نسیم پاییزی کوچ در خراسان شمالی

پاییز برای عشایر خراسان شمالی

پاییز برای بعضی ها سلطان فصل هاست و برای برخی موسم دلدادگی. افرادی هم پاییز را با قدم زدن روی برگ های نارنجی و شنیدن طنین روح نواز خش خش برگ ها می شناسند. اما برای عشایر خراسان شمالی، پاییز فقط یک معنا دارد،  فصل کوچ و سفر. آماده شدن برای عزیمت و جوشش زندگی در تپه ماهورهای مناطق قشلاقی استان همسایه، گلستان .

برای عشایر، کوچ پاییزه بر خلاف کوچ بهاره چندان شورانگیز نیست. چرا که قبل از کوچ دغدغه هایی همچون: تامین سوخت، آذوقه زمستانی، مخاطرات کوچ   و  تهیه علوفه و نهاده های دامی، ذهن بزرگان ایل و طایفه را به خود مشغول می کند. کوچ پاییزه عشایر خراسان شمالی از ییلاق و میان بندها بسوی مناطق قشلاقی استان گلستان از اواخر مهر ماه آغاز و تا اواخر آبان ادامه دارد.

چرا کوچ؟

کوچ و حرکت برای تداوم زندگی عشایری و بقای ایل و طایفه، یک نیاز است. عشایر خراسان شمالی با نگاه به وضعیت چراگاه ها و مراتع خود، دوره اتراق و کوچ خود را مشخص می کنند.  در خراسان شمالی که کوهستانی و سردسیر است وقتی تابستان به پایان می رسد علف ها و گیاهان در مراتع تابستانی خشک می شوند و کم کم مقاومت دام های عشایر در برابر سرمای زودرس کاهش می یابد پس باید به طرف مراتع قشلاقی و نسبتا گرمسیر بروند.

عمده عشایر خراسان شمالی نیز پس از کوچ پاییزه در مراتع قشلاقی مابین شهرهای کلاله،  مراوه تپه و گنبد کاووس در استان گلستان مستقر می شوند. حال دُردی، چوپانجق، گوگچه داغ، نارلی داغ و  خوجه گلدی از جمله مراتع قشلاقی عشایر خراسان شمالی در استان گلستان هستند.

در پیچ و خم توشه کوچ پاییزه

عشایر خراسان شمالی اواسط تابستان از ییلاق ها و مراتع کوهستانی همچون: شاه جهان، گلیل، آلا داغ، تخته میرزا، کرکزو و کیسمار به مناطق پایین دست کوچ می کنند و تا زمان کوچ پاییزه اصطلاحا در "میان بندها"  مستقر می شوند. برای نشستن پای صحبت این سخت کوشان ایلیاتی و شنیدن قصه ها و غصه های آنان ابتدا به یکی از این میان بندها رفتم. حدفاصل شهرهای شیروان و بجنورد روبروی کارخانه قند شیروان، اردوگاه عشایر طایفه قهرمانلو از ایل زعفرانلو است.

پس از طی حدود 3 کیلومتر جاده خاکی نوجوان 15 ساله ای به نام "میلاد" را دیدم که مشغول چوپانی گله بود. با اشاره میلاد،  سگ های گله که قصد حمله به من را داشتند آرام گرفتند. چوپان در زندگی عشایر از منزلت خاصی برخوردار است چرا که حفظ دام ها به عنوان اصلی ترین سرمایه عشایر به عهده اوست . بر اساس عرف و سنت، چوپان معمولا یکی از افراد خانواده یا خویشاوندان و آشنایان است.

با راهنمایی میلاد به سوی "بینه" حرکت کردیم.  جمع هفت تا ده"سیاه چادر" را بینه می نامند .

 "جعفر" پدرِ میلاد که اعضای طایفه "عمو جعفر" صدایش می کنند، به استقبال ما آمد. مردی میانسال و
 بی پیرایه با صورتی گندمگون.  عمو جعفر عضو هیات مدیره یکی از شرکت های تعاونی عشایری است.آنطور که عمو جعفر می گوید جامعه عشایر خراسان شمالی در آستانه کوچ پاییزه از افزایش چند برابری قیمت علوفه و نهاده های دامی و همزمان کاهش قیمت دام زنده نگران هستند.

