میوه یا نفت؟ مسئله این است

به گزارش خبرگزاری صداوسیما مرکز آذربایجان شرقی، اسپتیک ماده ای است که از سیب های پای درختی و دورریز باغها تولید می شود، اما واقعیت بازارهای جهانی غذا این حقیقت را ثابت می کند که محصول گرانبهایی است و این یعنی قدرت صنایع تبدیلی.

هر بشکه اسپتیک سیب حداقل 250 دلار قیمت دارد . البته اگر یک مرحله دیگر از فرآیند فرآوری را طی کند، قیمت به 500 دلار هم می رسد. در حالی که قیمت نفت در مدار 40 دلار می چرخد.


باغهایی که هر کدام یک چاه نفت است
بی پروا، مدیر امور باغبانی سازمان جهاد کشاورزی آذربایجان شرقی می گوید : 100 هزار هکتار باغ میوه در 21 شهرستان استان وجود دارد که 38 هزار هکتار آن مربوط به باغهای سیب است. در واقع سیب محصول نخست کشاورزی استان است و ما با 700 هزار تن دومین تولید کننده آن در کشور هستیم.

او ادامه می دهد: 50 درصد از سیب ها صادراتی است و 50 درصد دیگر به مصرف تازه خوری، میوه شب عید و در نهایت کارخانه های صنایع تبدیلی می رسد.
از آنجایی که تغییرات سبک زندگی و تنوع سلایق و ذائقه های مردم دنیا، سالها است در بازار غذای دنیا، گرایش به میوه های فرآوری و بسته بندی شده را بیشتر از تقاضای میوه تازه کرده، لزوم توسعه صنایع مرتبط بیش از پیش احساس می شود.

حالا باید دید چه میزان از این میوه ها مسیر درست بازارهای جهانی را طی می کند.چرا که شواهد گویای آن است که سود فروش سیب های درجه یک و صادراتی چنگی به دل تولید کننده نمی زند چه برسد به سیبهای درجه 2.

چهارفصل میوه ها
آذربایجان شرقی یکی از مراکز اصلی کاشت و برداشت انواع میوه ها در تمام فصلها است. از سیب، انگور، گیلاس و آلبالو بگیرید تا زردآلو، هلو، انار و آلو. استان ما در تولید هر یک از میوه ها رتبه های اول تا پنجم کشور را دارد.

اواخر تابستان و اوایل پاییز، فصل برداشت انواع محصولات باغی در آذربایجان شرقی است.به سمت جنوب غربی تبریز یعنی شهرستان مراغه راه می افتیم . یکی از قطبهای تولید سیب با کیفیت و خوشنام ایرانی.

جنب و جوش کشاورزان و کارگران دیدنی است. سطل ها و جعبه هایی که سیبهای خوش آب و رنگ را در خود جای داده اند حکایت از فصل خوب برداشت دارد. اما انگار حال کشاورزان چندان خوب نیست.

دشتی یکی از باغداران می گوید: ما انواع سیب درجه 1 و 2 و 3 و پای درختی داریم. محصول خوبی هم به برکت بارشها و رسیدگی های به موقع برداشت می کنیم. اما سود چندانی عاید ما نمی شود. مثل هر سال فقط سیبها را درون جعبه می چینیم و به سردخانه می فرستیم.

می پرسم: از قرار کیلویی چند؟ می گوید : آن هم مثل هر سال معلوم نیست. قیمت را واسطه ها و گاهی هم صاحبان سردخانه چند هفته شاید هم چند ماه بعد تعیین و پرداخت می کنند! در حالی که من جعبه ها را نقد خریداری می کنم.

حسنی، یکی دیگر از باغداران می گوید: قیمت امسال فعلا 1500 تومان است. واقعا خیلی پایین است و به ضرر باغدار تمام می شود.مزد هر کارگر روزانه 180 هزار تومان است. قیمت جعبه پلاستیکی 8 هزار تومان و کاغذ گرافی که به سختی گیر می آید کیلویی 38 هزار تومان است.

این کاغذها همان کاغذهایی است که برای حفظ ظاهر میوه ها در دیواره جعبه و لابه لای ردیف میوه ها جاسازی می شود. تا کنون تولید داخلی این نوع کاغذ اتفاق نیفتاده و هم اکنون از کشور اوکراین وارد می شود.

