سنت‌های مختلف عزاداری در پهنه جغرافیایی کشور غنای فرهنگی ایران را به رخ می‌کشند. عشق و ارادات به امام حسین (ع) در همه جای ایران موج می‌زند، هر قومیت و هر طایفه‌ای با گویش و لهجه خاص خود در رثای شهدای کربلا مویه و عزاداری می‌کنند.
به گزارش خبرگزاری صداوسیما مرکز قزوین، سنت‌ها از دل تاریخ برآمده‌اند گرچه استمرار آن‌ها وابسته به اعتقادات است؛ در
قزوین هم از این موضوع مستثنی نیست و در بسیاری از روستا‌ها و شهرستان‌های قزوین تنوع در عزاداری‌های محرم به چشم می‌خورد که با مطالعه و پژوهش ریشه آن‌ها مشخص می‌شود.
در این زمینه مروری کوتاه خواهیم داشت بر آیین‌های عزاداری قزوین که در فهرست آثار معنوی کشور به ثبت رسیده‌اند.
آیین سوگواری زنانه حسینیه آقا سید جمال حسینیه
آقا سید جمال یکی از تکایای باشکوه عزاداری محرم در قزوین است که قدمت آن به دوران قاجار می‌رسد. این حسینیه در قسمت غربی مسجد جامع کبیر در خیابان سپه واقع شده است.
مرحوم آقاسید جمال میری از نام‌آوران مبارز نهضت مشروطه بود که در واقعه فتح تهران به دست مشروطه خواهان نقش ویژه‌ای داشت.
آقا سید جمال بخشی از منزل شخصی خود را وقف حسینیه کرد تا محفلی باشد برای سوگواران شهدای کربلا.
بعد از فوت آقا سید جمال بنا به وصیت وی حسینیه به اولاد مونثش رسید و خوشبختانه این حسینیه تا امروز پا برجاست.
به علت کوچک بودن مساحت حسینیه و استقبال عزاداران حسینی هر سال ۱۰ روز مانده به ماه محرم چادر‌های بزرگی به شکل خیمه در اطراف حسینیه نصب می‌شد تا اینکه کمتر از دو دهه پیش ساختمانی در چند طبقه در محل تکیه آقا سید جمال احداث شد تا سوگواران حسینی با خیالی آسوده‌تر در مراسم عزادارای شرکت کنند. البته که بسیاری از مردم اعتقاد دارند با ساخت ساختمان جدید صفای قدیمی تکیه آقا سیدجمال کمرنگ شد.
مراسم روضه‌خوانی حسینه آقا سیدجمال از روز نخست محرم آغاز و تا روز دوازدهم این ماه ادامه دارد.
از روز تاسوعا هیات‌های مختلف به صورت میهمان به حسینیه آقا سید جمال می‌روند و بعد از سینه‌زنی و نوحه‌خوانی از حسینیه خارج می‌شوند.
نذر چایی، قند و استکان و نعلبکی یکی از سنت‌های قدیمی این حسینیه است. به این ترتیب بانوانی که حاجتی در دل دارند، بعد از خروج از حسینیه یک استکان یا نعلبکی یا یک حبه قند به همراه خود می‌برند و در صورت اجابت حاجتشان، در ماه محرم آینده تعدادی استکان یا چند کیلو قند یا چایی به چایخانه حسینیه اهدا می‌کنند. در طول سال‌های متوالی این سنت بیشتر توسط بانوان استمرار داشته است و به همین علت به نام آیین سوگواری زنانه حسینیه آقاسید جمال در ۲۲ آذر ماه سال ۱۳۹۱ به شماره ۶۵۱ در فهرست میراث معنوی کشور به ثبت رسیده است.
مراسم شور زرآباد روستای زرآباد
مراسم شور زرآباد روستای زرآباد در منطقه الموت شرقی به دلیل وجود درختی موسوم به درخت خونبار شهرت زیادی پیدا کرده است.
به اعتقاد اهالی زرآباد روز عاشورا از این چنار کهن سال صمغی سرخ فام شبیه خون ترشح می‌شود. در سال‌های اخیر آزمایش‌های متعددی بر روی این درخت صورت گرفته است، ولی هنوز به صراحت نمی‌توان صحت و سقم دلیل ترشح این صمغ را تایید یا تکذیب کرد.