عمو جعفر گفت: مقدار علوفه و نهاده های دامی که با نرخ دولتی از سوی اداره امور عشایری در اختیار عشایر قرار می گیرد پاسخگوی نیاز ما نیست و  مجبوریم برای تامین خوراک دام های خود مقدار زیادی جو و کنسانتره از بازار آزاد تهیه کنیم. من ابتدای مهر ماه جو را کیلویی سه هزار تومان خریدم هفدهم مهرماه 3300 تومان، 22 مهر ماه 3800 تومان و 25 مهر ماه هر کیلو جو را با قیمت 4200 تومان خریدم. کنسانتره نیز از 4000 تا 5300 تومان در نوسان است.

برای ادامه صحبت با عشایر به منطقه "قُره میدان" در شهرستان مانه و سملقان عزیمت کردم. حاج امان الله تقی زاده یکی از عشایر مستقر در اردوگاه عشایری قُره میدان بود که با رویی گشاده به پیشواز ما آمد.  حاج امان الله در صحبت هایش به نکته مهمی اشاره کرد. او می گوید قیمت علوفه و نهاده های دامی طی دو سال گذشته چند برابر افزایش یافته اما قیمت هر کیلو گوشت برّه زنده بین 37 هزار تومان تا 39 هزار تومان است یعنی همان قیمت سال 1397.

حاج امان الله از کمبود سوخت عشایر در آستانه کوچ پاییزه و فرا رسیدن فصل سرما به عنوان یک مشکل مهم یاد کرد و گفت: قرار دادن شرط سنی 40 سال برای برخورداری از سهمیه نفت سفید، لزوم مراجعه به کافی نت ها و ثبت نام اینترنتی برای استفاده از سهمیه سوخت، کمبود گاز مایع برای پر کردن کپسول ها از جمله مشکلات ما در این زمینه است. بخصوص که در اغلب مناطقی که عشایر بسر می برند اینترنتی نیست که خدمات اینترنتی در میان باشد. اقدام از طریق شرکت تعاونی ما در استان گلستان نیز مشکلات خاص خودش را دارد. 

دغدغه حاج امان الله درباره سوخت عشایر در شرایطی است که هر چقدر سوخت کمتری در اختیار عشایر قرار بگیرد، آنها ناگزیر به استفاده از سوخت سنتی و مصرف هیزم و چوب هستند که طبق مصوبات زیست محیطی ممنوع است.

کوچ پاییزه در شرایط کرونایی

محمد رحیم حسن زاده یکی از عشایر مستقر در اردوگاه عشایری منصوران از توابع شیروان بود که به ملاقاتش رفتم. آقای حسن زاده می گوید: با توجه به شیوع بیماری کووید 19 و برای جلوگیری از ابتلای اعضای خانواده مجبوریم کوچ پاییزه را بصورت مکانیزه انجام دهیم اما کرایه حمل بار از شیروان در استان خراسان شمالی تا قشلاق "اتلی دره" در حد فاصل مراوه تپه و گنبد کاووس در استان گلستان برای هر کامیون با قابلیت حمل 10 تن بار (کامیون تک) حدود 2 میلیون و پانصد هزار تومان است و به عنوان مثال یک خانوار عشایری که 200 راس گوسفند دارد برای حمل اثاثیه خانوار، دام ها و علوفه ذخیره زمستانی باید کرایه حمل بار برای 4 کامیون یعنی 10 میلیون تومان پرداخت کند که هزینه سنگینی را به عشایر تحمیل می کند.

 تولیدات عشایر خراسان شمالی

عشایر خراسان شمالی جمعیتی بیش از 30 هزار نفر (پنج هزار و 350خانوار) را شامل می شوند که در قالب ۲ ایل زعفرانلو و شادلو و طوایفی همچون: پهلوانلو، بریمانلو، توپکانلو، رودکانلو، قهرمانلو، باچیانلو، قاچکانلو، میلانلو و چندین طایفه دیگر کوچروی  می کنند . اکثر عشایر خراسان شمالی به گویش کرمانجی تکلم می کنند.