با یک حساب سرانگشتی متوجه می شوم هر جعبه به تنهایی 10 الی 11 هزار تومان برای باغدار هزینه دارد. هزینه ای که به قول خودشان تنها با خرید نقدی قابل پرداخت است و کسی به آنها جنس با چک نمی دهد.هیچ کارگری هم نسیه برای برداشت نمی آید. این ماجراها هر سال تقریبا در هر باغی تکرار می شود.

هزینه های تولید، هر روز بیشتر از دیروز
به طور متوسط در هر هکتار 270 تا 300 اصله درخت سیب امکان جانمایی دارد. میوه ای که به آب بری زیاد مشهور است.
اسکندری، کارشناس کشاورزی می گوید : متوسط تولید هر هکتار 30 تا 35 تن است .در حالی که میزان آب مصرفی 12 تا 13 هزار مترمکعب و هزینه کود و سم و نگهداری نیز 45 تا 50 میلیون تومان است.

اگر بدانیم که حداقل 30 درصد باغها به صورت غرق آبی و سنتی آبیاری می شوند، محاسبه دخل و خرج آب و خاک و نیروی انسانی نتایج مطلوبی به ما نمی دهد.

مدیر یکی از سردخانه های استان می گوید: امسال 40 درصد افزایش بار داریم اما هیچ تاجری خرید نکرده است .شرایط کرونایی قوز بالاقوز شده و همچنان منتظریم بلکه شب عید اوضاع بهتر شود.

افق صنایع تبدیلی خیلی دور است
فرماندار شهرستان مراغه می گوید: اینجا با 22 هزار هکتار باغ میوه، واحدی برای بسته بندی و فرآوری میوه ندارد.
موسوی حسینی ادامه می دهد: آنچه از باغ‌های این شهرستان برداشت می‌شود به صورت فله و در بسته بندی‌های 10 و 12 کیلوگرمی به دیگر استان‌ها و خارج از کشور صادر می‌شود.

کریمی مدیر جهاد کشاورزی شهرستان مراغه می گوید: سالانه 300 هزار تن سیب در این منطقه تولید می شود. معمولا 10 درصد آن سیب پای درختی و بادریز است و 10 درصد نیز درجه 3 که به طور میانگین 60 هزار تن باید راهی کارخانه فرآوری و تولید کنسانتره شود. در حالی که چنین واحدی در مراغه وجود ندارد.

او ادامه می دهد: محصولات ما راهی کارخانه های آبمیوه تبریز، تهران، کرج و ارومیه می شود . در حالی که اگر صنایع تبدیلی در جوار باغها داشته باشیم، هم هزینه حمل و نقل به باغدار تحمیل نمی شود و هم اشتغال و درآمد قابل توجهی در منطقه به وجود می آید.

 

 

و اما شهرستان خداآفرین در حاشیه رود ارس به دلیل آب و هوای مطبوع خود به انارهای خوش طعمش شهرت دارد.
یکی از کشاورزان می گوید: ما سه نوع انار برداشت می کنیم : گلوشه، ملس و یزدی.
محصول ما دانه درشت و شیرین است و به همین دلیل خواهان فروان دارد. به طور متوسط از هر هکتار 11 تن انار برداشت می شود.
مدیر جهاد کشاورزی شهرستان می گوید: نسبت به سال قبل 15 درصد افزایش تولید داریم که در نتیجه آموزش باغداران و مبارزه به موقع با آفات اتفاق افتاده است.با این حال خداآفرین هیچ واحد صنعتی برای ایجاد ارزش افزوده از انار ندارد.


صادرات، روزنه امید تولید کننده
پاکستان، افغانستان، ارمنستان و عراق مقاصد ثابت صادرات میوه های استان است. اما فروش میوه به کشوری مثل روسیه یا کشورهای اروپایی برای خودش داستانها دارد.

از استانداردهای رنگارنگ گرفته تا تحریمهای وقت و بی وقت. نبود ثبات در صادرات و تعرفه گمرکی گزاف هم مشکلاتی است که در مجموع بی رغبتی بازرگانان به صادرات میوه را رقم می زند.

