امروز سوم آذر چهارمین سالروز درگذشت آیت الله سید عبدالکریم موسوی اردبیلی یکی از یاران انقلاب و یکی از مراجع تقلید معاصر و از خدمتگزاران برجسته کشور است.
ولادت
آیت الله موسوی اردبیلی سحرگاه سیزدهم رجب ۱۳۴۴ هجری قمری برابر با ۸ بهمن ۱۳۰۴ در شهر اردبیل در خانواده‌ای روحانی و تهی دست متولد شد.
پدر وی روحانی بزرگوار مرحوم سیدعبدالرحیم و مادرشان زنی پارسا مرحومه سیده خدیجه بود که پیش از آن صاحب هشت فرزند دختر شده بودند.
وی که آخرین و تنها فرزند ذکور خانواده بود در سال ۱۳۴۶ هجری قمری در دو سالگی مادر خود را در اثر بیماری حصبه از دست داد و تحت مراقبت خواهران شان قرار گرفت.
یکی از خاطرات وی از دوران کودکی مربوط به خوابی است که در آن سنین دیده بود. خود وی در این باره می‌گوید:در کودکی بسیار مشتاق زیارت امام زمان (عج) بودم و تمامی اعمالی را که در کتاب‌ها جهت ملاقات ولیعصر علیه السلام ذکر شده بود، انجام می‌دادم و سعی می‌کردم که حتی مستحبات را نیز ترک نکنم تا اینکه شبی آن حضرت را در خواب دیدم و مانند کودکی که خود را به پدرش می‌چسباند، دامن ایشان را گرفتم و خود را به پا‌های مبارک آن حضرت انداختم و از آن بزرگوار خواستم چیزی به من عطا فرمایند. آن حضرت نیز انگشتری فیروزه‌ای را از انگشت مبارک شان خارج فرموده و در انگشت من کردند. وقتی این خواب را برای پدرم تعریف کردم به من گفتند که از این پس برای تو هیچ نگرانی‌ای ندارم، چون زیر سایه الطاف امام زمان علیه السلام خواهی بود.
محیط خانواده
پدر وی که یک روحانی به شدت مذهبی و مقید بود، می‌خواست افراد خانواده را معتقد، عارف و عامل به مذهب تربیت نماید و در این خصوص بسیار اصرار می‌ورزید.
همه مظاهر سلطنت پهلوی را نادرست، خلاف شرع و حرام می‌دانست
آن روزگار مقارن با ایام سلطنت رضا پهلوی در ایران بود و او به پیروی از اربابان انگلیسی اش، هر روز سیاست جدیدی را با زور و تهدید اعمال می‌کرد.
روزی تحت عنوان اتحاد شکل، لباس و کلاه مردم را تغییر می‌داد و روز دیگر با اعلام کشف حجاب غائله‌ای را بر پا می‌کرد و ...
در مقابل این اعمال، بعضی از روحانیون خانه نشین شده سیاست صبر و انتظار را در پیش گرفتند و جمعی با تغییر وضع و لباس، از سلک روحانیت خارج شده و شغل دیگری اختیار کردند.
گروهی دیگر که چندان اندک نیز نبودند، تسلیم نشده مقاومت کردند و با تحمل فشار و سختی‌های فراوان، گاه مخفی و گاه علنی به مبارزه برخاستند.
مرحوم میرعبدالرحیم از زمره این افراد بود. وی همه مظاهر سلطنت پهلوی را نادرست، خلاف شرع و حرام می‌دانست.
آغاز طلبگی
آیت الله موسوی اردبیلی تحصیلات خود را در اوان کودکی و در سن شش سالگی با ورود به مکتب خانه آغاز کرد و قرآن کریم را فرا گرفت و آن گاه کتاب هایی، چون رساله عملیه، گلستان، تنبیه الغافلین، نصاب الصبیان، گلزار بهار، ابواب الجنان، مجالس المتقین، تاریخ معجم، درّه نادری، تاریخ وصاف، حساب فارسی و برخی کتب دیگر را نزد معلمان خود آموخت.
سال ۱۳۱۹ هجری شمسی به قصد ادامه تحصیل در دروس حوزوی وارد مدرسه علمیه ملاابراهیم در شهرستان اردبیل شد و این مدرسه تنها دارای چهار طلبه بود.
هجرت به قم
آیت الله موسوی اردبیلی در ماه رمضان المبارک ۱۳۲۲ هجری شمسی تصمیم گرفت به شهر مقدس قم مهاجرت کند، تحصیلات عالیه را در آن شهر مقدس ادامه دهد.
