فرش دستباف ایران همواره به عنوان یکی از کالاهای برجسته در سبد صادرات غیرنفتی ایران مطرح بوده و سالها بالاترین ردیف ارزآوری در صادرات کشور را داشته است.
به گزارش خبرگزاری صدا و سیمای مرکز اردبیل؛ امروزه هنر صنعت فرش دستباف در عرصه ملی و بین‌المللی نسبتا جایگاه مناسبی دارد و شهرها و کشورهایی که توانسته‌اند مزایای رقابتی بیشتری داشته باشند، موفق‌تر بوده و تولید و صادرات بیشتری دارند.
فرش دستباف ایران متأثر از ویژگی‌های برجسته فرهنگی و هنری آن در سده‌ها و دهه‌های گذشته، همواره به‌عنوان یکی از کالاهای برجسته در سبد صادرات غیرنفتی ایران مطرح بوده است، به‌گونه‌ای که طی سالهای متمادی نخستین و بالاترین ردیف ارزآوری در صادرات ایران و حدود ۷ درصد اشتغال کل کشور و معیشت چند میلیون نفر را به خود اختصاص داده است.
فرش دستباف از جمله صنایع دستی است که از آن به‌عنوان تنها صنعت بومی‌سازی شده کشور یاد می‌شود و این صنعت در عین حال که به سرمایه اولیه اندکی نیاز دارد، بسیار پردرآمد و پربازده است بطوریکه عده ای معتقدند این ظرفیت وجود دارد که فرش دستباف و صنایع دستی ایران جایگزین درآمد نفتی کشور شده و علاوه بر ارزآوری زمینه اشتغال بسیاری از جوانان بویژه دختران وزنان فراهم کند.
فرش دستباف ریشه در تاریخ، تمدن و فرهنگ ایران زمین داشته و برخلاف دیگر صنایع دستی ایرانی، توسط گروه عظیمی از مردم و برای تمامی قشرهای جامعه در پراکندگی جغرافیایی گسترده‌‌ای در همه کشور و در میان اقوام و خرده فرهنگ‌های مختلف ایران تولید می‌شود و به همین علت شاخصه فرهنگی این سرزمین در دنیاست، فرش ایرانی کالای صرفاً صنعتی نیست، بلکه کالایی فرهنگی است که پیشینه تاریخی و هنری را در پشت سر خود دارد.
با وجود پتانسیل بالا در حوزه فرش، این صنعت در طی سالیان گذشته به خصوص در استان اردبیل با چالش سختی مواجه شده و در دوران رکود به سر می‌برد و باید به این سوالات پاسخ دهیم که چگونه می‌توان صنعتی را که می‌تواند عامل اشتغال، ارزآوری، توسعه هنر و فرهنگ ما در دنیا باشد، مورد غفلت قرار داده ایم؟
فرش دستباف اردبیل قدمتی صدها ساله دارد، نفیس ترین، هنری ترین وگران قیمت ترین فرش ایران فرش معروف اردبیل متعلق به بقعه شیخ صفی الدین اردبیلی و بافته شده در عهد صفویست که هم اینک زینت بخش موزه ویکتوریا، آلبرت لندن است و سالانه دهها هزار نفر با دیدین این اثر هنری منحصر بفرد در بهت و حیرت مانده و زبان به تحسین هنر ایرانی می گشایند.
با توجه به ظرفیتهای های موجود در استان اردبیل در حوزه فرش، این استان هم‌اکنون نیز می‌تواند پا‌به‌پای سایر مناطق فعال در این حوزه نقش آفرینی کند، در حال‌حاضر صنعت فرش دستباف اردبیل که روزگاری به عنوان یکی از مهم‌ترین و اصلی‌ترین مناطق تولید فرشهای نفیس و گران‌بها به شمار می‌رفت اکنون در تار و پود مشکلات گیر کرده و نیازمند یاری‌رسانی تمامی دلسوزان هنر فرش‌بافی از فعالان و هنرمندان در این حوزه گرفته تا دولت مردان، مسؤولان و فعالان بخش‌خصوصی است.