معاون سازمان جهاد کشاورزی استان می گوید: به دلیل مشکلات تبادل مالی، هماهنگی با گمرکات استان انجام شده و به عنوان مثال در مقابل یک کیوگرم سیب درجه یک صادراتی، صادر کننده می تواند یک کیلوگرم موز با تعرفه 5 درصد وارد کند.


کشاورزی به روز، شاید وقتی دیگر
باید بدانیم با تلاش کارشناسان ترویج کشاورزی و همت باغداران در شهرستان مراغه، اصلاح باغها اتفاق افتاده و درصد تولید سیب صنعتی به یک سوم حجم معمول رسیده است و گرنه در باغهای دیگر شهرستانها گاهی تا 35 درصد سیب ها دورریز می شود.

مثلا در شهرستان اهر که همه ساله تصویر حراج سیبهای سرخ و زردش در کنار جاده ها سوژه فضای مجازی می شود.
احمدزاده یکی از باغداران می گوید: هزینه‌ها خیلی بالاست و تنها در یک مورد سمی که در سال گذشته 35 هزار تومان بود امسال 150 هزارتومان شده است. اینجا کشاورزان توانی برای هزینه های جدید ندارند و با این حال 99 درصد محصولات ما به دلیل نبود وسایل بسته ‌بندی و فرآوری، خام فروشی می شود و در نتیجه هر سال زیان بیشتری تحمیل می شود.

صحبتهای اسکندری کارشناس کشاورزی هم در این زمینه شنیدنی است. او می گوید : اغلب باغداران در خصوص بهره گیری از سموم و کودهای زیستی مقاومت نشان می دهند . در حالی که قیمت آنها 30 درصد هم پایین تر از انواع شیمیایی است ولی همچنان اصرار و اعتماد به کودهای قدیمی بیشتر است.
با توجه به اینکه امروزه اقبال مصرف کننده به محصولات سالم و با آلودگی کمتر شیمیایی است انتظار فروش و البته صادرات چنین میوه هایی محلی از اعراب ندارد.

قیمت پایین خرید و دسترنجی که به فنا می رود
یک کشاورز در بندر شرفخانه در اعتراض به فروش نرفتن میوه های خود، آنها را به امان خدا سپرده است.
او می گوید: به علت حمایت نکردن مسئولان از تولید و به صرفه نبودن آن برای عرضه در بازارهای فروش، حداقل 30 تن از محصول آلوی خود را در باغ بر زمین ریخته ام.
بسیاری از کشاورزان منطقه در سالهای اخیر به علت دسترسی نداشتن به بازارهای هدف، حضور دلالان و به صرفه نبودن فروش، مجبور به رقم زدن چنین فاجعه تلخی می شوند.

فرآوری و بسته بندی همچنان عقب از قافله
فتحی رئیس سازمان جهاد کشاورزی استان می گوید: 85 درصد تولیدات کشاورزی آذربایجان شرقی، ظرفیت برای نگهداری، فرآوری و بسته بندی را دارند اما عمده ‌ترین مشکلات موجود شاید ترکیب نامناسب ظرفیت صنایع تبدیلی است.

انگور و کشمش ملکان داغ دیده ترین محصول از این مشکل است. امسال باغداران ملکانی کشمش تولیدی خود را باید به قیمتی ارزان تر هم بفروشند.چون مقررات صادراتی به گونه ای است که صادر کنندگان را راضی نمی کند.

یکی از آنها می گوید : محدودیت کرونا به یک طرف حالا به ما می گویند دلار را با ارز نیمایی برگردانید . این یعنی 5 تا 6 هزار تومان ارزان تر از ارز آزاد. به همین دلیل ما هم از تولید کننده ارزان تر می خریم!
کشمشی که 90 درصد آن صادراتی است غالبا نه در ملکان بلکه در بناب بسته بندی می شود و آن هم به صورت فله که داستان خروج از کشور و تبدیل به بسته بندی های کوچک در کشور همسایه و فروش به دنیا سالها است تکرار می شود.

