راه سنگلاخی خاک تا کیمیا شدن در آذربایجان شرقی

به گزارش خبرگزاری صداوسیما مرکز آذربایجان شرقی، این استان مجموعه بی نظیری از 52 نوع ماده معدنی را دارد. اما سهم اقتصادش از این منابع خدادادی چقدر است؟

تنها در یک مجتمع معدنی 5 هزار نفر مشغول کارند. محصول اول صادرات استان یعنی کنسانتره مس را تولید می کنند و در صنعت مس کشور سهم 30 درصدی دارند . هر تن کنسانتره حداقل 1 هزار و 700 دلار ارزش دارد.
مجموعه مس سونگون توان این را دارد که در آینده، همه سنگهای مس منطقه شمال غرب ایران را فرآوری و به شمش کاتد تبدیل کند.یعنی محصولی که در بازار فناورانه امروز و فردای دنیا حرف اول را می زند. اما مسیر پیشرفت در این مجموعه چندان هموار نیست.

معدن، سودآور اما دیربازده
حدود 18 درصد ذخایر معدنی کشور متعلق به آذربایجان ‌شرقی است. براساس اکتشافات معدنی انجام شده در کشور، ایران با ذخایر معدنی قطعی در حدود 37 میلیارد تن ، 7 درصد معادن جهان را در اختیار دارد. آذربایجان شرقی 8.6 میلیارد تن از این ذخایر را در خود جای داده است و رتبه نخست کشور را دارد.

معدن موتور محرکه و پیشران توسعه یافتگی است و این ذخایر می‌ توانند نقش اقتصادی پررنگی در تولید، اشتغال، صادرات ، درآمد پایدار و رفاه مردم داشته باشند. اما بخش معدن بسیار سرمایه ‌بر، متکی به فناوری و دیربازده است. خصوصیاتی که موجب شده بخش دولتی سرمایه گذاری چندانی نکند و بخش خصوصی هم رغبت به فعالیت اساسی نداشته باشد.

رحمانی، معاون امور معادن و صنایع معدنی سازمان صمت آذربایجان شرقی می گوید : 644 معدن در استان وجود دارد که حداقل 52 نوع ماده مختلف معدنی استخراج می کنند.
با این حال در طول سالیان بهره برداران این معادن غالبا اشخاص حقیقی و نه حقوقی بوده و هستند که سرمایه لازم برای ایجاد صنایع فرآوری و به تبع آن ارزش افزوده را ندارند و این سرآغاز خام فروشی بود. ویروسی که به معادن بزرگ و حیاتی استان هم سرایت کرده است.

دست مس هنوز هم به شمش نمی رسد
سونگون دومین معدن بزرگ مس ایران است.
بیات ماکو، مدیرعامل شرکت مس سونگون می گوید: در اکتشافات اخیر به ذخیره یک میلیارد و 300 میلیون تن با عیار 6 دهم درصد و کل ذخیره مس محتوا بالای 6 میلیون تن دست پیدا کرده ایم . اما تمام برنامه ها و هدف گذاریها در این مجتمع بر مبنای همان 500 میلیون تن اولیه در دهه های قبل است!
به عبارت واضح تر هم بودجه اختصاصی به معدن تناسبی با هزینه های فعلی و آینده ندارد و هم درآمدها و زمان بندی ها منطقی از آب در نمی آیند.

سالانه 300 هزار تن کنسانتره مس در سونگون تولید می‌شود اما این فرآورده یا راهی هرمزگان برای صادرات می شود و یا میهمان کرمان است برای تبدیل شدن به مس کاتد .
به گفته واعظی، عضو هیات علمی دانشگاه تبریز، ضعف مس سونگون این است که از 10 سال قبل اجرای مس کاتد با وجود بررسی تمام جوانب، هنوز روی کاغذ مانده است و عملا خاک می‌خورد.

از چند سال پیش شرکت‌های خارجی اعم از کانادایی و اروپایی ادعای مشارکت در اجرای این طرح را داشتند که نیامدند.
قرار بر تعیین تکلیف پیمانکار طرح تا پایان نیمه اول سال 99 و عملیاتی شدن طرح تا افق 1403 بود.اما مدیرکل دفتر هماهنگی امور اقتصادی استانداری آذربایجان شرقی به لغو یک طرفه قرار داد از سوی طرف‌های چینی اشاره می کند و می‌گوید: حالا برای از سرگیری اجرای این طرح 45 پیمانکار اعلام آمادگی کرده اند.

