کاوش‌های باستانی، پنجمین فصل زمین برای واگویی تمدن

به گزارش خبرگزاری صداوسیما مرکز گیلان؛ زیر خاک، چمن ها و شاید زیر ریشه درختان و حتی گاه زیر کوه ها، تپه ها و اعماق دریا، قائم شده اند.

صندوقچه های اسراری که حرف هایی ناگفته از دیروزهای خیلی دور دارند و حالا آب را که پس بزنی و یا سینه خاک را بشکافی، پرده از رازهایی بر می دارد که در گذر زمان خاک خرده اند.

و زمین چه خوب، حق نمک را به جا آورده و برای شان امانت داری کرده است.

اینجا کم نیست زمین هایی که آدم ها، دست بر دل خاک شان برده اند، نه برای کشت و کار محصول.

اینجا، دست به تیشه و بیلچه می شوند تا بذر کاوش بکارند و تاریخ باستانی و تمدن، از دل خاک درو کنند؛ شغلی که ظرافت و دقت در آن، حرف اول را می زند و کوچک ترین حرکت خطای قلمو، ماله و یا یک تکان اضافه الک های حفاری، ممکن است یک دنیا دانسته های تمدن بشری نهفته در خاک را به باد دهد.

تازه ترین فصل اینجا و زمین های مثل اینجا، فصل کاوشهای باستانی است و من، مهمان محوطه باستانی "لِیار سَنگ بُنِ" املش هستم؛ منطقه ای که تازه ترین فصل کاوش هایش به 7ماه پیش بر می گردد.

دره باستانی که سرپرستی هیات کاوش هایش را دکتر ولی جهانی، معاون میراث فرهنگی اداره کل میراث فرهنگی، گردشگری و صنایع دستی گیلان بر عهده دارد و 25سال است که دل خاک گیلان را برای کشف آثار باستانی می کاود.

دکتر ولی جهانی می گوید: ویروس منحوس کرونا به محوطه های باستانی هم رحم نکرده و با پیدا شدن سرو کله اش، کاوش ها هم فعلا تعطیل شده است اما بنا داریم برای آغاز فصلِ جدید کاوش ها، براساس شیوه نامه های بهداشتی، برنامه ریزی کنیم.

وی افزود: محوطه باستانی "لیارسنگ بن" املش، تنها مکان تاریخی است که توالی فرهنگ ها در 4دوره تاریخی از بازه زمانی اواخر دوره هخامنشیان تا اویل دوره اسلامی گیلان را در دل خود جای داده است.

معاون میراث فرهنگی اداره کل میراث فرهنگی، گردشگری و صنایع دستی گیلان دو طرف دره باستانی "لیار سنگ بن" را نشان می دهد و می گوید: در یک طرف از این دره باستانی، نشانه هایی از ابنیه روستای پلکانی کشف شده و در بخشی دیگر، گورستان باستانی قرار دارد.

دکتر ولی جهانی افزود: کاوش هایی در بخش هایی از معماری ابنیه و گورستان انجام شده است و کاوش در بخش های دیگر ، نیاز به برنامه ریزی و اعتبار دارد.

معاون میراث فرهنگی اداره کل میراث فرهنگی، گردشگری و صنایع دستی معتقد است؛ اگر کاوشهای این منطقه به پایان برسد، اطلاعات زیادی از تاریخ و تمدن گیلان به دست خواهد آمد.

اولین تیشه های کاوش بر دل خاک گیلان
معاون میراث فرهنگی اداره کل میراث فرهنگی، گردشگری و صنایع دستی می گوید: نخستین کلنگ کاوش های باستان شناسی در گیلان را دو باستان شناس فرانسوی به نام های ژاک و هنری دمورگان در سال های 1901و1902 میلادی در محوطه های باستانی آق اِولَر، مَریان و داش دیبیِ تالش بر زمین زدند اما همه اشیا کشف شده در این کاوش ها به خارج از کشور فرستاده شد و در حال حاضر یکی از موزه های فرانسه نگهداری می شود.

