصادی را این چنین نظارت و بازرسی کنند چرا دستگاه‌های نظارتی چنین اقدامی نمی‌کنند؟
مجتبی محفوظی نماینده آبادان در مجلس شورای اسلامی در این زمینه درباره مشکلات شهرستان آبادان می‌گوید: سازمان‌های نظارتی تا کنون بسیار ضعیف عمل کرده اند، زیرا بسیاری از طرحها در شهرستان آبادان عقیم مانده اند و یا خیلی هم بد اجرا شده اند که این خود نشان از ضعف نظارت در شهرستان آبادان دارد.
او می‌گوید: سازمان‌های نظارتی باید نظارتشان را بیشتر کنند تا شاهد آبادانی شهرمان باشیم؛ و حالا اینجا در آبادان و خرمشهر مردم مانده اند و هزاران توقع از مسئولان ذیربط تا اولا نهاد‌های نظارتی را تقویت و ناظران با تجربه را بکار گیرند، و از طرف دیگر باید بازرسی‌های گسترده‌ای به عمل آید و پروژه‌هایی که بیت المال در آنان حیف و میل شد بازرسی شود تا حداقل مرهمی باشد بر زخم‌های دیرینه مردم، مردمی که صبرشان کم از صبر ایوب ندارد.
شاپور زبردست
منابع:
۱-دلاوری رضا، نظارت بر قدرت از دیدگاه قرآن.
http://ensani.ir/fa/article/ ۶۳۳۴۴۱،
۲-خدمتی، ابوطالب، نظارت و بازرسی دراسلام، http://ensani.ir/fa/article/۶۶۲۲۳/%
۳- نهج البلاغه، خطبه ۱۵۷،
۴- بحارالانوار / ج ۵ / ص ۳۲۹،
۵- عبد پور، آیت اله، کنترل قدرت و نظارت بر حاکمان از دیدگاه امام خمینی ره.
http://www.imam-khomeini.ir/fa/c۶۰۱_۵۹۷۱۷