روحی یادآور می‌شود: اصرار مسئولان بر ایجاد کارخانه کاتد نه صرفا ظرفیت اشتغالزایی برای 500 نفر بلکه ایجاد فرصت برای فعالیت شرکت‌های دانش بنیان، جان گرفتن صنایع پایین دستی و احداث شهرک صنعتی مس در منطقه و در نتیجه پایین آمدن قیمت تمام شده است.

 

 

 

سراب و حسرت تولید آلومینیوم
با سرآمدن عمر بوکسیتها به عنوان منابع تولید آلومینیوم در ایران، تمام امیدها به نفلین سینیت ختم می شود. ماده معدنی کم نظیری که در کشورهای معدودی وجود دارد و تنها ذخیره اکتشافی آن در ایران هم متعلق به سراب است.
حجم و اهمیت این ماده به قدری است که به تنهایی 90 درصد ذخایر غیرفلزی استان ما را تشکیل می‌دهد.

اقتصادی بودن تولید آلومینا به عنوان ماده پایه آلومینیوم از نفلین سینیت به علت تامین مواد ثانویه ای همچون سیمان، کربنات سدیم، کربنات پتاسیم، سولفات پتاسیم و سیلیکات به صرفه تر است و در واقع هزینه استفاده از نفلین سینیت نسبت به بوکسیت 15 تا 20 درصد ارزان ‌تر است.

داوودی، نماینده مردم سراب در مجلس شورای اسلامی می گوید: 27 سال است چندین طرح سرمایه گذاری خارجی در قالب انبوهی از تفاهم نامه ها با چین و ارمنستان و روسیه منعقد شده اما در عمل حاصلی نداشته است.
وی می افزاید: حتی در آخرین مورد حاصل مطالعه شرکت اتوتک آلمانی در مورد نفلین سینیت سراب این بود که طرح غیرقابل توجیه است و باید جایگزین شود.

داوودی ادامه می دهد: با اینکه کشورهای دیگر مثل روسیه، کانادا، آمریکا، قرقیزستان، جمهوری آذربایجان و کشورهای اروپایی در کارخانه‌ها از معادن مشابه خود استفاده می‌ کنند اما در ایران واردات فلز آلومینیوم از کشورهای دیگر همچنان ادامه دارد و میلیاردها دلار ارز از کشور خارج می‌شود.

کشور ما جزو نخستین تولیدکنندگان شمش آلومینیوم در خاورمیانه است. اما بر اساس اعلام ایدرو ، ضعف مهمی به نام تامین ماده اولیه مطرح است و با نگاهی به کشورهای منطقه به ویژه کشورهای عربی حاشیه خلیج‌فارس خواهیم دید این کشورها، گوی سبقت را در صنعت آلومینیوم از ایران ربوده ‌اند.

هم اکنون برای تامین نیازها، سالانه 3.5 میلیارد تن آلومینا وارد کشور می‌شود، محصولی که مشمول تحریم هم هست و خودکفایی در تولید آن، نه تنها برای استان مهم است بلکه یک حرکت مهم ملی هم محسوب می شود.

حالا در سال جهش تولید ، انعقاد توافق اولیه با سرمایه گذاری ایمیدرو و مشارکت قرار گاه خاتم الانبیاء سپاه پاسداران انقلاب اسلامی با هدف تحقق اجرای طرح، گام مهمی در تحقق استخراج آلومینا از نفیلن سینیت است.
کارخانه تولید آلومینا از نفلین‌سینیت، ظرفیت اشتغال‌ زایی بالای 10 هزار نفر را در منطقه دارد و با راه‌اندازی آن 70 هزار تن آلومینا به همراه محصولات جانبی لازم کشور تامین می شود که در مراحل بعدی به ترتیب به 200 هزار تن و 500 هزار تن در سال افزایش خواهد یافت.