دکتر ولی جهانی با بیان اینکه نخستین هیات ایرانی کاوش های باستانی گیلان، به سرپرستی حبیب الله محمدی در سال1334هجری شمسی، محوطه باستانی روستای ییلاقی "تماجان" املش را حفاری و بررسی کردند افزود: براین اساس سابقه نخستین کاوش های باستانی هیات های خارجی در گیلان به حدود 120سال پیش و کاوشهای هیاتهای ایرانی در این استان هم به 65سال پیش بر می گردد.

روییدن ناگفته های تاریخ از دل خاک این سرزمین
معاون میراث فرهنگی اداره کل میراث فرهنگی، گردشگری و صنایع دستی با بیان اینکه تاکنون بیش از 3هزار اثر تاریخی در گیلان شناسایی شده است گفت: حدود 70درصد از این آثار تاریخی مربوط به اشیاء و ابنیه های باستانی به ویژه گورستان‌های تاریخی است که در کاوشهای محوطه های باستانی گیلان کشف شده است.

دکتر ولی جهانی با بیان اینکه تاکنون بیش از هزار و 500محوطه باستانی در گیلان شناسایی شده است افزود: 471محوطه باستانی گیلان در فهرست آثار ملی کشور به ثبت رسیده است و بر این اساس این استان به لحاظ ثبت آثار تاریخی در کشور در جایگاه چهارم قرار دارد و از لحاظ کاوش‌های باستان شناسی هم وضعیت نسبتا خوبی دارد.

وی تپه های باستانی مارلی، کلورز، حلیمه‌ جان - غار دربند رشی رودبار - گورستان های باستانی قلاکوتی، حسنی محله، نوروزمحله ،خرم رود، مریان، آق اولر، وِسکه و میانرود - غارهای دیارجان و یَرشلمان - محوطه‌های باستانی تماجان، شیرچاک، لگموج و لیارسنگ بن را از مهم ترین مناطق و محوطه های باستانی گیلان بر شمرد که اهمیت و شهرت جهانی و بین المللی دارد.

معاون میراث فرهنگی اداره کل میراث فرهنگی، گردشگری و صنایع دستی گیلان با بیان اینکه در ردیف های اول نمایشگاه‌های خارجی، اغلب آثار باستانی کشف شده گیلان به ویژه املش، مارلیک و رشی رودبار به نمایش گذاشته می شود در این باره مثالی زد و گفت: چند سال پیش در نمایشگاه اشیای باستانی اسپانیا که با همکاری وزارت میراث فرهنگی، گردشگری و صنایع دستی و موزه ملی ایران باستان، برگزار شد، دیوارهای سالن نمایش، مزین به نقش و نگار و موتیف های مربوط به جام رشی گیلان بود که بسیار مورد استقبال بازدیدکنندگان قرار گرفت.

محوطه های که طراوت باستانی اش زیر خروارها خاک، خاک می خورد
معاون میراث فرهنگی اداره کل میراث فرهنگی، گردشگری و صنایع دستی گیلان در پاسخ به این سوال که تا کنون در چه تعداد از محوطه های باستانی گیلان، عملیات کاوش و حفاری انجام شده است گفت: اگر کاوش، بررسی و گمانه زنی های باستان شناسی را در قالب طرحهای باستان شناسی بگنجانیم، بیش از 150محوطه باستانی مورد کاوش قرار گرفته است.

دکتر ولی جهانی معتقد است هنوز 30درصد از آثارباستانی گیلان به ویژه در مناطق جلگه ای شناسایی نشده است ؛ محوطه هایی که شناسایی و انجام عملیات حفاری در آن مستلزم برنامه ریزی مناسب و تامین اعتبارات لازم است.

بررسی ها حاکیست روند تخریب در برخی محوطه های باستانی گیلان، همچنان ادامه دارد.