اما آنچه در مورد این درخت حائز اهمیت این است که این مایع فقط روز عاشورا از درخت ترشح می‌شود، یعنی با توجه به متفاوت بودن سال‌های هجری شمسی و هجری قمری، این اتفاق درست در روز دهم ماه محرم رخ می‌دهد.
مردم بومی منطقه اعتقاد خاصی به این چنار کهنسال دارند و داستان‌ها و روایت‌های شفاهی زیادی در موردش نقل می‌کنند.
هر ساله مردم روستای زرآباد به همراه هزاران مشتاق دیگر که از سرتاسر ایران برای دیدن چنار خونبار به این منطقه سفر می‌کنند، در صبح روز عاشورا گرد چنار که در مجاور مرقد امام زاده علی اصغر (ع) قرار دارد جمع می‌شوند، نوحه‌خوانی و سینه‌زنی می‌کنند تا ترشح مایع سرخ را از شاخه‌های درخت با چشم خود ببینند. این مراسم با عنوان "شور گرفتن پای چنار خونبار زرآباد" به شماره ۶۶۰ در فهرست آثار معنوی کشور به ثبت رسیده است.
تعزیه‌خوانی تعزیه‌خوانی یا شبیه‌خوانی در قزوین سابقه درخشانی دارد. با پایتختی قزوین در زمان شاه طهماسب اول سنت عزاداری در رثای اهل بیت (ع) به ویژه هنر مذهبی تعزیه رونق چشمگیری پیدا کرد.
در زمان حکومت قاجار نیز تعزیه قزوین از نظر کمی و کیفی با پیشرفت قابل ملاحظه‌ای مواجه شد. ناصرالدین شاه قاجار به علت علاقه زیاد به تعزیه دستور ساخت تکیه دولت را داد و با ساخت این تکیه تعزیه‌خوان‌های نامی کشور به تهران فراخوانده شدند.
در همین دوره بود که تعزیه‌خوانی به روستا‌های قزوین سرایت کرد به تدریج روستا‌هایی مانند رزجرد، رشتقون، حصار خروان و زرجه بستان شاهد ظهور تعزیه‌خوان‌های متعددی شدند که گاه تعزیه را به زبان آذری می‌خواندند، اما آنچه مسلم است، تعزیه قزوین غالبا به زبان فارسی اجرا می‌شده است.
حاج میرزاعبدالکریم جناب قزوینی و اقبال آذر دو تن از نامی‌ترین تعزیه‌خوان‌های قزوینی بودند که به تکیه دولت راه یافتند. تعزیه‌خوانی قزوین نیز در سال ۱۳۹۰ در فهرست میراث معنوی کشور به ثبت رسید.
آیین طبق گردانی
طبق‌گردانی یکی دیگر از سنت‌های عزاداری در قزوین است. طبق جنس چوبی دارد که بدنه آن با آینه کاری تزئین شده است.
با توجه به اینکه هنر آینه کاری در قزوین جایگاه ویژه‌ای دارد و بسیاری از استادکاران این هنر در قزوین سکونت داشتند، طبق علاوه بر کاربرد در ایام سوگواری محرم، فرصتی بود برای هنرنمایی آینه کاران قزوینی. طبق گفته افراد سالخورده در زمان قدیم بعضی از طبق‌ها از جنس گچ ساخته می‌شدند که نسبت به طبق‌های چوبی ارزش کمتری داشتند.
بر اساس روایت‌های مردمی طبق‌گردانی منسوب به حضرت قاسم (ع) است و به احترام و یادبود ایشان، طبق را که نشانی از حجله دامادی است تزئین می‌کنند و بر روی سر می‌گذارند و با دیدن بقاع متبرکه، یا روبه رویی با هیات‌های دیگر شروع به چرخاندن آن می‌کنند.
آیین طبق گردانی در سال ۱۳۹۸ به ثبت میراث معنوی کشور رسید.
مراسم مافی آبیک
مراسم مافی معروف به "مافیه" هر ساله در روستای زیاران آبیک برگزار می‌شود. عزاداران حسینی در بامداد عاشورا "مافی" را که درواقع نماد خیمه‌های امام حسین (ع) است از مسجد جامع به سمت اجرای محل تعزیه حمل می‌کنند.