طلای متمایل به تعطیلی
اگر چه انبوهی از معادن استان از نبود سرمایه گذار رنج می برند اما تعداد معدودی هم که سرمایه گذار و کارخانه فرآوری دارند، با مسائل پیچیده تری درگیر شده اند.
جنجال طلا در ورزقان، شهرستان طلایی آذربایجان شرقی، حالا دیگر سالها است به یکی از تیترهای رسانه ها در حوزه معدن تبدیل شده است. پس از سالها کش و قوس در خصوص روند واگذاری و نحوه فعالیت معدن طلای اندریان ـ دومین معدن بزرگ طلای ایران ـ سرانجام ششم فروردین ماه سال 99 و به دنبال تلف شدن گوسفندان در اطراف معدن، دستور توقف عملیات بهره ‌برداری و پلمپ فلکه‌ های سیانید با حکم قضایی صادر شد.

دهیار روستا می گوید: از سال 72 در این معدن اکتشافات شروع شده و اهالی هم با دادن زمین و راه حمایت کرده اند به این امید که جوانان منطقه بتوانند مشغول کار شوند. اما وعده هایی که به ما داده بودند، بر عکس شد و اغلب مردم بومی تنها از دور تماشاگر فعالیت معدن شده اند.

حسینی با اشاره به وضع نا به سامان کشاورزی توضیح می دهد: ما عوارض خطرناک و نگران کننده فعالیت این معدن را با استفاده از سیانور در منطقه و روستای خودمان می بینیم. در دو سال گذشته دامداری، کشاورزی و زنبورداری در منطقه ما تقریبا از بین رفته است.

از طرفی سهام این مجتمع معدنی به صورت 30 درصد شریک ایرانی و 70 درصد شریک خارجی است که خود حرف و حدیثهای بسیار دارد.
بهره بردار گرجستانی معدن می گوید : برداشتهای غیرمجاز از استخراج قانونی بیشتر است و جمع بیشتری از بومی ها با همراهی برخی سوداگران اقدام به حفاری های مخفیانه در رگه های پرعیار معدن می کنند.

احمد علیرضابیگی، نماینده مردم تبریز، آذرشهر و اسکو می گوید: نظارت بر معادن باید تقویت شود . در برنامه ششم توسعه بخشی از اختیارات شورای عالی معادن به استانها واگذار شده و از جمله این اختیارات، بررسی موضوع آلایندگی صنایع معدنی است که باید مورد ارزیابی قرار گیرد. بدون رعایت قانون ، درآمدهای مقطعی از معادن چیزی جز هزینه های گزاف در بلند مدت نیست.

سنگها در انتظار صنعت
سنگهای تزئینی یکی از مهمترین منابع معدنی آذربایجان شرقی است و بیش از 100 میلیون تن ذخیره در آذربایجان شرقی وجود دارد. توان تولید سالانه حداقل 10 میلیون متر مربع سنگ فرآوری شده در آذربایجان شرقی وجود دارد . در حالی که بنا به اعلام سازمان صمت استان، این عدد هم اکنون 2.9 میلیون متر مربع است.

رئیس اداره صنایع معدنی سازمان صنعت، معدن و تجارت آذربایجان‌شرقی می گوید :صنایع سنگ همپای استخراج این معادن پیش نرفته است. در حالیکه ایجاد ارزش افزوده تنها با فرآوری ممکن است.
جعفری توضیح می دهد: بیش از 70 درصد آنها در خارج از استان و حتی کشور فرآوری می شوند که هم از نظر اقتصادی و هم از نظر حمل و نقل و محیط زیست چالش‌های زیادی را ایجاد کرده است.

مدیر یکی از معادن مرمر استان هم می گوید: فناوری ما در ایران در اغلب موارد پاسخگوی نیاز بازارهای جهانی نیست. مثلا ما مجبوریم مرمرها را به صورت کوپ به ایتالیا و گاهی ترکیه و اسپانیا صادر کنیم.خام و بدون ارزش افزوده. تازه مشتریان از قیمتهای حمل و نقل و تعرفه های صادراتی ما هم گله مند هستند.

رحمانی، معاون صمت استان معتقد است: برای کاهش هزینه‌ها و افزایش سوددهی لازم است صنایع فعال در بخش معدن در همان محل معدن استقرار یابند. اما سرمایه‌ گذاری در این بخش ، حمایت‌های موثر دولتی ، همراهی صاحبان صنایع و مشارکت مردم مناطق معدنی را می‌طلبد.