معاون میراث فرهنگی اداره کل میراث فرهنگی، گردشگری و صنایع دستی گیلان با بیان اینکه روند بیشتر کاوش های باستانی در گیلان بیشتر در قالب طرحهای نجات بخشی است گفت : براساس سیاست های وزارت میراث فرهنگی، گردشگری و صنایع دستی، محوطه هایی که بر اثر گذشت زمان و شرایط آب و هوایی در معرض خطر تخریب قرار دارند و یا به علت قرار گرفتن در مناطق دور افتاده و سخت گذر در معرض خطر حفاری های غیر مجاز هستند، در اولویت برنامه های کاوش های باستان شناسی قرار دارند.

وقتی موانع، نتیجه زحمت کاوش های باستانی را خاک می کند و به باد می سپارد
معاون میراث فرهنگی اداره کل میراث فرهنگی، گردشگری و صنایع دستی گیلان با بیان اینکه بخش عمده‌ای از آثار باستانی گیلان، مربوط به گورستانهای باستانی است که بیشتر در مناطق کوهستانی واقع شده است گفت: پوشش گیاهی بسیار، جنگلی بودن سخت گذر بودن مناطق، نداشتن امکانات و زیرساختهای مناسب برای دسترسی به این مناطق، باعث شده تعداد زیادی از این آثار ناشناخته بماند و یا به طور تصادفی شناسایی شود.

دکتر ولی جهانی کمبود اعتبارات ویژه کاوش های باستانی، کمبود منابع انسانی و مخالفت منابع طبیعی با انجام کاوش های باستانی در عرصه های طبیعی، کمبود موزه و امکانات آزمایشگاهی و نبود زیرساختهای لازم برای ایجاد گردشگری باستانی را از دیگر مشکلات و موانع این حوزه دانست.

وی با اشاره به اینکه برای تامین اعتبارات حوزه باستان شناسی، در سالهای گذشته طرح هایی را به سازمان مدیریت و برنامه ریزی گیلان فرستادیم افزود: اما این سازمان به علت محدودیتهای اعتباری در دو سال گذشته، فقط حدود 180میلیون تومان برای این کار تخصیص داد که برای تدوین نقشه باستان شناسی 7شهرستان و جانمایی هزار و500 اثر تاریخی در نقشه، جانمایی هزینه شد.

این دارنده مدرک دکترای باستان شناسی اجرای طرح های پژوهشی، کاوش ها و مطالعات آزمایشگاهی باستان شناسی را بسیار هزینه بر می داند و می گوید: با این وجود پارسال هیچ اعتباری از سوی سازمان مدیریت و برنامه ریزی در این زمینه اختصاص نیافت.

دکتر ولی جهانی با بیان اینکه حفاری‌های غیرمجاز در گیلان از دوره قاجار شروع شد افزود: اگرچه یگان حفاظت میراث فرهنگی با همکاری نیروی انتظامی و سپاه پاسداران محوطه های باستانی مناطق مختلف گیلان را زیر ذره بین گرفته است اما از آنجا که این محوطه ها در مناطق جنگلی و سخت گذر واقع شده است، حفاظت از همه آثار باستانی با پرسنل حفاظتی موجود، عملی نیست.

وی می گوید: برای همین تلاش کرده ایم از ظرفیت مسئولان محلی به ویژه شوراهای اسلامی روستاها و دهیاران، برای اطلاع رسانی در خصوص حفاری های غیرمجاز و کوتاه کردن دست سودجویان، بهره بگیریم.

وقتی محدودیت های حفاظتی، راه ورود به بزرگترین شهر دوره اسلامی شمال را می بندد
معاون میراث فرهنگی اداره کل میراث فرهنگی، گردشگری و صنایع دستی گیلان بابیان اینکه بسیاری از محوطه های تاریخی گیلان در عرصه های طبیعی و در حوزه استحفاظی دستگاه‌های دولتی ازجمله منابع طبیعی و آبخیزداری قرار دارد گفت: این نهادها به علت الزامات حفاظتی، اجازه کاوش در این مناطق را نمی دهند که این امر باعث شده بخشی از آثار تاریخی در این محوطه های باستانی تخریب شوند.

