گنج های پنهان، در دل حوض سلطان

به گزارش خبرگزاری صدا و سیما مرکز قم؛ ایران با داشتن یک درصد جمعیت دنیا، بیش از 7 درصد منابع معدنی دنیا را در اختیار دارد، این کشور پهناور، بر روی کمربند گرم و خشک جهان قرار دارد  و منبعی عظیم از کانی های تبخیری در دریاچه های فوق اشباع و پلایاهاست که ارزش اقتصادی فوق العاده ای دارند، از آنجا که هزینه اکتشاف و استحصال املاح در شورابه ها، نسبت به درآمد حاصل از فروش فرآورده های تبخیری بسیار اندک است، بهره گیری از این ظرفیت ها، برای رهایی از وابستگی به نفت، از اهداف مهم نظریه اقتصاد مقاومتی تعریف شده است، از این رو، در سال های گذشته، مطالعات مفصلی بر روی ظرفیت شورابه های سطحی، زیر سطحی و کفه های نمکی حاشیه پیکره آبی دریاچه ها صورت گرفته، دریاچه حوض سلطان قم یکی از همین شورابه های ارزشمند است.

 این جاذبه گردشگری زیبا با مساحت تقریبی 330 کیلومتر مربع در40  کیلومتری قم و در حاشیه آزاد راه قم- تهران قرار دارد، به دلیل ویژگی منحصر به فردش به عنوان دریاچه های فوق اشباع (Hyper Saline Lake) شناخته می شود و دارای ارزش اقتصادی بالایی از نظر معیارهای اکوسیستم آبی و کانی های استراژیک است.

ناآشنایان گاهی دریاچه نمک می‌خوانندش اما آنها که قم و طبیعتش را بهتر می‌شناسند می‌دانند که نام اصلی اش »حوض سلطان«  است، نامی که از سالیان دور به جا مانده و یادآور روزهایی است که این دریاچه آنقدر توان داشت که بر سفره پهنش انواع جانوران را جای دهد و شکارگاه سلطان ها باشد.

محل قرارم با معاون فني حفاظت محيط زيست استان، همین حوضِ زیبای سلطان است، زیبایی هایش آنقدر خیره کننده است که حتی خانه های مخروبه روستاهای خالی از سکنه اطرافش، چیزی از شکوه و عظمتش کم نمی کند، آفتاب تن گرمش را پهن کرده روی پرده سفیدی از نمک، آبی آسمان در افق با این سپیدی گره‌خورده و طلایی بارقه‌های خورشید، تزئینش کرده،  بوی خاک نم خورده و نمک، مشام را پر می‌کند.

 این دریاچه اکوسیستمی فصلی است که با نخستین بارندگی‌های منطقه که از آبان ماه صورت می‌گیرد ، آبگیری می‌شود و در زمانی که بارندگی منطقه در حد نرمال باشد، آب این دریاچه تا اواخر مردادماه پا برجاست، حوالی اردیبهشت هم به خاطر یک جلبک  ارزشمند، به رنگ صورتی در می آید، فکرش را بکنید، یک پهنه وسیع از کویر به رنگ صورتی!

دریاچه یا تالاب؟

آقای شفیعی معاون فني حفاظت محيط زيست استان می گفت: هر چند در محاوره‌ها و حتی بسیاری متون کارشناسی، لفظ دریاچه حوض سلطان متداول شده، اما در واقع حوض سلطان یک تالاب است، یکی از پنج تالاب استان قم که به تایید کنوانسیون بین‌المللی رامسر هم رسیده، گر چه در ظاهر سطح بالایی این دریاچه را اکنون رسوبات نمک فرا گرفته، اما زیر این لایه نه چندان سخت ، حجم عظیمی از آب جا خوش کرده،  و برای اینکه نشانمان دهد، با یک بیل کوچک چند ضربه ای به لایه نمکین زد که آب از زیر این لایه جوشش ملایمی کرد.

