قرآن کتاب هدایت و موضوع هدایت، انسان است. «انسان» جدای از الفاظ مترادف آن، به تنهایی ۶۵ بار در قرآن آمده است.
این سوره در شان و فضیلت اهل بیت پیامبر صلی‌الله‌علیه‌و‌آله‌وسلّم یعنی علی، فاطمه، حسن و حسین علیه‌السّلام نازل شد و داستان معروف نذر این بزرگواران و اطعام کریمانه آنان را مطرح می‌کند که خداوند این صفات عالی آنان را ستود.
موضوعات مطرح شده در سوره دهر
وضعیت کافران در روز قیامت
هدایت فکری و تکوینی و تشریعی انسان ها
قانون حادث و مسبوق به عدم بودن انسان
مشیت علم حکمت و رحمت خداوند
داستان نذر خاندان پیامبر و اوج وفا
خواص سوره دهر به روایت از پیامبر اکرم (ص)
حضرت رسول الله می فرمایند : هر کس سوره دهر را قرائت کند پاداش او بهشت و حوریان بهشتی خواهد بود. هر کس بر قرائت سوره انسان مداومت ورزد، اگر روحش ضعیف باشد دارای قدرت روحی می‌شود.
از امام رضا (ع) هم روایت است : هر کس در نماز صبح روز دوشنبه و پنجشنبه در رکعت اول بعد از سوره حمد سوره دهر (انسان) و در رکعت دوم بعد از سوره حمد سوره غاشیه را بخواند خداوند در این دو روز او را از شر در امان می‌دارد.
امام باقر (ع) نیز می فرمایند: امام حسن (ع) و امام حسین (ع) در دوران کودکی بیمار شدند. پیامبر (ص) به عیادت آن‌ها رفت و به امام علی (ع) فرمود: ای اباالحسن! اگر برای فرزندانت نذری کنی خداوند به آن‌ها عافیت می‌بخشد. امام علی (ع) و حضرت فاطمه (س) و فضه نذر کردند که سه روز روزه بگیرند. در روز اول موقع افطار مسکینی به درب خانه آن‌ها آمد و تقاضای غذا کرد؛ آن‌ها افطاری خود را به او دادند. روز دوم و سوم موقع افطار یتیم و اسیری به درب خانه آمدند و تقاضای غذا کردند و آن‌ها غذای خود را بخشیدند. در روز ۲۵ ذی‌الحجه بود که سوره دهر در وصف ایثار اهل‌بیت پیامبر (ص) نازل شد.
این سوره در شان و فضیلت اهل بیت پیامبر صلی‌الله‌علیه‌و‌آله‌وسلّم یعنی علی، فاطمه، حسن و حسین علیه‌السّلام نازل شد و داستان معروف نذر این بزرگواران و اطعام کریمانه آنان را مطرح می‌کند که خداوند این صفات عالی آنان را ستود.
همچنین امام صادق (ع) فرمودند : هر کس سوره دهر را قرائت کند خداوند او را با تعداد زیادی از حوریان بهشتی تزویج کند و در سرای باقی با پیامبر اکرم (ص) خواهد بود. من ضامنم برای هر یک از شیعیانم که در نماز صبح روز پنجشنبه سوره انسان را بخواند و اگر در آن شب یا روز بمیرد با امنیت و بدون حساب از گناهانی که انجام داده وارد بهشت می‌شود و دیوان حسابرسی برای او باز نمی‌شود و در قبر، از او پرسشی نخواهد شد و اگر زنده بود در حفظ و امان الهی است و آفات دنیا از او برداشته می‌شود و چیزی از جنبنده‌های زمینی تا پنجشنبه بعد به او آسیبی نمی‌رساند.
سوره دهر به کدام واقعه اشاره دارد؟
بیست‌وپنجم ذی‌الحجه روز نزول سوره "هل أتی" در شأن اهل بیت پیامبر(ص) است، این روز یادآور گذشت و فداکاری اهل بیت (ع) است اهل بیتی که پس از سه روز روزه‌داری از افطار خود گذشتند تا به درخواست بنده‌ای از بندگان خدا دست رد نزنند.