سنگ آتشفشانی با شهرت جهانی اما بی حاصل
یکی از مواد معدنی شاخص استان، پومیس یا پوکه معدنی است که در شرق استان استخراج می شود.
مناطق معدودی در جهان دارای ذخایر پومیس هستند و به گفته رضایی، کارشناس فرآوری مواد معدنی، پوکه های معدنی استان ما به دلیل مرغوبیت، مقاومت زیاد و وزن کمی که دارند ، عایق مناسبی برای انرژی محسوب می شوند.

با وجود دهها کاربرد صنعتی پوکه در صنایع غذایی، نساجی و آب، اینجا تنها به تولید بلوک سبک بسنده شده و همین سرآغاز ماجرای خام فروشی پوکه های معدنی شده است.
امانی، مدیر یکی از کارگاههای بلوک سبک که با رکود ساخت و ساز رو به تعطیلی گذاشته اند می گوید: مساله فقط کاهش خرید نیست. معدن چی به قدری قیمت پوکه را بالا برده که تولید بلوک در داخل صرف نمی کند!

یکی از رانندگان محموله پوکه توضیح می دهد: در داخل کشور هر محموله 20 تا 22 تنی نهایتا یک میلیون تومان فروخته می شود . اما در عراق 6 میلیون تومان خریدار دارد.
گویا افزایش ناگهانی قیمت ارز ، موجب سودآوری صادرات پوکه خام شده و معدنکاران را به سمت فروش خارجی هدایت می کند تا تامین نیاز داخلی!

نکته اینکه تا همین دو سال قبل بلوک سبک به عراق و کشورهای همسایه صادر می شد و خام فروشی پوکه موجب توقف آن هم شده است.اما خلا قانونی برای نظارت بر فعالیت بخش خصوصی در معادن کوچک، موجب سودجویی عده ای شده است.حتی به قیمت تاراج منابع تجدیدناپذیر.

 

 

 

ذخایری که باید عامل پیشرفت استان باشند
استاندار آذربایجان شرقی می گوید : معادن منبع تامین مالی بسیار مناسبی برای اشتغال و رفاه مردم روستاهای همجوار خود هستند اما تا کنون چنان که باید عملکرد قابل توجهی نداشته اند.
پورمحمدی ادامه می دهد: درآ مدهای حاصل از بهره برداری باید در اجرای طرحها و برنامه های عمرانی و توسعه ای استان با محوریت مناطق معدنی هزینه شود . یعنی مردم ثمره موهبت های خدادادی را در زندگی خود ببینند. نه اینکه معدنکاران راه خود را بروند و مردم بومی هم به زندگی قبلی مشغول باشند.

او با اشاره به مس سونگون می گوید: تغییرات مدیریتی در عظیم ترین مجتمع معدنی آذربایجان شرقی بدون اطلاع استان صورت می گیرد و حتی زمان بندی شفافی از اجرای فاز سوم مجتمع و کارخانه های ذوب وجود ندارد.
اینکه 14 میلیارد تومان مصوب سال قبل چه هزینه کردی داشته، هنوز اعلام نشده و در صورتی که بر آورد مشخصی از فعالیتها در دست نباشد، تصمیم گیری برای آینده مقدور نمی شود.

سخنان دهقانی نماینده مردم ورزقان در مجلس شورای اسلامی نیز در همین خصوص شنیدنی است. او می گوید : اگر 30 درصد کنسانتره مس کشور را سرنگون تولید می کند، باید همین درصد از عایدی فروش و صادرات آ ن نیز به استان اختصاص یابد. اما تا امروز چنین نشده است.

او تصریح می کند: 15 درصد در آمد حاصل از معدنکاری و پرداخت حقوق دولتی معادن به استان نمی رسد. حتی حسابهای مس نیز در استان نبود که با پیگیری مستمر استاندار از سال گذشته 1 هزار میلیارد تومان از درآمدهای سونگون به بانکهای استان منتقل شده است.

چرخ معدن با صنعت می چرخد
صدیقی، یکی از بزرگترین تولید کنندگان فرآورده های خاک نسوز می گوید: صنایع، حلقه های اتصال معادن به هم هستند. به عنوان مثال وقتی صنعت ذوب آهن در ایران راه اندازی شد، برای تامین سنگ‌ آهن، معادن بزرگ کشور اکتشاف شد.
وی می افزاید: برای تامین انرژی ذوب ، نیاز به سوخت فسیلی بود و معادن عظیم ذغال سنگ به بهره برداری رسید. در ادامه نیاز به فرآورده نسوز موجب فعال شدن دهها معدن خاک صنعتی در سراسر کشور شد.