اقامت وی در شهر مقدس قم، بیش از سه سال شد و در این مدت از محضر اساتید بزرگواری استفاده برده و کسب دانش کرد از جمله مقداری از مکاسب و جلد اول کفایه را نزد آیت الله العظمی سید محمّدرضا گلپایگانی، بیع مکاسب و جلد دوم کفایه و شرح هدایه میبدی را نزد آیت الله العظمی حاج سیداحمد خونساری، رسائل را نزد آیت الله حاج شیخ مرتضی حائری و آیت الله سلطانی، منظومه را نزد آیت الله حاج میرزا مهدی مازندرانی و اسفار را نزد آیت الله سید محمدحسین طباطبایی قدس سرهم به تحصیل پرداخت.
مهاجرت به نجف اشرف
آیت الله موسوی اردبیلی به اتفاق سه نفر از فضلای حوزه علمیه قم تصمیم گرفت به نجف اشرف مهاجرت نماید. با انصراف دو نفر از همراهان، وی با نفر سوم یعنی مرحوم شیخ ابوالفضل حلالزاده اردبیلی در ۱۶ آبان ۱۳۲۴ هجری شمسی از قم حرکت کرد.
ورود آن‌ها به نجف اشرف مقارن با شب عرفه بود.
وی دوران اقامت خویش در نجف اشرف را بهترین ایام تحصیل خود می‌دانست که محیطی امن و آرام برای طلاب حاصل شده بود و محصلان غیر از تحصیل و تدریس و تحقیق، فعالیت دیگری نداشتند.
آیت الله موسوی اردبیلی پس از باگشت از عراق، در سال ۱۳۲۷ هجر شمسی وارد قم شده در مدرسه فیضیه اقامت گزید.
فعالیت‌های سیاسی
از تاریخ ۱۳۳۹ هجری شمسی که وی در اردبیل ساکن بود، مبارزات سیاسی جزء لاینفک فعالیت‌های وی شد و به همین سبب تحت تعقیب قرار می‌گرفت.
رژیم پهلوی نسبت به همه فعالیت‌های وی مانند منبر، تبلیغ، سخنرانی، تدریس، رفت و آمد معمولی، مهمانی‌ها و نامه ها، حساس بود و آن‌ها را کنترل می‌کرد.
یکی از موارد درگیری علنی وی با رژیم، در دوره جنگ ۶ روزه اعراب و اسرائیل رخ داد. در آن زمان تمامی دستگاه‌های تبلیغی رژیم، از اسرائیل طرفداری می‌کردند و به نفع اسرائیل و علیه اعراب خبر منتشر می‌نمودند.
وی در منبر شدیداً به نفع اعراب و مسلمین موضع گیری کرد که در پی آن رژیم تصمیم گرفت که وی را دستگیر و به تبریز تبعید کند. در پی این حادثه علما و ائمه جماعت اردبیل متحد شدند و همه به مسجد وی رفته و اعلام کردند که اگر رژیم به دستگیری و تبعید وی اقدام نماید، تمامی مساجد را تعطیل کرده و از شهر خارج خواهند شد. رژیم پهلوی که با مقاومت روحانیون مواجه شد و از عواقب کار نگران بود، از دستگیری وی منصرف شد.
مورد دیگر شایان ذکر در جریان تصویب کاپیتولاسیون بود که وی به آگاه سازی پرداخته و در نتیجه مردم به نشانه اعتراض تصمیم به تعطیل کردن بازار گرفتند، ولی عوامل رژیم دست به کار شده و با تهدید مانع از تعطیلی بازار شده و وی را تحت تعقیب قرار دادند. این آزار و اذیت‌ها به حدی بود که وی به ناچار تصمیم گرفت اردبیل را ترک کند.
آیت الله موسوی اردبیلی و جامعه روحانیت مبارز
با اوج گیری مبارزات انقلاب در ۱۳۵۶ خورشیدی، روحانیان سیاسی نزدیک به امام خمینی (ره) به فکر تأسیس گروهی سیاسی برای انسجام بیشتر روحانیت بودند. در آن زمان شهید مرتضی مطهری، شهید سیدمحمد حسینی بهشتی برای چنین کاری پیش قدم شدند و مقام معظم رهبری، علی مشکینی، محمدجواد باهنر، محمد مفتح و سید عبدالکریم موسوی اردبیلی نیز به آنان پیوستند و گروهی با نام جامعه روحانیت مبارز تهران را تشکیل دادند.