دکتر ولی جهانی در این باره مثالی زد و گفت : شهر تاریخی گسکر با 120هکتار مساحت ، بزرگترین شهر دوره اسلامی شمال کشور است که در گذشته، کاوشهای باستان شناسی ارزشمندی در آن انجام شد اما از سال۹۰ تاکنون، اداره کل منابع طبیعی و آبخیزداری گیلان، همه راه های تاریخی متصل به این شهر تاریخی را محصور کرده و اجازه کاوشهای باستانی را نمی‌دهند؛ این درحالی است که حفاران غیرمجاز از این موضوع سوءاستفاده کرده و به طور پنهانی با کندن زمین این منطقه، آثار باستانی آن را سرقت می کنند که به علت حفاری غیرکارشناسی، بخش هایی از آثار باستانی تخریب می شود.

کمبود منابع انسانی با وجود فارغ التحصیلان باستان شناسی
معاون میراث فرهنگی اداره کل میراث فرهنگی، گردشگری و صنایع دستی گیلان با ابراز نگرانی در این باره می گوید: تعداد زیادی از نیروهایی که در حوزه میراث فرهنگی و به ویژه باستان شناسی مشغول به خدمت هستند، حدود تا 2سال دیگر بازنشسته می شوند؛ این در حالی است که همین حالا هم تعداد نیروهای باستان‌شناسی این اداره کل کافی نیست.

دکتر ولی جهانی با بیان اینکه تعداد زیادی از فارغ التحصیلان رشته های باستان شناسی در مقطع دکترا سال هاست در پروژه‌های باستان‌شناسی به ویژه کاوشها به صورت پروژه ای با ما همکاری دارند گفت: چند سالی است که نیرویی در حوزه باستان شناسی جذب نشده است و بر این اساس در مکاتبه هایی از وزارت میراث فرهنگی، گردشگری و صنایع دستی خواسته ایم، مجوز جذب این فارغ التحصیلان را صادر کند و منتظر پاسخ وزارتخانه هستیم .

آثار باستانی، چشم انتظار تکمیل موزه ها
گیلان 19موزه دارد که 5موزه در مالکیت میراث فرهنگی و بقیه با مشارکت دیگر سازمان‌ها و بخش خصوصی اداره می شود .
معاون میراث فرهنگی اداره کل میراث فرهنگی، گردشگری و صنایع دستی اگرچه معتقد است با وجود کاوشهای قابل توجه، ظرفیت موزه های موجود در استان برای نگهداری از اشیاء باستانی کشف شده مناسب نیست اما در عین حال از افتتاح ۳موزه جدید در گیلان تا چند روز دیگر و در هفته گردشگری خبر می دهد.

دکتر ولی جهانی با بیان اینکه در حال حاضر همه اموال فرهنگی و تاریخی به ویژه عتیقه در موزه های رشت نگهداری می‌شود می گوید: افزون بر 3 موزه ای که هفته آینده افتتاح می شود، 10موزه دیگر هم در گیلان در دست ساخت است که در صورت تامین اعتبار تا دو سال آینده به بهره برداری می رسد و با راه‌اندازی این موزه ها، بخش عمده‌ای از مشکلات در حوزه باستان شناسی حل خواهد شد.

تنها آزمایشگاه انشان شناسی کشور در گیلان
در برخی مواقع در کاوشهای باستانی، افزون بر سازه ها و اشیاء باستانی، گورستان هایی هم کشف می شود که در آن اسکلت های انسانی وجود دارد؛ اسکلت هایی که ظرافت کاوشها باید در آن بیشتر رعایت شود تا آثار باقیمانده برای دستیابی به نتایج زیستی از بین نرود.
آنطور که مسئولان حوزه باستان شناسی می گویند؛ تا 4سال پیش اسکلت های به دست آمده از کاوش های باستانی ایران و گیلان برای بررسی بیشتر به آزمایشگاه های خارج از کشور، به ویژه ژاپن و لهستان فرستاده می شد اما از سال95 براساس گفته های دکتر جهانی، نخستین و تنها آزمایشگاه انسان شناسی کشور که آزمایشگاه مشترک میراث فرهنگی و دانشگاه گیلان است، در پژوهشکده گیلان شناسی این دانشگاه در رشت، افتتاح شد؛ آزمایشگاهی که در آن اسکلت های به دست آمده از گورستان های باستانی گیلان، نگهداری و بررسی می شود.