او می گفت:  زیست‌بوم‌های حوض سلطان را می‌شود به دو دسته ماکروسکوپی و میکروسکوپی تقسیم کرد که بخش میکروسکوپی به دلیل شرایط فرا شور این منطقه بی‌نظیر است، شرایط سخت آب و هوایی این منطقه موجب شده باکتری‌های باستانی هالوفیل و جلبک‌های فراشور در آن زندگی کنند، موجوداتی که در دیگر اقلیم‌ها به سختی می‌توان آنها را یافت .

آنطور که از رئیس اداره محیط طبیعی حفاظت محیط زیست استان شنیده بودم، بیش از 250 سویه  ارزشمند در این دریاچه وجود دارد  که از مهم ترین آن ها می توان به برخی باکتری‌ها، جلبک‌ها و لجن‌های این تالاب  اشاره کرد که ارزش دارویی یا صنعتی دارند.

آرتمیا، ثبت شده به نام تالاب حوض سلطان

گونه آرتمیا؛ که نوعی میگو در آبهای شور است، این گونه جانوری از ارزش بیولوژیک و ژنتیکی بسیار مهمی برخوردار بوده و به نام دریاچه حوض سلطان ثبت شده است.

 در هر لیتر از آب دریاچه  25 و 4 دهم عدد سیست آرتمیا و سه دهم عدد جلب به عنوان غذای آرتمیا وجود دارد که خبر خوشی برای احیای این گونه جانوری مفید است .

این نوع میگو در آفریقا نیز وجود دارد و در آن منطقه به عنوان نوعی خوراک که به صورت خمیر درآورده می شود، مورد استفاده غذایی قرار می گیرد، اما نوع ارتمیای موجود در استان قم و دیگر شورابه های ایران، یکی از منابع بسیار عالی و غنی از پروتئین است که به صورت زنده ، برای تغذیه ماهی ها نیز استفاده می شود.

بنا بر داده های علمی، آرتمیا در شوری حداکثر ۲۲۰ گرم در هر لیتر آب می تواند زیست کند که خوشبختانه این امکان در  سال جاری به دلیل بارش مناسب و نیز اقدامات ستاد احیای تالاب حوض سلطان فراهم شده و اکنون باید از فرصت موجود برای احیای این سخت پوست ریز نقش بهره برد؛ اهمیت این موضوع زمانی بیشتر می شود که بدانیم در حال حاضر بخش عمده غذای ماهیان زینتی و ماهیان خاویاری که از آرتمیا تولید می شود، وارداتی است.

آرتمیا در مزارع پرورش ماهی و میگو به عنوان غذا استفاده می‌شود، غذاهای مصنوعی با تنوع فراوان که برای تغذیه آبزیان مختلف به کار می‌روند به تنهایی قادر به تأمین نیازمندی‌های غذایی آبزیان پرورشی نیستند، در حالیکه استفاده از غذای زنده بویژه آرتمیا در تغذیه آبزیان پرورشی و ماهی های تزئینی اهمیت فراوانی دارد.

بیش از هفتاد درصد آرتمیای کشور وارداتیست

در سال ۱۳۹۸ بیش از ۴۳ هزار تن میگو در کشور تولید شد و ۶۰ درصد آرتمیای وارد شده به کشور ، برای تغذیه این مقدار میگو مورد استفاده قرار گرفت، با توجه به برنامه ریزی های صورت گرفته برای افزایش تولید میگو در کشور، امسال به طور یقین نیاز کشور به آرتمیا  فراتر از 100 تن خواهد بود .

رییس مرکز تحقیقات آرتمیای کشور با تاکید بر اینکه واردات موجود زنده همیشه چالش ورود عوامل بیماری‌زا را به داخل کشور دارد، گفت: به دلیل اینکه غذای اصلی میگوی تولید شده در کشور آرتمیاست، این احتمال می‌رود که برخی از دشمنان در راستای ضربه زدن به اقتصاد ما، اقدام به آلوده کردن آرتمیای وارداتی کنند ، و همه این ها در حالیست که این ثروت عظیم به وفور در شورابه هایی مثل حوض سلطان یافت می شود ،اما متاسفانه بکر و دست نخورده باقی مانده است.