پنجم آبان ۱۳۵۶ خورشیدی این گروه با صدور بیانیه‌ای به مناسبت شهادت فرزند ارشد امام خمینی (ره) به طور رسمی اعلام موجودیت کرد.
آیت الله موسوی اردبیلی در کنار شهید بهشتی
مهم‌ترین اقدام سیاسی علنی جامعه روحانیت مبارز تهران پیش از پیروزی انقلاب، تحصن در مسجد دانشگاه تهران بود که در اعتراض به بسته شدن فرودگاه و جلوگیری از بازگشت امام خمینی (ره) به ایران صورت گرفت. این روحانیان هر روز علاوه بر شرکت در جلسات سخنرانی مسجد دانشگاه در محوطه دانشگاه نیز راهپیمایی می‌کردند.
آیت الله موسوی اردبیلی و شورای انقلاب
اقایان هاشمی رفسنجانی، مطهری، بهشتی، موسوی اردبیلی و باهنر، هسته اولیه شورای انقلاب را تشکیل می‌دادند.
امام خمینی (ره) در دی ۱۳۵۷ خورشیدی در پیامی به مردم ایران تاسیس شورای انقلاب را به موجب حق شرعی و بر پایه رأی اعتماد اکثریت قاطع مردم ایران اعلام کردند.
موسوی اردبیلی تا پایان کار این شورا عضو آن بود و آخرین جلسه شورای انقلاب ۲۶ تیر ۱۳۵۹ خورشیدی برگزار و در این زمان، انتخابات مجلس شورای اسلامی نیز آغاز شد و دولت رجایی پس از کشمکش‌های بسیار آغاز به کار کرد.
تأسیس حزب جمهوری اسلامی
پس از پیروزی انقلاب اسلامی، برخی از مؤسسان جامعه روحانیت مبارز به فکر تأسیس حزبی فراگیر افتادند تا به جز روحانیان، دیگر متحدان خود را نیز متشکل کنند.
۳۰ بهمن ۱۳۵۷ خورشیدی در حالی که حدود یک هفته از پیروزی انقلاب ایران می‌گذشت، اعلامیه تأسیس حزب جمهوری با امضای پنج تن از اعضای جامعه روحانیت مبارز منتشر شد (سید محمدحسینی بهشتی، محمدجواد باهنر، سیدعلی خامنه ای، سیدعبدالکریم موسوی اردبیلی و اکبرهاشمی رفسنجانی).
حزب جمهوری اسلامی به سرعت به حزبی قدرتمند تبدیل شد. آیت الله موسوی اردبیلی نیز با کمک لیست انتخاباتی همین حزب به مجلس خبرگان قانون اساسی راه یافت و بعد‌ها نیز به دستگاه قضایی وارد شد.
آیت الله موسوی اردبیلی در دستگاه قضایی
نخستین حکم رسمی آیت الله موسوی اردبیلی در اسفند ۱۳۵۸ خورشیدی به عنوان دادستان کل کشور صادر شد.
امام خمینی (ره) در این حکم تأکید کردند: نظر به اهمیت نقش قوه قضاییه در تأمین سعادت و سلامت جامعه و تمامیت نظام جمهوری اسلامی و ضرورت ایجاد تشکیلات نوین قضایی بر اساس تعالیم مقدسه اسلام به ریاست دادستانی کل کشور منصوب می‌شوید تا با همکاری رییس دیوانعالی کشور، فقها، قضات، کارمندان شریف و صالح دادگستری و حقوقدانان دیگر به تهیه طرح و برنامه و ایجاد تشکیلات نوین به تدوین لوایح قضایی جدید جمهوری اسلامی ایران بپردازید.
یک روز پس از انفجار دفتر حزب جمهوری در هفتم تیر ۱۳۶۰ خورشیدی و شهادت مظلومانه آیت الله بهشتی در این حادثه، حضرت امام خمینی (ره) در حکمی جدید، موسوی اردبیلی را به جای شهید بهشتی به ریاست دیوانعالی کشور منصوب کردند که تا زمان رحلت امام خمینی (ره) در همین مسئولیت باقی ماند.
آیت الله موسوی اردبیلی و شورای متمم قانون اساسی
در اردیبهشت ۱۳۶۸ خورشیدی، امام خمینی (ره) با صدور حکمی جدید، شورایی تاسیس کرد تا مساله تتمیم قانون اساسی را بررسی کنند. در واقع این شورا با هدف تغییر در قانون اساسی طراحی شد و در حکم صادر شده، نام موسوی اردبیلی نیز به عنوان یکی از اعضای شورای بازنگری قانون اساسی ذکر شده بود.