 

 

صنایع تبدیلی تنها امید برای ایجاد ارزش افزوده کشاورزی
رئیس سازمان جهاد کشاورزی آذربایجان شرقی می گوید: جدای از مدیریت و ریسک ‌پذیری کشاورزی در فضای آزاد، با محدودیت منابع آبی و خاکی نیز روبرو هستیم. چرا که به دلیل قرار گیری در حوضه اصلی آبریز دریاچه ارومیه باید 40 درصد میزان مصرف در این حوزه را کاهش دهیم و این یک چالش اساسی در حوزه تولید محصولات است.

به گفته فتحی، یکپارچه سازی، تجهیز و نوسازی زمین های کشاورزی هم نیازهای ضروری این بخش است که هر کدام به سالها برنامه نیاز دارد. صنایع تبدیلی تنها راهکار ایجاد ارزش افزوده در این بخش و هموار کردن مسیر اجرای دیگر برنامه هاست. صنایعی که تعداد و پراکندگی انها در استان رضایت بخش نیست.

مدیر صنایع تبدیلی و غذایی جهاد کشاورزی آذربایجان شرقی هم بیان می کند: سردخانه ها نخستین حلقه زنجیره صنایع تبدیلی محسوب می شوند و هم اکنون در استان 20 سردخانه نگهداری میوه وجود دارد که ظرفیت آن، بیش از 400 هزار تن است. علاوه بر این، مجوز ساخت 200 سردخانه نیز صادر شده است.

از او راجع به تعداد و نحوه توزیع کارخانه ها به تناسب ظرفیتهای هر منطقه می پرسم. می گوید: تا رسیدن به وضعیت مطلوب فاصله زیاد است.
با این حال برنو معتقد است: کارخانه‌های صنایع تبدیلی استان با فناوری بسیار بالایی فعالیت می کنند و دارای فضای استاندارد هستند.

او می گوید: نه تنها محصولات کشاورزان استان که تولید استانهای همجوار را نیز فرآوری می کنیم وحتی در زمینه فرآوری خرما که اصلا محصول ما نیست، بیشترین تعداد بسته بندی خرما را در کشور داریم.

با وجود توانمندی های متعدد صنایع تبدیلی در استان، زنجیره ارزش افزوده بخش کشاورزی حلقه های مفقوده بسیاری دارد. به عنوان مثال اگر چه سیب در مراغه و میانه و اهر تولید می شود ولی یکی از مجهزترین کارخانه های فرآوری اش در شبستر است.

اگر چه هزینه های حمل و نقل و نگهداری بالا می رود اما جالب اینجا است که با این وجود هم فعالیت این واحد صرفه اقتصادی بسیار مطلوبی دارد.

وقتی سری به آنجا می زنیم، در ورودی محوطه صحنه سیب های کنار جاده دوباره در مقابل چشمان ماست اما با این تفاوت که توسط ماشینی در حال انتقال به خط شستشو هستند.

افتخاری مدیر کارخانه می گوید : یکی از پیشرفته ترین خطوط فرآوری سیب را در این منطقه راه اندازی کرده ایم چون زادگاه ماست و سرمایه خود را از استانهای دیگر کشور به اینجا منتقل کرده ایم.
او ادامه می دهد: سیب یکی از میوه هایی است که هیچ دورریزی ندارد. تفاله های نهایی کارخانه هم به واحدهای تولید خوراک دام و طیور می رود.

افتخاری از درد کشاورزان ناراحت است و می گوید: ما خودمان کشاورز بودیم و می دانیم هدررفتن زحمت یک ساله آنها چه قدر سنگین است. با تعاونی روستایی هماهنگ کرده ایم و سیبهای صنعتی را با قیمت مناسبتری نسبت به کنار جاده خریداری می کنیم تا تولید کننده هم اگر سودی ندارد لااقل ضرر نکند.
وی می افزاید: امسال تعهد ما 2 هزار تن بود ولی شکر خدا محصول پربار بود و به 5 هزار تن افزایش داده ایم.

برادر او که مدیر شرکتشان است می گوید: تا 2 سال قبل تنها پوره فله ای سیب تولید می کردیم. این محصول، ماندگاری چند روزه دارد و تنها در خط تولید لواشک، مربا و مارمالاد خودمان و همچنین دیگر کارخانجات داخلی مصرف می شد اما با خرید یک سامانه جدید خارجی حالا قادر به تولید اسپتیک سیب هستیم که 2 تا 5 سال ماندگاری دارد با مشتریان دائمی به خصوص در روسیه و ترکیه.

