گزارش مکتوب؛
مسجد گوهرشاد افتخار معماری اسلامی
یکی از جاذبه‌های گردشگری پایتخت معنوی ایران که شایسته است به عنوان مقصد گردشگری مورد توجه قرار بگیرد مسجد گوهرشاد است.
به گزارش
خبرگزاری صداوسیما مرکز خراسان رضوی، مسجد گوهرشاد یکی از شاهکارهای دوران تیموری است که در گذشته‌های دور در چنین روزی به دستور بانو گوهرشاد در جوارحرم مطهر رضوی ساخته شد.
- گردنبند الماس هزینه ساخت بزرگترین مسجد ایران
گوهرشاد آغا بیش از 600سال پیش، زمانی که 32ساله بود هواي زيارت مشهد به دلش افتاد.
او نذر کرده بود گردنبند الماس نشانش را خرج مسجدي کند که در سايه امام رضا(ع) بنا شود.
گوهرشادآغا اين گردنبند را به بازرگاني ايراني فروخت تا هزينه ساخت مسجد را از دارايي خود فراهم کند.
چند هفته بعد کلنگ مسجد در ضلع جنوبي حرم علي بن موسي الرضا(ع) به زمين زده شد، اين مسجد در سال812 هـجری قمری در زميني به مساحت هشت هزارو798 مترمربع ساخته شد تا هم نام گوهرشاد بیگم در تاریخ ماندگار شود و هم به همت او مسجد گوهرشاد افتخار معماری اسلامی باشد که قرن هاست پابرجا مانده.
- امیرزاده نیکوکار و هنرپرور
گوهرشادآغا یا گوهر شاد بيگم امیرزاده ای بود که در دوران تیموری زندگی می کرد.
گوهرشادآغا پس از ازدواج با شاهرخ میرزا پسر تیمور گورکانی یکی از زنان قدرتمند و با نفوذ و ثروتمند ایران بود. با این حال همه کمالات گوهرشاد در ثروت و قدرت خانواده اش خلاصه نمی شد.
گوهرشاد را زنی ادب دوست، هنرپرور و خير می دانستند که به تاريخ و ادبيات علاقه داشت، فرزندان هنرمندی تربیت کرد و دارایی اش را همیشه صرف کار خير کرد.
- بهترین معماران برای بهترین بنا
گوهرشاد وقتی تصمیم گرفت ماندگارترین میراث خود را به یادگار بگذارد، قوام الدين شيرازي سرشناس ترين معمار ايراني را استخدام کرد تا ساخت مسجد گوهرشاد را به او بسپارد. قوام الدين هم حاصل سالها تجربه و دانش خود را در بند اين مسجد به يادگار گذاشت تا نظم و تقارن و ظرافت اين بنا را قرنها به رخ بکشد، در این مسجد اسم گوهرشاد در دو محل با کاشي معرق نگاشته شده است يکي در قسمت بالاي در نقره اي که به "دارالسياده" مي رود و ديگري بر کتيبه ايوان مقصوره که به خط زيباي پسر وی شاهزاده بايسنقر است.
مسجد گوهرشاد یک مسجد کلاسیک محسوب میشود و مساحت صحن آن در مجموع دوهزار و ۸۷۳مترمربع است.
این مسجد به سبک مساجد چهار ایوانی ساخته شده است و نکتۀ حائز اهمیت دیگر آن ساخته شدن قرینه‌ای ایوان‌های مجلل و مرتفع در اضلاع مسجد است.
مهمترین ایوان مسجد ایوان مقصورۀ جنوبی است. این ایوان از این رو مهم و مورد توجه قلمداد میشود که انواع هنرهای گوناگون معماری در آن به کار رفته است.
بایسنقر، یا بایسنقر میرزا که در خط و کتابت یگانۀ عصر خویش بوده است و هم چنان هم آثار او از بهترین آثار خط و کتابت محسوب می‌گردد، فرزند گوهرشاد است.
کتیبۀ بایسنقر در همین ایوان نصب و بر روی کتیبه تاریخ بنای مسجد بر کاشی معرق نگاشته شده است. محراب مسجد نیز در میان این ایوان جای گرفته است.
از دیگر اجزای ایوان که بسیار زیبا و دیدنی است منبری است که امروزه به نام صاحب الزمان خوانده میشود. این منبر دیدنی از چوب گردو و گلابی ساخته شده است. همچنین هنرهایی از قبیل منبت‌کاری در آن به کار گرفته شده است. این منبر زیبا و چشم‌نواز را محمد، نجار خراسانی از هنرمندان ناشناس عصر فتحعلی شاه قاجار طراحی و ساخته است.
گنبد مسجد گوهرشاد ۴۱متر بلندا دارد. این گنبد بلند در بالای ایوان مقصوره قرار گرفته است. گنبدی که امروزه بر فراز ایوان مقصوره دیده میشود با مصالح جدید دوباره ساخته و تزیین شده است.
شبستان‌های مسجد گوهرشاد به طور قرینه در اطراف ایوان‌ها با پایه‌های قطور و سقف ضربی و به سبک معماری سنتی مساجد ایران کلاف شده‌اند و بارها مورد مرمت قرار گرفته‌اند، اما اکنون همان سبک و سیاق قدیمی را در خود محفوظ دارند.