بیست‌وپنجم ذی‌الحجه روز نزول سوره "هل أتی" در شأن اهل بیت پیامبر(ص) است، این روز یادآور گذشت و فداکاری اهل بیت (ع) است اهل بیتی که پس از سه روز روزه‌داری از افطار خود گذشتند تا به درخواست بنده‌ای از بندگان خدا دست رد نزنند.
کارشناسان مرکز ملی پاسخگویی به سوالات دینی، به این پرسش که «سوره دهر به کدام واقعه اشاره دارد؟» پاسخ داده‌اند.
به گزارش گروه دریافت خبر خبرگزاری دانشجویان ایران(ایسنا)، در پاسخ کارشناسان این مرکز که آن را در اختیار ایسنا قرار داده، آمده است:
«پاسخ:
علمای شیعه اتفاق نظر دارند که این سوره و یا هجده آیه (از آیه 5 "إنّ الأبرار. .." تا آیه 22 "... و کان سعیکم مشکوراً") از آن درباره حضرت علی، حضرت فاطمه، امام حسن و امام حسین(علیهم السلام)و خادمه آن‌ها فضه نازل شده است. علامه امینی در "الغدیر" این شأن نزول را از 34 نفر از علماء معروف اهل سنت نقل کرده است، بنابراین این شأن نزول در بین اهل سنت مشهور، بلکه متواتر است.
شأن نزول
ابن عباس می‌گوید: "حسن و حسین(علیهما السلام) بیمار شدند، پیامبر(ص)با جمعی از یاران به عیادتشان آمدند و به علی(علیه السلام)فرمودند: ای ابوالحسن! خوب بود نذری برای شفای فرزندان خود می‌کردی. علی(علیه السلام)، فاطمه(علیها السلام)و فضه که خادمه آن‌ها بود، نذر کردند که اگر آن‌ها شفا یابند، سه روز روزه بگیرند.
چیزی نگذشت که هر دو شفا یافتند، در حالی که از نظر مواد غذایی دست خالی بودند. علی(علیه السلام)سه من جو قرض نمود و فاطمه(علیها السلام)یک سوم آن را آرد کرد و نان پخت. هنگام افطار سائلی بر در خانه آمد و گفت: "السلام علیکم أهل بیت محمد(صلی الله علیه وآله)؛ سلام بر شما ای خاندان محمد! مستمندی از مستمندان مسلمانان هستم، غذایی به من بدهید".
آن‌ها همگی مسکین را بر خود مقدم داشتند و سهم خود را به او دادند و آن شب جز آب ننوشیدند. روز دوم را همچنان روزه گرفتند و موقع افطار وقتی که غذایی را آماده کرده بودند (همان نان جوین) یتیمی بر در خانه آمد، آن روز نیز ایثار کردند و غذای خود را به او دادند. (باز با آب افطار کردند و روز بعد را نیز روزه گرفتند) در سومین روز اسیری به هنگام غروب آفتاب بر در خانه آمد، باز سهم غذای خود را به او دادند. هنگامی که صبح شد، علی(علیه السلام)دست حسن و حسین(علیهما السلام)را گرفته بود، خدمت پیامبر آمدند، وقتی پیامبر آن‌ها را مشاهده کرده، دید از شدت گرسنگی می‌لرزند. فرمود: این حالی را که در شما می‌بینم برای من بسیار گران است، سپس برخاست و با آن‌ها حرکت کرد. هنگامی که وارد خانه فاطمه(علیها السلام)شد، دید در محراب عبادت ایستاده در حالی که از شدت گرسنگی شکم او به پشت چسبیده و چشم‌هایش به گودی نشسته، پیامبر(ص) ناراحت شد، در همین هنگام جبرئیل نازل گشت و گفت: ای محمد! این سوره را بگیر، خداوند با چنین خاندانی به تو تهنیت می‌گوید، سپس سوره "هل أتی" را بر او خواند".1
امّا درباره مکّی یا مدنی بودن این سوره باید بگوییم که اتفاق و اجماع علما و مفسّران شیعه بر این است که همه یا دست کم قسمتی از آیات آغازین سوره که مقام ابرار و اعمال صالح آن‌ها را بیان می‌کند، در مدینه نازل شده، که شأن نزول آن، یعنی داستان نذر علی(علیه السلام) و فاطمه زهرا و امام حسن و امام حسین(علیهم السلام) و فضّه به طور مشروح بیان شد، گرچه این مطلب یعنی نظر علما و دانشمندان شیعه، برای اثبات حقانیّت کفایت می‌کند، در عین حال مشهور میان علمای اهل سنّت نیز نزول این سوره در مدینه است، همان گونه که قرطبی، مفسّر مشهور اهل تسننّ، در تفسیر خود نوشته است: "مشهور علما معتقدند که در مدینه نازل شده است."