به گفته وی صنعت فولاد ایران مولود همین کارخانه های ذوب است و همین اتفاق می تواند برای تمامی مواد معدنی اولویت دار به خصوص فلزات بیفتد و از قبل آن دهها و شاید صدها معدن غیرفلزی هم به چرخه فعالیت اضافه شوند وگرنه بهره برداری بدون برنامه از معادن جز آلودگی زیست محیطی و برهم زدن توپوگرافی مناطق چیزی در پی ندارد.

نگاهی اجمالی به وضعیت واردات و صادرات نشان می دهد که در غیاب صنایع معدنی، مواد معدنی با قیمت ارزان از کشور خارج و بعد از فرآوری با دهها و شاید صدها برابر قیمت به کشور وارد می شوند.

بانکها، غافل از معدن ها
نیرومند، مدیرعامل شرکت شهرک های صنعتی آذربایجان شرقی می گوید: در استان ما فناوری برای فرآوری انواع مواد معدنی به شکل امروزی تقریبا وجود ندارد. کارخانه های موجود قدیمی هم رفته رفته تعطیل کرده اند.چون تقریبا تمامی آنها در بخش خصوصی است و توان ادامه کار با سرمایه محدود را ندارند.

یکی از سرمایه گذاران سابق حوزه معدن که چند سالی است وارد تجارت شده می گوید: فصل کاری معادن در استان به دلیل ارتفاع زیاد و برودت هوا گاهی تنها 6 ماه است. به همین دلیل سرمایه در گردش نیاز به نقدینگی بالایی دارد.
از طرفی وقتی تسهیلات به ما داده نمی شود، امکان خرید و واردات ماشین آلات به روز را نداریم و بعد از تولید هم باید خودمان دنبال بازاریابی جهانی برویم ، پس منطقی نیست فعالیت کنیم.

ممتاز، کارشناس اقتصاد می گوید: توسعه صنایع و افزایش تولید ناخالص با اصلاح قوانین بانکی و پولی و فضای کسب و کار ارتباط دارد .
اوتأکید می کند: نرخ سود بانکی تسهیلات برای تولید، 2 رقمی است در حالی که باید به زیر 4 درصد برسد تا سود فضای کسب و کار بیشتر شود و کارآفرینی افزایش یابد.

فرآوری، راز کیمیا شدن خاک
کشور ما یک بار تجربه تلخ خام فروشی را در حوزه نفت با تمام وجود لمس کرده است. اقتصاد وابسته به نفت ما در حالی ضربه های سنگینی از تحریم های فروش نفت خورده که می توانست با فرآورده های نفتی و پتروشیمی بازارهای آسیا و حتی دنیا را وابسته خود کند. بعد از تحمل خسارات سنگین خام فروشی، این تجربه باید در حوزه معادن به کار گرفته شود و تا دیر نشده فرآوری به الزام سرمایه گذاری های معدنی تبدیل شود.

رییس اداره امور معادن سازمان صنعت، معدن و تجارت آذربایجان شرقی می گوی : میزان تولید شمش طلا در سال گذشته تنها در یک معدن به 565 کیلوگرم رسیده است. ضمن اینکه 33 کیلوگرم شمش نقره نیز با عیارهای مختلف حاصل شده است.
عابدی، ادامه می دهد: تولید کنسانتره طلای شرکتی دیگر در سال گذشته بیش از 2 هزار و 296 کیلوگرم بود و تلاش برای افزایش ظرفیتها ادامه دارد.

ارزش طلا در بازار دنیا بر کسی پوشیده نیست و این فلز گرانبها پشتوانه اصلی منابع مالی هر کشور است.
ناگفته نماند اگرچه سنگهای معدنی فلزی، جایگاه اصلی را در بخش معدن دارند اما خاکهای صنعتی نیز با قابلیت ایجاد انواع مواد اولیه صنعتی یا عمرانی ارزش افزوده قابل توجهی ایجاد می کنند. با این حال خام فروشی مثل خوره به جان برخی معادن افتاده است . صرفه اقتصادی بازار خارجی ، درخرید خام است ولی ضرر ما در داخل و سرمایه هایی که به واسطه صادرات ماده اولیه از دستمان می رود، بر اقتصاد آینده سنگینی خواهد کرد.