طلای سرخ در دل شورابه های کویر

از آقای شفیعی در مورد ارزش های اقتصادی دیگر تالاب می پرسم، و او بعد از کمی بالا پایین کردن تصاویر لپ تاپش ، عکسی را نشانم می دهد، عکسی از یک پهنه سرخ از نمای تالاب، برایم از نوعی جلبک می گوید به نام  دونالیلا سالینا (Dunaliella salina) که نوعی ریز جلبک سبز نمک ‌دوست است که در دریاچه‌های نمک یافت می‌شود، او می گوید: این جلبک به خاطر توانایی اش در تولید حجم زیادی از کاروتنوئید،  خاصیت آنتی‌اکسیدانی بالایی دارد، کاروتنوئید در تولید لوازم آرایشی و مکمل‌های غذایی طبیعی کاربرد دارد.

 او می گفت: ارگانیسم‌های کمی هستند که می‌توانند در محیط‌های نمکی مانند حوضچه تبخیر نمک دوام بیاورند، برای زندگی در چنین محیط‌هایی، این ارگانیسم‌ها می‌توانند مقدار زیادی بتاکاروتن برای محافظت از خودشان در برابر نور شدید ، و مقدار زیادی گلیسیرین برای غلبه بر فشار اسمزی تولید کنند، این محصولات اهمیت زیادی در تولید تجاری محصولات بیولوژیکی دارند، بتاکارون، ارمغان دیگری در دل همین تالاب است.

هر کیلو بتاکاروتن در بازار جهانی چهار هزار دلار

دکتر نجفی، یکی از محققان دانشگاه آزاد اسلامی استان می گوید: بتاکاروتن رنگی است که در گیاهان یافت می‌شود، نامش از نام لاتین هویج گرفته شده و  در واقع رنگ زرد و نارنجی برخی میوه ها و سبزیجات، به خاطر وجود بتاکاروتن است، از بتاکاروتن برای رنگ‌آمیزی غذاهایی مانند مارگارین نیز استفاده می‌شود ، بتاکاروتـن و سایر کاروتنوئیدها تقریباً 50 درصد ویتامین A مورد نیاز در رژیم غذایی را هم تأمین می‌کنند، همچنین به عنوان یک ماده رنگ‌کننده برای نوشیدنی ها و مواد غذایی استفاده می شود، نقش مکمل غذایی در کپسول‌های سخت و چندین قرص ویتامین معدنی (MVM) و همچنین محصولات لبنی و مخلوط پخت خشک و ترکیبات نوشیدنی‌های فوری هم از دیگر کاربردهای آن است.

او می گوید : متاسفانه بیشتر بتاکاروتنی که در صنایع مختلف کشور استفاده می شود وارداتیست و آنچه ما در داخل به طور ناچیز تولید می کنیم در محیط های آزمایشگاهی است.

او می گفت:  آرزویمان این است که روزی بتوانیم تحقیقات خودمان را در این تالاب و همچنین در دریاچه نمک قم آغاز کنیم ، چرا که همین بتاکاروتنی که در مورد آن صحبت کردیم به وفور در تالاب حوض سلطان موجود است و استحصال طبیعی آن،  زمین تا آسمان با محیط آزمایشگاه فرق می کند ، حتی می تواند ما را به خود کفایی در زمینه تولید بتا کاروتن برساند، بارها از مسولان استان تقاضا کردیم تا زمینه را برای تحقیقات محققان استان آماده کنند اما دریغ از ذره ای حمایت!

ارزش های بی پایان تالاب

ارزش های اقتصادی تالاب تمام شدنی نیست، انگار در گوشه گوشه  این تالاب گنج هایی نهفته است، گنج هایی برای رونق کسب و کار و سبزی سفره هایمان.