وجود بیش از 50هزار نفر فعال در عرصه تولید و فروش فرش دستباف در سطح استان اردبیل و تولید سالانه بیش از 90هزار مترمربع انواع فرش مرغوب ضرورت توجه به این هنر، صنعت ارزشمند را افزایش می‌دهد، ثبت جهانی مالکیت معنوی ۱۰ طرح فرش دستباف اردبیل نشان از اصالت و هویت این هنر صنعت در عرصه بین الملل دارد.
آقای عباسی یک بافنده فرش است که به همراه خانواده اش کارگاه کوچک خانگی در حاشیه شهر اردبیل راه انداخته، وی با اشاره به گرانی وتورم حاکم در بازار گفت:ما برای صاحب کارها کار می کنیم، آنها مواد اولیه ونقشه می دهند وما فرش را بافته وتحویلشان می دهیم ،عموما فرش استاندارد اردبیل که طرح ماهی 6،9 یا12مترمربعیست می بافیم ،دستمزدها بسیار پایین است برای ما صرفه ندارد، بیمه هم نیستیم وحال وروز خوشی نداریم از روی ناچاری بکار ادامه می دهیم.
خانم شیری دیگر تولید کننده فرش است که در روستای عموقین اردبیل با جمعی از زنان و دختران روستا به کار فرش بافی مشغول است، وی با اشاره به گرانی مواد اولیه و رکود بازار فروش فرش گفت: فرش اردبیل متولی ندارد، تاجر و خریدار ثابت و قابل ندارد، قیمتهای فروش فرش با هزینه مواد اولیه و دستمزدهای کارگران همچنین اجاره کارگاه تناسبی ندارد، ما انواع فرش را در اندازه های مختلف تولید می کنیم ولی هر ماه حساب و کتاب می کنیم و می بینیم کار فرش بافی سودی بسیار اندکی برای ما دارد که به زحمتش نمی ارزد، کرونا کار در کارگاهها را بسیار سخت و خطرناک کرده چندین بار به اداره کار مراجعه کرده ایم ما را بیمه هم نمی کنند و ما تنها به دلیل حفظ روحیه کارگران کار را ادامه می دهیم.
رسولی کارشناس حوزه فرش دستباف و عامل توسعه خوشه فرش استان اردبیل گفت: ما ضعف‌هاومشکلات جدی ومهم در کار تولید وعرضه فرش داریم که "نبود طرح های بازار پسند جهانی و بازاریابان حرفه ای بین المللی " با هدف توسعه صادرات فرش ازمهم ترین آنهاست ، هرچند در سالهای اخیر اقداماتی برای حل این مشکلات انجام شده ، اما این اقدامات به هیچ وجه کافی نیست .
وی با اشاره به نقش موثر مدیریت با ثبات وتوانمند درحوزه فرش، نبود بیمه شغلی را مشکل اصلی بافندگان فرش استان دانست وافزود: در طی سالیان گذشته ۱۲ هزار بافنده فرش بیمه شده به ۷ هزار نفر نزول کرده است ،تشکل‌های فرش در اردبیل باید در زمینه‌های مختلف همکاری بیشتری داشته باشند و بین ادارات کل صمت ، میراث فرهنگی ،صنایع دستی وگردشگری همچنین اداره کار استان باید هماهنگی مطلوب‌تری درحوزه شاغلین فرش برقرار شده و از موازی‌کاری پرهیز شود.
وی ضمن ابراز تاسف از کم اهمیت شدن صنعت فرش در داخل کشور واستان اردبیل بیان کرد: با وجود اینکه فرش ایران در دنیا از جایگاه و احترام خاصی برخوردار است اما متاسفانه این صنعت مورد بی‌توجهی مسؤولان، بخش خصوصی و بافندگان قرار گرفته است.
اژدرحسنی افزود: فرش‌بافی سبب می‌شود تا اعضای خانواده بیشتر در کنار یکدیگر باشند و در سایه این صنعت علاوه بر جنبه‌های اقتصادی از آسیب‌های اجتماعی و بزه جلوگیری می‌شود و با کمترین هزینه شاهد برپایی کارگاه‌های خانگی می‌شویم و درآمد خوبی هم روانه خانه‌ها می‌شود.