این شبستان‌های هفت‌گانه که در دوران‌های مختلف با نام‌های گوناگونی مانند شبستان‌های گرم، سبزواری، تبریزی، نهاوندی، میلانی، نجف‌آبادی و علوی نامیده می‌شوند، محل برگزاری جلسات قرآن، آموزش، سخنرانی، تدریس علوم قرآنی و دینی، مراسم جشن و عزاداری، اعتکاف، نماز جماعت و مراسم دعای کمیل، دعای ندبه و دعای توسل است.
مسجد گوهرشاد در طول زمان بر اثر عوامل طیبعی و انسانی صدمات زیادی دیده است، از جمله در عهد صفویه که مسجد از حمله ازبکان سخت آسیب دیده بود، در دوران شاه عباس صفوی تعمیر شد . در زمین لرزه سال۱۰۸۴ هم ایوان مقصوره صدماتی دید که مورد بازسازی قرار گرفت.
از دیگر مرمت‌های این مسجد، پس از گلوله باران روس‌ها در سال ۱۳۳۰هجری قمری بود که به صدمه دیدن گنبد و ایوان‌های مسجد انجامید و گنبد و ایوان مقصوره و ایوان‌های شرقی و غربی مسجد نیز در سال ۱۳۳۹ قمری مورد بازسازی اساسی قرار گرفت.
گنبد ایوان مقصوره که به واسطه وسعت دهانه در زلزله‌های شدید و با گذشت زمان آسیب دیده و چندین بار مرمت شده بود، در سال ۱۳۳۹شمسی به منظور مرمت اساسی تخریب شد و معماران ایرانی دوباره آن را زیر نظر عباس آفرنده در سال۱۳۴۱ شمسی ساختند.
همزمان سنگ‌های داخل ایوان مقصوره تعویض شد و کف ایوان با سنگ‌های مرمر مفروش گردید و در سال۱۳۴۵ شمسی دور گنبد با کاشی معرق کتیبه‌ای مزین شد، همچنین خرابی‌های ناشی از تهاجم افغان‌ها و شورش ملک محمود سیستانی نیز در عهد افشاریه و قاجاریه را برطرف کردند.
پس از پیروزی انقلاب اسلامی نیز مرمت‌هایی در بخش‌های گوناگون مسجد جامع گوهرشاد مشهد صورت گرفته است و با مجموعه‌ای از آب‌نما و آب‌خوری در وسط صحن زینت یافت که بر زیبایی و شکوه مسجد بیش از پیش افزوده است.
به دنبال ساخت این مسجد گوهرشاد بيگم موقوفات بسياري را در این مسجد ماندگار کرد.
گوهرشاد بيگم همچنین آثار و ابنيه زيادي از خود به جا گذاشته است که مي توان به غیر از مسجد گوهر شاد مشهد از مسجد جامع، مدرسه و خانقاه شهر هرات نام برد که هر دو این مساجد از شاهکارهاي هنر و معماري و کاشيکاري قرن نهم هجري به شمار مي رود.
همچنين آثار ارزنده اي در حرم امام رضا(ع) و اطراف آن پديد آورد از جمله دو رواق "دارالحفاظ" و "دارالسياده" را بنا کرد که معمار اين دو رواق و دو مسجد در هرات و مشهد قوام الدين شيرازي بود، مدرسه و خانقاهي که گوهرشاد دستور ساخت آن را صادر کرد محلي برای تحصيل علماي برجسته اي از خراسان بود.
- پسران هنرمند گوهرشاد بیگم
پسران گوهرشاد بيگم نیز هر دو هنرمند بخصوص در زمينه خط بودند، یکی از پسران او به نام ميرزا بايسنقر خوش طبع و هنرپرور بود و در خط ثلث سرآمد ديگر خطاطان زمان خودش به حساب می آمد؛ به طوری که کتيبه پيش طاق مسجد گوهرشاد هم که به خط ثلث نوشته شده، از هنرهاي بايسنقر است.
بزرگ ترين قرآن موجود در ایران هم که طول هر صفحه آن دو زرع و نيم است با هنر دست بایسنقر ماندگار شده که اگر سری به موزه آستان قدس رضوی بزنید، می بینید که هنوز هم برخي صفحات آن در این موزه موجود است.
ميرزا سلطان ابراهيم پسر دیگر گوهرشاد هم مانند برادرش هنرمند بود و قرآني به خط نسخ بسيار عالي از او در کتابخانه رضوي به یادگار مانده است. کتبيه هاي بسياري هم به خط او در بناهای تاریخی شيراز وجود دارد که از جمله دارالصفا و کتیبه موجود در بقعه ظهيري است.
- قتل، پایان زندگی گوهرشادآغا
و اما پرونده زندگی گوهرشادآغا با قتلش به پایان رسید.
او وقتی 81ساله بود، بر اثر وسوسه جمعي به دستور ميرزا سلطان ابوسعيد تيموري، برادرزاده همسرش در هرات به قتل رسيد و پيکرش در هرات و در مدرسه گوهرشاد که خود آن را ساخته بود، کنار مزار شوهرش به خاک سپرده شد. بعدها پسرش، میرزا بایسنقر هم در این مدرسه دفن شد تا در کنار پدر و مادرش آرام بگیرد.
مسجد گوهرشاد یادگار گوهرشادآغا به عنوان شاخصه معماری و هنر اسلامی عهد تیموری، قدیمى‌ترین مسجد شیعه در مشهد است که پس از گذشت ۶۰۰سال همچنان مستحکم و ماندگار عظمت و قدمت معماری و هنر اسلامی را به نمایش می‌گذارد.
نویسنده و سردبیر: مریم یعقوبی