افتخاری توضیح می دهد : هر بشکه از این ماده غذایی 200 تا 250 دلار قیمت دارد و البته در کشورهای مقصد به کنسانتره و دیگر محصولات تبدیل می شود که 3 الی 4 برابر این ارزش دارند. حمل و نقل آن آسانتر. مشتری مطمئن تر و البته ماندگاری بیشتری هم دارد.

حالا بد نیست یادآوری کنیم از قیمت های پایین خرید سیب از باغداران و سود کلانی که به جیب واسطه ها می رود. محصولاتی که از برخی کشورهای همسایه تنها با یک برچسب به اروپا و آمریکا صادر می شود و به نام و به کام آنها می شود.

همت، حمایت می خواهد
برادران افتخاری می گویند: ما تا امروز تنها با سرمایه خودمان فعالیت کرده ایم. همه زیرساختها فراهم است و تنها یک خط هسته گیر و یک خط هسته شور در این واحد لازم است تا بتوانیم از میوه های هسته داری مانند هلو، زردآلو و آلو هم ارزش افزوده دهها برابری ایجاد کنیم.

هم اکنون خط تولید این کارخانه 50 کارگر دارد که با اختصاص ارز و تسهیلات برای خرید ماشین آلات جدید تا 5 برابر قابل افزایش است.
حتی تولید کنسانتره از اسپتیک که ترکیب پایه آبمیوه های بسته بندی است می تواند سود 2 برابری به تولید کننده بدهد. اشتغال برای نیروهای بومی و ایجاد بازارهای فروش هم که جای خود دارد.

یکی از سرمایه گذاران صنایع فرآوری می گوید: مشکلات کاری ما، طولانی بودن بوروکراسی اداری و پراکنده بودن نهادهای مرتبط با مواد غذایی است که انجام کارها را طولانی تر می کند.

 

 

طباخ تاکید می کند : کاغذ بازی ها در خیلی از مواقع باعث از دست رفتن زمان سرمایه گذاری و کاهش انگیزه سرمایه گذاران برای ایجاد صنایع تبدیلی و فرآوری می شود. ضمن اینکه اولا از تسهیلات خبری نیست و ثانیا در صورت ارائه، نرخ سود آنها به حدی بالا است که هیچ سرمایه گذاری قادر به فعالیت تولیدی با این نرخ سود نیست.

چشم انداز با برنامه روشن می شود
براساس آمار های موجود در وزارت جهاد کشاورزی سالانه 15 تا 30 درصد از محصولات کشاورزی به شکل ضایعات از بین می‌رود.
کشاورزی بدون بهره گیری از روشهای نوین و ایجاد زمینه سرمایه گذاری مناسب در صنایع تبدیلی، کاری از پیش نمی‌ برد و تنها نابودی منابع آب و خاک، دلسردی نیروی کار و بی انگیزه شدن فعالان اقتصادی را به دنبال می آورد.

آذربایجان شرقی به دلیل برخورداری از مزیت نسبی در ارائه خدمات مرزی و بازگانی با کشورهای همسایه، بازارچه های مرزی فروش محصولات و نیز ظرفیتهای مناطق آزاد و ویژه اقتصادی خود همواره از گزینه های اصلی سرمایه گذاران محسوب می شود.

اما این امنیت و ضمانت بازگشت سرمایه است که می تواند آنها را به حضور در استان ترغیب کند.
حیاتِ بخش کشاورزی، اشتغال پایدار در روستاها و جلوگیری از هدررفت منابع به شدت نیازمند صنایع تبدیلی است.

حلقه ای که پایه و اساس صنایع غذایی محسوب می شود و به نوبه خود تامین کننده امنیت غذایی در داخل کشور و رمز حضور در بازارهای غذای جهانی است. اتصال حلقه های این زنجیره، به برنامه ریزی مدون و بلند مدت دولت نیاز دارد تا پیشران بخش خصوصی شود.

گزارش مکتوب از: مهین انتظار