 

 

 

چشم انداز معدنی
بر اساس آمار رسمی وزارت صمت، مبالغ وصولی از معادن استان از سال 90 تا کنون یک هزار و 150 میلیارد تومان بود که از این میزان 379 میلیارد تومان در 5 ماه سال 99 وصول شده است.
کنسانتره مس، سنگ ساختمانی و تزیینی، کوارتز، پوکه، گچ و مواد معدنی برای تهیه سیمان از عمده ترین محصولات تولیدی معادن آذربایجان شرقی هستند و کشورهای چین، ایتالیا و ترکیه بازار صادراتی محصولات معدنی استان هستند. سهم مواد معدنی درصادرات استان 6 الی 7 درصد است.

از همین رو استاندار آذربایجان شرقی معتقد است : وضعیت موجود تناسبی با ظرفیتهای معدنی ما ندارد و واقعیت این است که درآمد آذربایجان ‌شرقی از معادن ناچیز است.
با این حال رئیس سازمان صمت استان می گوید : حدود 13 هزار نفر در معادن آذربایجان شرقی به کار مشغول هستند. تولید معادن استان 4 میلیارد و 567 میلیون ریال بوده که ضمن کسب رتبه سوم کشوری، 5.86 درصد از سهم کشور را در اختیار دارد.

این موضوع حاکی از آن است که درآمدهای معدنی در کشور آن چنان که باید رشد نیافته و آذربایجان شرقی هم از این قاعده مستثنی نیست.
شاخص‌های معدن و صنایع معدنی آذربایجان ‌شرقی در هفت سال گذشته رشد چشمگیری را تجربه کرده، به گونه‌ ای که تنها در بخش راه‌اندازی واحدهای جدید معدنی برای استخراج مس و طلا بیش از 230 میلیون یورو اعتبار ارزی و بیش از 650 میلیارد تومان اعتبار ریالی سرمایه‌گذاری شده است.

امین زاده با اشاره به روند برگزاری مزایده 200 معدن استان در آینده نزدیک ادامه می دهد : افراد صاحب پروانه ای که هیچ فعالیتی در معادن خود انجام نمی‌دهند باید شناسایی و در صورت لزوم با طی مراحل قانونی خلع ید این افراد انجام شود .هدف ما توسعه پایدار است و در این راستا تلاش می کنیم تا زیرساخت های لازم فراهم شود .

معادن و توسعه اقتصادی آذربایجان‌ شرقی
معاون امورمعادن و صنایع معدنی سازمان صنعت، معدن و تجارت آذربایجان شرقی می گوید : دانش فنی و نقدینگی دوعامل اساسی در تکمیل چرخه تولید معدن است . به دلیل تحریم های ظالمانه توجه به توان و ظرفیت شرکت های دانش بنیان داخلی بیش از پیش در دستورکار قرار گرفته و بومی سازی دانش فنی با تلاش و مطالعات مجموعه های دانشگاهی و تعامل و هم سویی دستگاه های متولی به عنوان پشتیبان واحدهای دانش بنیان محقق خواهد شد.

رئیس سازمان مدیریت و برنامه ‌ریزی آذربایجان‌شرقی هم می گوید : هدف اصلی ما بالا بردن ارزش افزوده و ایجاد صنایع پایین ‌دستی در حوزه معادن است.
بهبودی می افزاید: سرمایه ‌گذاری اولیه باید خود را به صورت اثرات سرریز نشان بدهد و تا پایین ‌ترین سطح اشتغال ‌زایی و تولید محصول نمود داشته باشد و یکی از وظایف ما این است که با شفاف سازی در قوانین و مقررات، زمینه لازم را برای جذب سرمایه ‌گذاری در معادن آماده کنیم.

به گفته وی تدوین نقشه راه مواد معدنی با رویکرد علمی به فرآیند برنامه ‌ریزی، تلاش برای حفظ روابط دیپلماتیک و اقتصادی با کشورهای منطقه، دست یابی به بازارهای بین‌المللی جدید در کنار حفظ و توسعه بازارهای موجود از جمله اقدامات ضروری برای توسعه این بخش مهم اقتصاد در دوران تحریم هاست .
راه تا کیمیا شدن خاک در این خطه شاید ناهموار باشد اما هست و تنها اراده و برنامه می خواهد.

گزارش مکتوب: مهین انتظار ـ خبرگزاری صداوسیما ـ تبریز