بامسئول آزمایشگاه انسان شناسی زیستی پژوهشکده گیلان شناسی گفتگو می کنم
دکترمحمدرضا اقدامی که فارغ التحصیل مقطع دکترای رشته انسان شناسی زیستی از دانشگاه پنجاب چندیگر هندوستان است، برایم از مهم ترین نتایج مطالعاتی باستانی شناسی در حوزه انسان شناسی گیلان می گوید.

وی با بیان اینکه در مطالعات انسان شناسی، مسیر شناسایی انسان امروزی در فرآیند تاریخ طبیعی و چرخه تکاملی در دو سطح کمی و کیفی بررسی می شود گفت : تاکنون نمونه های اسکلت انسانی از 3 فصل کاوش باستانی املش به دست مان رسیده است که از لحاظ گونه شناسی به حدود هزار و 700 تا 2 هزار سال پیش بر می گردد.

این متخصص انسان شناسی زیستی با بیان اینکه درحال حاضر فصل جدیدی از بررسی های آزمایشگاهی را برای مطالعه بر روی قوت غالب افرادی که در آن زمان می زیسته اند، آغاز کرده ایم افزود: در این آزمایشگاه، پس از مشاهدات و بررسی های آزمایشگاهی بر روی نمونه های اسکلت های باستانی، درخصوص هویت قومی، جنسیت، سن، قد و دلایل مرگ، گمانه زنی و نتیجه گیری می کنیم.

دکتر محمدرضا اقدامی با اشاره به اینکه با برسی آثار "سر استخوانی" این اسکلت ها به نشانه هایی از بیماریهای شایع آن دوره ازجمله تب مالت، جوزام و برخی بیماری های انگلی دست یافته ایم گفت: در این استخوانها علائمی از ضرب و شتم و نزاع هم دیده می شود؛ به طوری که در بررسی اسکلت دختر 14ساله ای که در آن دوران می زیسته، علت مرگ، شکاف حلق و دهان با خنجر مشخص شد و نشانه هایی هم از عفونت در ستون فقرات وی مشهود است.

وی با اشاره به کمبود اعتبارات برای توسعه تجهیزات آزمایشگاهی انسان شناسی زیستی گفت: این آزمایشگاه با تسهیلات پژوهشی دانشگاه، معاونت میراث فرهنگی و اعتبارات برنامه بودجه، احداث شد اما به علت محدودیت اعتبارات، مجبور شدم، تجهیزات شخصی خودم را به اینجا بیاورم و برای توسعه مطالعات نیاز به اعتبارات بیشتر است.

مسئول آزمایشگاه انسان شناسی زیستی پژوهشکده گیلان شناسی که فارغ التحصیل دانشگاه کچاب هند است، به کمبود نیروی متخصص در حوزه انسان شناسی زیستی در کشور اشاره می کند و می گوید: از آنجا که گرایش انسان شناسی زیستی به موارد تکاملی بر می گردد؛ چندان مورد استقبال قرار نمی گیرد و امسال برای نخستین بار در کشور، دانشگاه تهران رشته انسان شناسی زیستی در مقطع کارشناسی ارشد را راه اندازی کرده و دانشجو می پذیرد.

دکتر اقدامی با اشاره به اینکه هنوز اسکلت ها و نمونه های استخوانی زیادی در موزه ها وجود دارد که بر روی آنها مطالعات انسان شناسی انجام نشده است گفت: باید این نمونه ها هر چه زودتر بررسی شوند چراکه ممکن است در معرض باکتری ها و قارچ ها قرار بگیرند و امکان مطالعه بر روی آن از بین برود.

باستان شناسی زیر سایه حفاظت و گردشگری
معاون حفاظت و امور اراضی اداره کل منابع طبیعی و آبخیزداری گیلان با تاکید بر این موضوع که در فرآیند عملیات کاوش، بخش هایی از عرصه های طبیعی تخریب می شود گفت: متاسفانه در حین و یا پس از عملیات کاوش و حفاری این عرصه ها به حال خود رها می شود؛ این درحالیست که در بیشتر این محوطه ها که در منابع طبیعی و جنگل های هیرکانی قرار دارد، گونه های با ارزش درختان از جمله بلوط، افرا و راش وجود دارد.

