صدای چند تیر بلند شد شیخی مجاهد بر روی خاک افتاده بود، قزاق‌ها پیکر به خون آغشته اش را داخل تابوتی گذاشته و به اداره نظمیه می برند سپس پیکر شیخ را از تبریز به تهران منتقل کرده و در امامزاده حمزه شهرری او را به خاک سپردند.
این داستان پایان زندگی مردی بنام شیخ محمد خیابانی از پیشگامان انقلاب مشروطه، انسانی ملی گرا و مبارزو ضد استعماراست. یکصدمین سالگرد این مجاهد آزادی خواه در سال ۱۲۹۹ بهانه ایی شد تا تاریخ را ورق بزنیم واز سال‌های دوران مبارزاتی و اهداف وعلل قیام اومطلبی را به مختصر به نگارش در آوریم.
محمد خیابانی در سال ۱۲۹۷ هجری قمری برابر با ۱۲۵۹ هجری شمسی در خامنه به دنیا آمد. او پس از چند سال کار و تحصیل مقدماتی در روسیه که محل اقامت پدرش بود به تبریز بازگشت و به تحصیل علوم دینی پرداخت.
وی علاوه بر فقه و اصول، ادبیات- عرب به کسوت روحانیت درآمد. مدتی امام جماعت مسجد جامع تبریز شد و سپس به دوره دوم مجلس شورای ملی که در آبان ۱۲۸۸ آغاز به کار کرد، راه یافت.
هنگام اولتیماتوم روسیه تزاری برای بیرون راندن مستشاران خارجی و ادامه اقامت مستشاران روسی در ایران که با موافقت احمد شاه رو به رو شد و به تعطیلی مجلس دوم انجامید، شیخ محمد خیابانی به مبارزه علیه حضور استعماری بیگانگان ادامه داد.
او همچنین در سال ۱۲۹۵ یعنی درست ۱۰۴ سال پیش روزنامه تجدد را در تبریز منتشر میکند و در مجلس نیز طی نطق‌های، آتشین خود در مجلس، نمایندگان را از تسلیم شدن در برابر روس‌ها برحذر داشت. پس از تعطیلی مجلس دوم به تبریز بازگشت و مبارزات سیاسی خود را سازمان تازه‌ای بخشید. او در جنبش مشروطه در صف آزادی خواهان قرارگرفت و میتوان گفت مهمترین بخش این مبارزات، قیام وی در برابر پیمان ۱۹۱۹ وثوق الدوله بود.
۱۷ فروردین ۱۲۹۹ قیام مسلحانه شیخ محمد خیابانی علیه دولت وثوق الدوله در تبریز آغاز شد. شیخ محمد خیابانی از جمله مبارزینی بود که در سال‌های پایانی حکومت قاجار در نقاط مختلف کشور به مقابله با استعمار و استبداد پرداخت و شیخ محمدخیابانی نیز در ۲۲ شهریور ۱۲۹۹ به شهادت رسید.
مهمترین بخش مبارزات، قیام وی در برابر پیمان ۱۹۱۹ وثوق‌الدوله در تبریز بود. مبارزه ایی که با بستن قرارداد ۱۹۱۹ کلید خورد. یکی از پیمان‌هایی که موجب افزایش قابل ملاحظه سلطه سیاسی انگلیسیها در ایران شد.
دولت وثوق‌الدوله در مرداد ۱۲۹۸ منعقد میکند که بر اساس آن امتیاز راه‌آهن و راه‌های شوسه در سراسر کشور به انگلیس واگذار میشود همچنین بر این مبنا ارتش و دستگاه مالیه ایران زیر نظر مستشاران سیاسی و اقتصادی بریتانیا قرار گرفت.
روحانیون مبارز از جمله شیخ محمد خیابانی و سیدحسن مدرس در جریان مخالفت‌ها و اعتراضات عمومی مردم علیه پیمان ۱۹۱۹، به وثوق‌الدوله که عاقد این پیمان بود، به شدت اعتراض کردند. کابینه وثوق‌الدوله به دنبال تحمیل این قرارداد با موج مخالفت‌های عمومی و اعتصابات صنفی و کارگری در کشور روبرو و درنهایت سقوط میکند.