انوار طلایی رنگ خورشید بیشتر از هر وقت دیگر بر سرمان می تابد، همینطور که قدم می زنیم، ناگاه چشمم به پهنه ای سیاه رنگ در قلب سپید دریاچه می خورد ، آقای محقق یکی از پژوهشگران سازمان جهاد کشاورزی که تعجبم را می بیند می گوید: این یک لجن خاص است که بعد از تبخیر آب، در همه جای تالاب به فور دیده می شود، در همین حین یکی از معدن دارها را می بینم که با یک ظرف مشغول جمع آوری این لجن هاست، از او دلیلش را می پرسم و او می گوید: این ها را برای مادرم می برم که رماتیسم دارد و دردش با این ها آرام می شود، از او  پرسیدم : آیا این کار نوعی تجویز پزشکی است ؟ و او می گوید نه به صورت تجربی آن را فهمیده ، آقای محقق که نظاره گر گفت گوی من و معدن دار بود می گوید : ما تحقیقات زیادی انجام داده ایم، این لجن یک لجن دارویی است و بومیان این منطقه خودشان این موضوع را از سالیان دور فهمیده اند ولی متاسفانه تا کنون مسولان استان هیچ برنامه ای برای استفاده از این لجن ارزشمند نکرده اند.

شورابه، فرصتی ناب برای سرمایه‌گذاران معدنی

آقای شفیعی می گوید: از شورابه ‌ها ، دست کم ۱۰ نوع منبع کانی می‌توان استخراج کرد که در صنایع کود شیمیایی، کاغذ، عایق‌کاری لوله، ضد یخ، مواد آرایشی، پزشکی و شیشه کاربرد دارد، موادی از قبیل کلرید سدیم، سولفات سدیم، کلرید منیزیم و سولفات منیزیم .

منیزیم یک فلز استراتژیک است، هر تن شمش منیزیم با حداقل خلوص 99.8 درصد،  بیش از 2 هزار و 500  دلار قیمت دارد.

چین بزرگ‌ترین عرضه‌کننده منیزیم جهان است و 70 درصد تولید جهانی را در اختیار دارد، دریاچه نمک رنگارنگ در یانگچنگ (Yuncheng) واقع در استان شانشی (Shanxi) نمونه مشابه اما کوچکی از تالاب حوض سلطان است، اما چین به علت برنامه ریزی های کلانی که برای شورابه های خود داشته ، توانسته به خوبی از این نعمت های خدادادی بهره اقتصادی ببرد.

هر لیتر شورابه در حوض سلطان حاوی 25تا30گرم منیزیم و حدود 5 گرم پتاس است، به همین علت شورابه حوض سلطان  جزو جذاب‌ترین محدوده‌های معدنی از نظر عیار و حجم ذخایر است .

جای جای کشور، تشنه تدبیر

معمولا پس از تهیه چنین گزارشی باید به سراغ مسئولان رفت و علت بی اعتنایی به این همه نعمت خدادادی ارزشمند را پرسید، اما این بار از انجام چنین کاری منصرف شدم، چرا که جواب مسئولان را می توانستم بدون ثانیه ای مصاحبه با آنها پیش گویی کنم، جواب هایی از این دست: «تیمی در این زمینه تشکیل شده و در حال بررسی هستیم»، «قطعا پیگیری خواهیم کرد»، « سرمایه گذار نداریم» و ده ها توجیه و دورغ دیگر از جنس این پاسخ های نخ نما شده، و این تنها مربوط به مسئولان استان قم نیست چرا که تالاب هایی مشابه اما با وسعتی کوچکتر در استان هایی همچون کرمان و مرکزی هم وجود دارد که سال به سال کسی سراغی از گنجینه های پنهانش نمی گیرد، سفر یک روزه ما به تالاب حوض سلطان به سر رسیده بود و قطعا آنچه در این گزارش برایم نمایان شده بود، تنها قطره ای در دریای نعمت های ناشناخته این موهبت الهی بود، نعمت هایی که داشتنش برای ما فقط کوله باری از حسرت به همراه دارد، حسرت سال های گذشته در غفلت مسئولان و سال های مبهم پیش رو.

رئیس جعفری _ خبرگزاری صدا و سیما _ قم