وی تاکید کرد: ۷ سال است که بافندگان منتظر تسهیلات کم‌بهره دولتی هستند اما کماکان خبری از این تسهیلات نیست و بیمه بافندگان نیز همچنان مورد غفلت دولتمردان قرار گرفته است، متولی اصلی فرش اداره کل صمت است اما اداره کار، استانداری، میراث،بهزیستی و... نیز در زمینه فرش فعالیت می‌کنند و این موضوع یک موازی کاری بی‌ثمر در حوزه فرش به وجود آورده است.
حسنی یادآور شد: بیش از ۵۰ هزار بافنده فرش دستباف در این استان شناسایی شده‌اند که از این تعداد تنها۳۳ هزار نفر دارای شناسنامه فعالیت در صنعت تولید فرش هستند.
وی اظهار داشت: امسال هدف‌گذاری اتحادیه تولیدکنندگان و بافندگان فرش دستباف استان حمایت همه‌جانبه از تولیدکنندگان در صنعت فرش است و تلاش می‌شود با به‌کارگیری سیاست‌های کاری جدید میزان تولید فرش دستباف استان به ۱۲۰ هزار متر مربع افزایش یابد.
حسنی افزود: بها دادن به بخش خصوصی مهم‌ترین عامل توسعه صنعت فرش است به طوری که تجربه نشان داده، در اصنافی همانند فرش تا زمانی که تمامی اقدامات از سوی دولت انجام شود نه تنها توسعه‌ای رخ نمی دهد، بلکه نتیجه عکس گرفته می شود به همین دلیل برای توسعه این صنعت باید جایگاه بخش خصوصی و دولت در این حوزه به طور مجزا و تخصصی تعریف شود.
اکبر بهنام‌جو، استاندار اردبیل در خردادماه سال‌جاری در نشست با فعالان فرش و بررسی مشکلات این قشر خواستار پرهیز از موازی کاری و حفظ افراد توانمند برای توسعه این صنعت و ورود به صادرات فرش شد و تاکید کرده بود: تولیدکنندگان فرش در استان اردبیل بایدحمایت شوند.
وی بر انسجام و همگرایی فعالان و تولیدکنندگان فرش دستبافت در استان تاکید کرده و افزوده بود: تولید فرش به‌صورت جزء نمی‌تواند این محصول را در سطح بازارهای ملی و جهانی مطرح کند، باید دستگاه‌های متولی و همچنین مسؤولان اتحادیه‌های صنفی، شهری و روستایی در تقویت توانمندی‌های این حوزه تلاش کرده و با همگرایی و وحدت رویه در جذب بازار تاثیرگذار باشند.
بهنام‌جو حراست از نیروی انسانی، استفاده از سیستم‌های طراحی به روز و پرهیز از مسائل حاشیه‌ای را در رونق قالیبافی استان با اهمیت دانسته و با اشاره به تاثیر شیوع کرونا بر این صنعت، خواستار استفاده تولیدکنندگان از تسهیلات مشاغل آسیب‌دیده از کرونا شده بود.
اما این روزها علاوه بر مشکلات اساسی بافندگان فرش دستباف، مشکل دیگری نیز به آن اضافه شده است، بیماری کرونا و کاهش درخواست کالاهای لوکس در جهان و به نوعی کاهش خرید این کالای فرهنگی و صنعتی باعث شده تا بافندگان فرش دستباف با مشکلات عدیده‌ای مواجه شوند.
وی با اشاره به مشکلات معیشتی مردم بیان داشت: فرش به‌عنوان یک کالای غیرضروری هیچ گاه در سبد خانوار جزء کالاهای اولویت‌دار نیست و از آن‌جا که در شرایط سخت اقتصادی معمولا کالاهای اساسی و ضروری در اولویت خرید خانوارها بوده و کالایی مانند فرش کاملا در حاشیه قرار می‌گیرد، بنابراین کاهش خرید آن عامل دیگری برای بی‌رونق شدن خرید فرش دستباف است.