در این برهه، همچنین خیابانی در آستانه انتخابات دوره چهارم مجلس، مردم را از رأی دادن به سیاسیون وابسته به انگلیس یا روسیه بر حذر میدارد. او قرارداد ۱۹۱۹ را مضر به حال مملکت و ناقض حاکمیت ملی و استقلال ایران خواند و در تهران با وعظ، خطابه و نگارش مقاله به تشریح ابعاد خطرناک این پیمان پرداخت.
خیابانی حتی برای واداشتن وثوق‌الدوله به لغو معاهده، در بهار ۱۲۹۹ به مبارزه مسلحانه روی آورد و در ۱۷ فروردین همان سال در برنامه‌ای از پیش طراحی شده، تمامی ادارات و مراکز دولتی تبریز را تصرف کرد.
وی با گسترش این قیام به دیگر شهر‌های آذربایجان، توانست این خطه را از حاکمیت دولت وثوق‌الدوله خارج سازد.
خیابانی در این ایام به عنوان نماینده مردم تبریزدر مجلس بر اصول قانون اساسی پایبند بود. تا آنجا که او با اشاره به اصل هفتم می‌گوید: اساسی مشروطیت جزاً و کلاً تعطیل بردار نیست را به آواز رسا به گوش اولیای امور برسانیم و با کمال دقت مراقب حرکات خود باشیم. وظیفه ما فقط و فقط تقاضای اجرای اصول مشروطیت است که به قیمت جان‌ها خریده ایم و کسی هم قولاً به مقام انکار نیامده و در محافظت فعلی هم مداخلات اجانب دخیل می‌شد، حالا موانع رفع شده است.
او در کناراینکه ماهیت ملی گرایی و عدالتخواهانه‌ای را دنبال می‌کرد، ماهیتی ضد استعماری نیز داشت تا آنجا که در همان روز نخست پیروزی قیام خود در سخنانی که در برابر مردم تبریز ایراد کرد بر این جنبه صحه گذاشت و گفت: امروز رسماً به تمام مردم جهان اعلام می‌کنیم که ما امروز بر علیه وثوق الدوله و حکومتی که قرارداد غارتگران را با انگلیس منعقد کرده، قیام کرده ام با تغییر نام آذربایجان به آزاد استان از امروز این نام را به عنوان نام رسمی اعلام می‌کنیم
زمانی که انگلیسیها در آن زمان با جلسات مختلف و آشکار شدن پشت پرده قرداد‌ها هایشان و تفکر ضد استعماری خیابانی روبرو میشوند برای جلوگیری از قیام بفکر تهیه نقشه ایی شوم را برای مبارزه طراحی و شخصی بنام ماژور ادموند رییس اداره سیاسی سفارت انگلیس از قزوین و ماژورکرت از فعالان مشهور انگلیس در کردستان، مامور اجرا این طرح میشوند و به تبریز اعزام میکنند. پس از تحریک گروه‌های خیابانی و در نهایت مذاکره با شیخ راه بجای نمیبرد و پس از ناکام ماندن برای راهی جدید ماموران انگلیسی راهی تهران میشوند.
اما یکی از مهمترین مباحثی که در مورد ماهیت قیام شیخ محمد خیابانی در دوره‌های مختلف بیان شده و همچنان هم در بعضی از نوشته‌ها در مورد این قیام وجود دارد، انگیزه تجزیه طلبی و استقلال آذربایجان از ایران است. از همان روز‌های پس از قیام عده‌ای همواره خیابانی و یارانش را تجزیه طلب می‌دانستند تا این بهانه‌ای برای سکوب آن‌ها باشد، اما خیابانی همواره آذربایجان را جزء لاینفک ایران و ایران را جزء لایتجزی آذربایجان می‌دانست، این موضوع اتهاماتی را که مخالفان و افراد مغرض به دنبال تغییر نام آذربایجان به آزادیستان به او و قیامش وارد می‌ساختند، نفی می‌کرد. شیخ محمد خیابانی در مدت شش ماه قیام خود در جریان آن برای انجام اصلاحات اساسی در زمینه‌های سیاسی، اجتماعی و اقتصادی تلاش کرد. ودر کشاکش قیام شیخ محمد خیابانی، دولت وثوق‌الدوله سقوط کرد و کابینه مشیرالدوله زمام امور را به دست گرفت. مشیرالدوله برای پایان دادن به قیام خیابانی، مخبرالسلطنه حاکم تبریز را مأمور فرونشاندن این قیام کرد. مخبرالسلطنه پس از چند دوره مذاکره بی‌حاصل با شیخ محمد خیابانی، سرانجام به کمک قوای قزاق عملیات نظامی بزرگی را علیه نیرو‌های وفادار به خیابانی به راه انداخت. در جریان این نبرد نیرو‌های شیخ سرکوب شده و خیابانی نیز در ۲۲ شهریور ۱۲۹۹ کشته شد. توسط خانواده‌اش به تهران منتقل و در صحن آستان حضرت عبدالعظیم حسنی (ع) در شهرری به خاک سپرده شد.