در حالی که این شورا سرگرم ایجاد تغییرات در قانون اساسی بود، امام خمینی (ره) چشم از جهان فرو بست و آیت الله خامنه‌ای به عنوان رهبر معرفی شدند.
آیت الله موسوی اردبیلی و سال‌های دور از سیاست ورزی
آیت الله موسوی اردبیلی مدتی پس از استقرار در قم، اعلام مرجعیت کرد و در کنار آن به تاسیس دانشگاه مفید قم پرداخت و در سال‌های اقامت در قم کمتر سخن سیاسی می‌گفت و دیگر به صحنه سیاسی ایران بازنگشت.
درگذشت آیت الله موسوی اردبیلی
آیت الله موسوی اردبیلی که به علت مشکل قلبی و ریوی در بیمارستانی در تهران بستری شده بود، سوم آذر ۱۳۹۵ خورشیدی در ۹۱ سالگی دار فانی را وداع گفت.
پیکر وی در قم تشییع شد و در حرم حضرت فاطمه معصومه (س) در کنار مقبره علامه طباطبایی به خاک سپرده شد.
در شمار فعالان و خدمتگزاران برجسته کشور
رهبر معظم انقلاب اسلامی با صدور پیامی رحلت این فقیه و عالم بزرگواررا تسلیت گفتند.
متن پیام تسلیت حضرت آیت الله خامنه‌ای به این شرح بود:
بسمه تعالی ..
فقیه و عالم بزرگوار مرحوم مغفور آیت الله آقای حاج سید عبدالکریم موسوی اردبیلی رحمت الله علیه دار فانی را وداع گفته و به لقاءالله پیوستند. این ضایعه را به خاندان گرامی و فرزندان محترم و همه شاگردان و ارادتمندان و مقلدان ایشان تسلیت عرض می‌کنم. ایشان علاوه بر تلاش‌های علمی و فقهی، در دوره‌ای دشوار مسئولیت سنگین ریاست قوه قضاییه جمهوری اسلامی را بر دوش داشتند و در همه حوادث و قضایای مهم دوران حیات مبارک امام راحل در شمار فعالان و خدمتگزاران برجسته کشور به شمار می‌رفتند. فعالیت‌های فرهنگی و تاسیس دبیرستان و دانشگاه نیز صفحات مهمی از زندگی پربار این عالم بزرگوار را تشکیل می‌دهد. متضرعانه از خداوند متعال مسئلت می‌کنم که روح ایشان را مشمول رحمت و فضل خود قرار دهد و عمل صالح ایشان را مقرون اجر جزیل سازد و با اجداد طاهرینش محشور فرماید.
فهرست تألیفات آیت الله موسوی اردبیلی:
۱ - فقه القضاء جلد ۱ - جلد ۲،
۲ - فقه الحدود والتعزیرات؛ جلد ۱ - جلد ۲ - جلد ۳ - جلد ۴،
۳ - فقه الدیات
۴ - فقه القصاص
۵ - فقه الشرکة والتأمین
۶ - فقه المضاربة
۷ - فقه الشهادات (تحت طبع)
۸ - حاشیه بر خیارات مکاسب (مخطوط)
۹ - یک دوره کامل اصول فقه (مخطوط)
۱۰ - تقریرات دروس آیات عظام حکیم و خوئی در فقه و اصول (مخطوط)
۱۱ - الرسائل الفقهیة (مشتمل بر بحث های: ربا، تلقیح مصنوعی، ذبیحه اهل کتاب، ...)، مخطوط
۱۲ - مقالاتی در تفسیر قرآن
۱۳ - اخلاق (تدریس در دانشگاه مفید)، مخطوط
۱۴ - چهار جلد اقتصاد (مخطوط)
۱۵ - یک دوره اقتصاد اسلامی بر اساس کتاب و سنت (مخطوط)
۱۶ - جمال ابهی (در رد بهائیت)
۱۷ - رساله عملیه؛
۱۸ - مناسک حج؛
۱۹ - نهج الرشاد (رساله عملیه به زبان عربی)
۲۰ - مناسک الحجّ - عربی
۲۱ - استفتائات.
| علی رجبی خبرنگار تحریریه اجتماعی خبرگزاری صدا و سیما |