چمن‌رخ ،با بیان اینکه ۲ میلیون نفر به‌صورت مستقیم و غیرمستقیم در حوزه فرش دستباف اشتغال دارند، گفت: قطعا کاهش صادرات و کاهش مصرف داخلی فرش دستباف ، شرایط کرونایی کشور وجهان،افزایش عرضه فرشهای ماشینی ولغو نمایشگاههای فرش دستباف بر اشتغال این بخش اثرات منفی خواهد گذاشت.
بر اساس آمارها، صادرات فرش دستباف ایرانی در سال ۱۳۹۶ که به میزان ۴۲۶ میلیون دلار بود، در سال ۱۳۹۷ به ۲۳۸ میلیون دلار کاهش یافت و بالاخره با افت شدید صادرات فرش دستباف در سال گذشته صادرات این کالا به ۶۹ میلیون دلار رسید و در چهار ماهه ابتدای امسال به ۱۵ میلیون دلار رسید.
گفتنی است، ۱۰ کشور نخست واردکننده فرش دستباف از ایران در سال ۱۳۹۷ عبارت بوده‌اند از کشورهای ایالات متحده آمریکا، آلمان، امارات متحده عربی، ژاپن، لبنان، استرالیا، کانادا، قطر، ایتالیا و پاکستان و ۱۰ کشور اول وارد کننده فرش دستباف از ایران در سال ۱۳۹۸ نیز کشورهای ژاپن، آلمان، امارات، لبنان، آفریقای جنوبی، قطر، ایتالیا، استرالیا، انگلیس و هند بودند که مقایسه ارقام صادراتی به این کشورها در سالهای ۹۷ و ۹۸ نشان می‌دهد که صادرات فرش به کشورهای مختلف کاهش یافته است.
با وجود تمام مشکلات و مسائل مطرح شده و کاهش صادرات این محصول ارزشمند، باز ایران در رتبه سوم صادرات فرش دستباف جهان ایستاده، به‌طوری‌که ایران در سال ۲۰۱۸ با ۲۳۸ میلیون دلار صادرات فرش بعد از هند رتبه دوم صادرات این کالا را داشت اما با کاهش صادرات این کالا به ۷۳ میلیون دلار در سال ۲۰۱۹ ایران به رتبه سوم رسیده است.
در سال ۲۰۱۹ هند ۳۱۹، پاکستان ۸۰، ایران ۷۳، نپال ۶۷، ترکیه ۴۷، چین ۳۸ میلیون دلار صادرات فرش دستباف داشته‌اند.
در هر حال به نظر می رسد، تقویت سرمایه اجتماعی در حوزه فرش، هماهنگی مضاعف دستگاه‌های اجرایی و تشکل‌های فرش، دوری از موازی‌کاری، حضور پررنگ بخش خصوصی در صنعت فرش و همچنین نیازسنجی و توجه به سلیقه خریداران از سوی بافندگان و به روزرسانی طرح‌ها و نقشه‌های فرش از جمله مواردی است که می‌تواند صنعت فرش را تقویت کند، در این میان نباید حمایت از بافندگان فرش از طریق ارائه تسهیلات ارزان قیمت و حل مشکل بیمه بافندگان از سوی مسؤولان مورد غفلت واقع شود.
ایجاد مراکز دائمی عرضه و فروش فرش دستباف اردبیل و حمایت‌های نرم‌افزاری و سخت‌افزاری از بافندگان این هنر صنعت ارزشمند استان می‌تواند عامل ایجاد اشتغال پایدار در استان و به‌خصوص در روستاها شده و حتی عامل کاهش مهاجرت به شهرها شود.
در این بین ایجاد کریدور صادراتی فرش دستباف استان و بهره‌گیری از عرصه ارتباطات همانند فضای مجازی و شبکه‌های اجتماعی در جهت فروش و ایجاد زمینه معرفی این هنر صنعت در راستای صادرات هر چه بیشتر آن می‌تواند فرش دستباف استان را در عرصه رقابتی ملی و بین‌المللی ارتقاء دهد.