اینک برای اطلاع بیشتر، نام چند تن از کسانی که تمام یا قسمتی از آیات این سوره را که در بالا به آن اشاره شد مدنی می‌دانند در زیر می‌آوریم:
1. حاکم ابوالقاسم حسکانی: او از ابن عباس تعداد آیاتی را که در مکه و مدینه نازل شده، به ترتیب و به طور مشروح نقل کرده و این سوره را جزء سوره‌های مدنی شمرده که پس از سوره "الرحمن" و پیش از سوره "طلاق" نازل شده است.
2. استاد احمد زاهد، صاحب کتاب ایضاح: او نیز این مطلب را از ابن عباس نقل کرده است.
3. تاریخ القرآن از ابوعبداللّه زنجانی: ایشان از جمعی بزرگان اهل سنّت نقل کرده که سوره انسان را در ردیف سوره‌های مدنی آورده‌اند.
4. نویسنده مذکور (ابوعبداللّه زنجانی) از "فهرست ابن ندیم" از ابن عباس نقل کرده که او سوره انسان را یازدهمین سوره مدنی دانسته است.
5. سیوطی در کتاب "اتقان" از بیهقی در "دلائل النبوة" نقل می‌کند که عکرمه گفته است: سوره "هل اتی" در مدینه نازل شده است.
6. در "درالمنثور" نیز همین مطلب از ابن عباس به طرق مختلف نقل شده است.
7. زمخشری در "تفسیر کشّاف"، شأن نزول معروف آیات آغازین یعنی نذر علی(علیه السلام) را نقل کرده است.
8. گذشته از این موارد بسیاری از بزرگان اهل سنت، نزول آیات آغازین این سوره را "ان الابرار..." درباره علی(علیه السلام) و فاطمه زهرا و حسن و حسین(علیهم السلام) می‌دانند که این خود شهادتی بر مدنی بودن این آیات است و احدی در "اسباب النزول"، بغوی در "معالم التنزیل"، سبط بن جوزی در "تذکره"، گنجی شافعی در "کفایة الطالب" و جمعی دیگر به این مطلب اشاره کرده‌اند.
این مسئله به قدری معروف و مشهور است که "محمد بن ادریس شافعی" یکی از ائمه چهارگانه اهل سنّت، در شعر معروف خود می‌گوید: "تا کی تا کی و تا چه زمانی / مرا در محبّت این جوان مرد سرزنش می‌کنید؟
مگر فاطمه به غیر او تزویج شد / و مگر "هل اتی" درباره غیر او نازل شده است؟"2
پی نوشت‌ها:
1. ر.ک: تفسیر نمونه، آیت‌الله مکارم شیرازی و دیگران، ج 25، ص 343344، دار الکتب الاسلامیة.
2. تفسیر نمونه، ج 25، ص 328330.