دکتر سهیل توکلی افزود: بر این اساس به اداره کل میراث فرهنگی، گردشگری و صنایع دستی اعلام کرده ایم، در قالب امضای یک تفاهمنامه، الزامات فنیِ حفاظت و احیای این عرصه ها را در کنار ایجاد کاربری گردشگری لحاظ کند؛ به طوری که یا خود عملیات احیا، حفاظت و ایجاد قابلیت گردشگری را انجام دهد و یا با انتخاب و نظارت خود، سرمایه گذارانی را برای اجرای آن جذب کند اما این اداره کل اعلام کرده؛ اجرای الزامات فنی حفاظت و احیا در کنار ایجاد کاربری گردشگری، هزینه بر است و توان مالی آن را ندارد.

آنطور که او توضیح می دهد: اگر قرار باشد، در شهر تاریخی گسکر که 123هکتار وسعت دارد، عملیات باستان شناسی بدون در نظر گرفتن این الزامات انجام شود، بخش زیادی از عرصه های منابع طبیعی تخریب خواهد شد.

معاون حفاظت و امور اراضی اداره کل منابع طبیعی و آبخیزداری گیلان می گوید: بنا داریم در نشستی مشترک با مسئولان اداره کل میراث فرهنگی، گردشگری و صنایع دستی، برای بررسی و بازنگری در تفاهمنامه پیشنهادی و تسهیل در الزامات اجرایی، زمینه های باستان شناسی زیر سایه حفاظت و گردشگری را فراهم و در این باره برنامه ریزی کنیم .

اعتباری که با اسناد باستانی به تاریخ اعتبار می بخشد
اما از هر چه بگذریم سخن پول و اعتبار خوش تر است.
متولیان حوزه باستان شناسی می گویند: کاوش ها هزینه بردار است، متخصصان علوم آزمایشگاهی انسان شناسی زیستی هم به اعتبارات قابل توجهی نیاز دارند؛ از طرفی دستگاه های متولی صدور مجوز، الزاماتی را برای کاوشها در نظر گرفته اند که اعتبار خوب می خواهد این در حالی است که به گفته مسئولان برنامه و بودجه، مشکل کمبود اعتبارات، مشکلی کشوری است و در تقسیم آن باید اولویتها را در نظر گرفت.

سرپرست معاونت هماهنگی برنامه و بودجه سازمان مدیریت و برنامه ریزی گیلان در پاسخ به این سوال که آیا این سازمان امسال برنامه ای برای تامین اعتبارات حوزه باستان شناسی ندارد می گوید: طرح های پیشنهادی اداره کل میراث فرهنگی، گردشگری و صنایع دستی گیلان به این سازمان ارائه شده و در مرحله بررسی قرار دارد و با توجه به منابع و اولویت های بودجه ای استان، در این باره تصمیم گیری و اعتباراتی مصوب خواهد شد.

دکتر شراره کاووسی با بیان اینکه در سال های گذشته تلاش کردیم بر اساس توان بودجه ای استان، منابع مشخصی را برای این حوزه تامین کنیم افزود: طرح های باستان شناسی اگرچه جزو اولویت های استانی است اما با توجه به محدودیت های اعتباری، بدیهی است، در حد توان، منابعی را اختصاص دهیم که تامین کننده نیازهای مالی این بخش نباشد.

کاوش هایی که با آن، از دل خاک تمدن بشری می روید
باید صبر کرد و دید تصمیم گیری ها و اعتبارات مصوب برای حوزه باستان شناسی و نیز نتایج نشستی که قرار است موانع را از سر راه کاوشهای باستانی بردارد، تا چه حد می تواند گیلان را در کاوش تمدن بشری از دل خاک هزار و 500محوطه باستانی، یاری دهد.

*نویسنده: مریم امدادی