در حال حاضر شش شرکت تعاونی عشایری در قالب یک اتحادیه تعاونی عشایری فعالیت می کنند. همچنین شش فروشگاه عشایری و  18 صندوق اعتبارات خرد زنان عشایری در حال ارائه خدمات به عشایر هستند. از سوی دیگر 4 شرکت تعاونی عشایری که اعضای آن از عشایر خراسان شمالی هستند در استان گلستان به ثبت رسیده اند.

گوشت قرمز، لبنیات، پشم و صنایع دستی از مهمترین تولیدات عشایر خراسان شمالی محسوب می شوند.  در حال حاضر عشایر خراسان شمالی بیش از ۷۰۰ هزار رأس دام سبک (گوسفند و بز) در اختیار دارند و ۲۵ درصد گوشت استان از سوی آنان تامین می شود.

رنگرزی گیاهی ، بافت سفره کردی، گلیم بافی، جاجیم بافی و قالی بافی از جمله صنایع دستی است که زنان عشایر در استان خراسان شمالی به تولید آن می پردازند.  طبق اعلام اداره کل امور عشایری استان سالانه بیش از 10 هزار متر مربع انواع فرش های سنتی دستبافت و صنایع دستی  توسط زنان عشایر خراسان شمالی تولید می شود که معادل 35  درصد از صنایع دستی تولید شده در استان است .

هنگام حضور من در چادرهای عشایر طایفه قهرمانلو با "ننه شمسی" مواجه شدم که اغراق نیست اگر بگویم در عین بی سوادی، او را باید مربی ماهرِ فنی و حرفه ای در حوزه دست بافته های عشایری دانست. دختران و زنان طایفه هر موقع شب یا روز گره های گلیم، سفره کردی و جاجیم های خود را با راهنمایی های "ننه شمسی" بر طرف می کردند.    

روغن زرد، قره قروت، پنیر پوستی ، ماست خشک (کامه) و کشک گوسفندی (چرتان) نیز از جمله تولیدات لبنی عشایر استان است.

البته ظرفیت های کمتر شناخته شده دیگری در زیست بوم عشایری خراسان شمالی وجود دارد که در صورت حمایت دولت در قالب ارائه تسهیلات اشتغالزایی ، کارآفرینی و مشاغل خانگی می تواند باعث رونق زندگی جامعه عشایری استان شود. مکان های استقرار بهاره عشایر در مناطق ییلاقی شاه جهان، کرکزو، آلاداغ و گلیل پوشیده از انواع گیاهان دارویی همچون: آنُخ، باریجه، کاسنی، چریش، کنگر و آویشن کوهی است و نیز محل های استقرار عشایر در مناطق قشلاقی مراوه تپه و کلاله در استان گلستان نیز مکان رشد یکی از قارچ های گران قیمت و کمیاب به نام "قارچ دنبلان" است.

از سوی دیگر مکان های استقرار سیاه چادرهای عشایر به ویژه در ییلاق های استان بسیار زیبا، بکر و متنوع  است و ظرفیت جذب گردشگران داخلی و خارجی را دارد. اقامت در سیاه چادرها و آشنایی با آداب و رسوم زندگی عشایر قطعا برای گردشگران جذاب خواهد بود و از سوی دیگر باعث فروش محصولات و تولیدات عشایر و نیز ایجاد درآمد برای آنان خواهد شد.  

طرحی برای چاق شدن برّه های عشایر

طرح تکمیل زنجیره تولید گوشت قرمز یکی از برنامه های اقتصاد مقاومتی است که با استفاده از دانش بومی عشایر و دانش نوین تغذیه دام در حال اجرا است. درباره این طرح گفتگویی داشتم با آقای محمد رضا قلی پور مدیر کل امور عشایری استان خراسان شمالی . قلی پور می گوید: با اجرای طرح تکمیل زنجیره تولید گوشت قرمز و پرداخت تسهیلات ارزان قیمت به عشایر میزان تولید گوشت قرمز از 7500 تن در سال به 8300 تن رسیده است .