به نقل از دفتر حفظ ونشر آثار حضرت آیت‌الله العظمی خامنه‌ای بمناسبت ۲۲ شهریور سالگرد شهادت شیخ محمد خیابانی عالم مجاهد تبریزی، سه روایت ویژه از رهبر انقلاب درباره وی آورده شده است.
«آقای شیخ محمد خیابانی شوهر عمه‌ی ماست. پدرم شاهد قضایای مشروطه بوده؛ ایشان در مشروطه بوده؛ با باقرخان هم‌محله‌اند. باقرخان مال محله‌ی خیابان است- که محمد خیابانی هم مال همان محله‌اند- پدر ما هم مال همان محله‌اند خیابان یک محلهای است در تبریز؛ محلهای است که الان هم به یک شکل محله و این‌ها نیست؛ تنها خیابانی بوده که آن زمان‌ها در تبریز وجود داشته و در قسمتی از این خیابان کوچه‌ای است به نام قرباغلار کوچه سی؛ الان هم هست کوچه‌ی قرباغی‌ها، که منزل شیخ محمد خیابانی و همچنین منزل پدربزرگ ما، مرحوم حاج سید حسین خامنه‌ای- که پیش‌نماز مسجد جامع بود.»
مرحوم «شیخ محمّد خیابانی» قبل از این‌که وارد مبارزات مشروطیت شود، گاهی نایبِ پدرزن خود می‌شد. پدر زن او مرحوم حاج سیّد حسین [خامنه‌ای]بود که جدّ ماست و [شیخ محمد خیابانی]در همین شبستان مسجد جامع [تبریز]، به جای ابوالزّوجه‌ی خود نماز می‌خواند و از همین جا، شهرت خودش را بتدریج به دست آورد...»
«در قضیه‌ی مرحوم شیخ محمد خیابانی- که تبریز یک تنه ایستاد- مسأله، مسأله‌ی قرارداد وثوق‌الدوله بود. در تهران، عمال حکومت ضعیف با یک قرارداد، امور مالی و امور نظامی کشور را دودستی تقدیم کردند به انگلیسیها. تبریزی‌ها ایستادند. مرحوم خیابانی و دیگران در مقابل این قضیه بود که ایستادند و آن حوادث عجیب تبریز پیشآمد کرد. تبریز همیشه این‌طور بود.»
شیخ محمد خیابانی در ۱۲۵۶ ش. در خامنه- از توابع تبریزـ متولد شد.
سخن آخر:
شهید شیخ محمدخیابانی روحانی بزرگ و چهره عالم مبارز تبریز و از پیشگامان مبارزات آذربایجان بوده که در مقابل استبداد داخلی و خارجی محکم ایستادگی کرده و در مجلس دوم در کنار شهید مدرس در مقابل اولتیماتوم روس با تمام توان مقاومت کرده است.
یکی از نکات برجسته‌ای که در قیام خیابانی آن بود که که آذربایجان را جزو لاینفک ایران اسلامی می‌دانست و هدف از قیام خود را برقراری عدالت اجتماعی و آسایش عمومی عنوان کرده و می‌خواست نمونه حکومت مردمی و قانونمند را در سطح آذربایجان آغاز و در سراسر کشور برپا کند
منابع:
۱- کسروی، احمد (۱۳۷۶). قیام شیخ محمد خیابانی در تبریز، با مقدمه و حواشی محمدعلی همایون کاتوزیان، تهران: مرکز، ص ۱۶۸.۶- آذری، علی (۱۳۶۴). قیام شیخ محمد خیابانی در تبریز، تهران: بنگاه مطبوعات صفی علیشاه، ص ۳۶۷
بهرامی، عبدالله (بی تا). خاطرات عبدالله بهرامی از آخر سلطنت ناصرالدین شاه تا اول کودتا، تهران: انتشارات علمی، ص ۶۳۵
کانال تلگرامی khameni.ir رهبری در ۲۲ شهریور ۱۳۹۸