آقای قلی پور با اشاره به افزایش قیمت علوفه و نهاده های دامی گفت:  ما در این طرح کاهش ضریب تبدیل خوراک دام را پیگیری می کنیم. با بکارگیری دانش نوین میزان استفاده خوارک دام از ۱۲ تا ۱۳ کیلوگرم به شش کیلوگرم کاهش یافته است و طول دوره پروار دام برای رسیدن به وزن ۵۰ کیلوگرم  که قبلا۱۲۰ روز بود به ۸۲ روز رسیده است. افزایش وزن روزانه دام نیز از 250 گرم به ۳۵۰ گرم رسیده است.قلی پور گفت: بهبود اقتصاد خانوار عشایر، افزایش درآمد و ارزش افزوده و توانمند سازی عشایر با استفاده از آموزش های لازم از جمله برنامه هایی است که در حال اجرا است.

برای کاهش دغدغه های عشایر در حوزه نهاده های دامی چه باید کرد؟

      آقای محمدزاده معاون بهبود تولیدات دامی سازمان جهاد کشاورزی خراسان شمالی می گوید: اکثر نهاده های دامی مورد نیاز عشایر از جمله ذرت، جو و کنجاله سویا وارداتی است و با توجه به مشکلاتی که در زمینه تامین ارز با آن مواجه بودیم ، در نهایت شاهد کمبود نهاده های دامی و متعاقب آن افزایش قیمت جو، ذرت و کنجاله سویا هستیم.

محمد زاده گفت: با کمک نمایندگان مردم استان در مجلس شورای اسلامی، استاندار محترم و رئیس محترم سازمان جهاد کشاورزی توانستیم بخش زیادی از نیاز استان را از طریق سامانه نهاده های کشاورزی ( بازارگاه) تامین کنیم. از سوی دیگر در راستای تامین کنسانتره که یکی از دغدغه های اصلی عشایر و دامداران استان بود ما در کارگروه تنظیم بازار قیمت مصوب را مشخص کردیم که با این اقدام ضمن تامین نیاز عشایر و دامداران استان، جلوی خام فروشی نیز تا حدود زیادی گرفته شد.

آن طور که معاون بهبود تولیدات دامی سازمان جهاد کشاورزی خراسان شمالی می گوید در جلسه ی اخیر مسئولان سازمان جهاد کشاورزی با مدیر کل امور عشایری استان و مدیر عامل اتحادیه عشایری و شرکت های تعاونی عشایری خراسان شمالی مقرر شد تا نیاز عشایر در حوزه نهاده های دامی بصورت ماهانه اعلام شود و از ماه جاری (مهر ماه) کار توزیع ماهانه نهاده های دامی و بویژه کنسانتره آغاز شود.

آقای محمد زاده با اشاره به شیوع بیماری کووید 19 از اسفند ماه سال گذشته گفت: تعطیلی رستوران ها و تالارها ، ممنوعیت برگزاری مجالس و کاهش مسافرت ها باعث کاهش مصرف گوشت و کاهش شدید تقاضا شد که در نهایت قیمت گوشت دام زنده نیز کاهش پیدا کرد. 

دانش آموزان عشایر با سامانه شاد شادمان نیستند

 "سپیده" کوچکترین دختر عمو جعفر است که دانش آموز کلاس سوم است. نه گوشی هوشمند دارد و نه به اینترنت دسترسی دارد. پرسیدم میدانی سامانه شاد چیست؟ پاسخ منفی بود. عمو جعفر می گوید بطور کلی از عملکرد آموزش و پرورش در زمینه آموزش دانش آموزان پس از شیوع کرونا راضی هستیم.

از ابتدای مهر ماه نیز معلم ها بصورت حضوری مشغول تدریس به بچه های ما هستند اما چادری که اداره آموزش و پرورش برای ما نصب کرده کوچک است و بچه ها نمی توانند فاصله اجتماعی لازم را رعایت کنند. بنابراین معلم مجبور شده تا تعدادی از دانش آموزان را در روزهای زوج و تعدادی دیگر را در روزهای فرد آموزش دهد. ضمن اینکه هر سال پس از کوچ پاییزه و استقرار ما در مناطق قشلاقی استان گلستان ، معلمان کمی با تاخیر در مدارس حاضر می شوند و عمدتا روزهای شنبه و چهارشنبه را در سفر هستند. زیرا به لحاظ اداری دانش آموزان عشایر زیر نظر اداره کل آموزش و پرورش استان خراسان شمالی هستند و معلمان اواخر هفته برای ملاقات با خانواده هایشان مجبورند از مناطق قشلاقی استان گلستان به نزد خانواده های خود در استان خراسان شمالی برگردند.  

وقتی داشتم بصوت تلفنی موضوع مشکلات دانش آموزان عشایر رو با اقای ایزانلو کارشناس - مسئول آموزش عشایری در اداره کل آموزش و پرورش خراسان شمالی مطرح می کردم وی و همکارانش 350 کیلومتر دورتر در مناطق قشلاقی استان گلستان حضور داشتند و در حال آماده سازی مدارس شبانه روزی عشایر و فراهم کردن مقدمات تحصیل دانش آموزان در آستانه کوچ پاییزه بودند.

آقای ایزانلو می گوید: در حال حاضر با توجه به اینکه عشایر در میان بند های استان خراسان شمالی مستقر هستند حدود 102 مدرسه سیّار فعال وجود دارد و معلمان در حال تدریس به 4200 دانش آموز عشایر هستند. ایزانلو افزود: در حال آماده سازی مدارس کانکسی عشایری هستیم و مشکلی برای برگزاری کلاس ها با رعایت شیوه نامه های بهداشتی وجود ندارد. 

رونق تولید در گرو رونق زندگی عشایر

یک هفته در میان چادرهای عشایر استان در سه نقطه عشایری بسر بردم و شب و روز با آنها بودم. روز آخر هنگام خداحافظی ، سعید تلاشان یکی از عشایر مستقر در اردوگاه عشایری منصوران شیروان این شعر را با گویش دلنشین کرمانجی زمزمه می کرد:

مالان بار کر چوونه چیان (چادر ها کوچ کردند به کوهستان رفتند)

سه یل کرن داگه ریان  (تفرج کردند و بازگشتند)

کا پاره مه مه سکه میان (کجاست سهم ما از کره گوسفندی)

حتی در اشعار و ادبیات شفاهی عشایر خراسان شمالی نیز دغدغه هایشان به چشم می خورد.  جمعیت عشایری استان خراسان شمالی جایگاهی تعیین کننده در اقتصاد ، حفظ امنیت و فرهنگ استان خراسان شمالی دارد اما این چادرنشینان با مشکلاتی نظیر افزایش قیمت نهاده های دامی ، کاهش قیمت گوشت قرمز، محدود شدن مراتع، کمبود امکانات بهداشتی و ... مواجه هستند.

وجود مشکلات باعث شده تا نظام عشایری استان طی دو دهه اخیر دستخوش تحولات و تغییراتی شود. بدون شک بی توجهی به مشکلات و دغدغه های جمعیت عشایری به عنوان قشر مولد و تولید کننده،  کاهش تولید گوشت و لبنیات را در پی خواهد داشت.

یکی از موئلفه های توسعه یافتگی، توجه به جنبه های تاریخی ، فرهنگی و تجربه های کهن است. اگر مسئولان دولتی به جامعه عشایری استان به مثابه یک میراث گرانبهای فرهنگی و تاریخی بنگرند و نسبت به مشکلات و دغدغه های آنان کم توجه نباشند، همچنان شاهد حفظ و بقای نظام عشایری و سیستم تولید سنتی دام خواهیم بود .

زنان، دختران و نیروی جوان مستعد در جامعه عشایری، ظرفیت خوبی برای توسعه صنایع دستی محسوب می شوند که در صورت ارائه تسهیلات و حمایت از آنان،  نه تنها باعث کارآفرینی، اشتغالزایی و کسب درآمد در جامعه عشایری می شود بلکه در سطح کلان به اقتصاد استان نیز کمک موثری می کند.

نویسنده: محمد اسمعیل صادقی قهرمانلو