مردم به صورت داوطلب با پارچه‌های مختلف، مافی را تزئین می‌کنند و آماده حرکت می‌شوند، بعد از اقامه نماز صبح مردم با تجمع در جلوی درب مسجد، عزاداری را آغاز می‌کنند و بعد از طلوع خورشید، مافی را بر دوش گرفته و به سمت اجرای تعزیه روز عاشورا حرکت می‌کنند.
حرکت مافی از جلوی مسجد جامع به محل اجرای تعزیه تداعی‌گر حرکت کاروان سیدالشهدا از مدینه به کربلاست.
بعد از اجرای تعزیه درب خانه‌های اهالی زیاران به روی مردم گشوده و از آن‌ها پذیرایی می‌شود. آیین عزاداری مافی به شماره ۶۶۲ در فهرست آثار ملی ثبت شده ست.
آیین علامت کشی
علامت یا طوق را باید یکی از ابزار سوگواری امام حسین (ع) دانست که هرکدام از اجزای آن نماد یا مفهوم موضوعی خاص است.
اگر علامت ۳ تیغه باشد نمادی از امام سوم و اگر ۵ تیغه باشد نماد پنج تن و اگر ۱۱ تیغه باشد نماد ۱۱ امام حاضر و یک امام غایب است. مادر همه علامت‌ها دست روی کتل است.
به مرور این دست به طوق تبدیل می‌شود و طوق‌ها در طول تاریخ شکیل‌تر می‌شوند و کم‌کم به صورت علامت امروزی در‌می‌آیند.
اما در مورد فلسفه علامت، شیعیان اعتقاد دارند در طول تاریخ دو کشتی منجی بشریت بوده است. اولی کشتی حضرت نوح (ع) و دومی که در واقع تمثیلی است از کشتی. رسول اکرم (ص) می‌فرماید: ان الحسین مصباح الهدی و سفینه النجاه. به درستى که حسین (ع) مصباح هدایت و کشتى نجات است. اگر به قسمت زیر علامت نگاه کنید متوجه می‌شوید که به درستی مانند یک کشتی ساخته شده است.
۱۳ فنر علامت نمادی از ۱۴ معصوم هستند که حضرت صاحب‌الزمان (عج) غایب است. ۱۳ انسانی که پاک و معصوم‌اند. در دو طرف هر فنر یک دهانه اژد‌ها می‌بینید که پشت به فنر‌ها قرار گرفته‌اند. اژد‌ها نمادی از پلیدی است و نشان می‌دهد که این ۱۳ معصوم عاری از هرگونه خطا و زشتی هستند.
همه حیواناتی که بر روی علامت قرار دارند جزو حیوانات مظلوم و اهلی به شمار می‌آیند، به غیر از شیر. شیر نماد مبارزه با خشکسالی و شجاعت است. نماد ایران است. شیر‌ها زیر شاه فنر قرار می‌گیرد و خود شاه فنر نماد امیرالمومنین (ع) است.
آئین علامت‌کشی نیز یکی از آثار معنوی قزوین است که در فهرست آثار معنوی ثبت شده است.
آئین تشت‌گذاری شهرستان‌های آبیک و الوند
آئین تشت‌گذاری، وسعت فرات، آب و لب تشنه‌ی شهدای کربلا را برای عزاداران تداعی می‌کند. این آئین روز‌های پایانی ماه ذی‌الحجه در شهرستان‌های آبیک و الوند برگزار می‌شود که نشانگر آمادگی علاقه‌مندان امام حسین (ع) برای مراسم سوگواری است. این مراسم آئینی ـ مذهبی هر ساله در روز‌های منتهی به ماه محرم در حسینیه‌ها و مساجد شهرستان آبیک و برخی از روستا‌های آذری زبان با شکوه ویژه‌ای برگزار می‌شود.
آیین تشت‌گذاری هر ساله در بسیاری از شهر‌ها و استان‌های آذری زبان کشور نیز برگزار می‌شود. آیین تشت‌گذاری شهرستان الوند و آبیک نیز در فهرست آثار معنوی کشور به ثبت رسیده است.
مراسم سوم امام
مراسم سوم امام آیینی مختص زنان است. سه روز پس از عاشورا زنان قزوینی با پوشش زنان طایفه بنی اسد با حمل بیل و کلنگ پیکر شهدای کربلا را به صورت نمادین از مسجد علی اکبر (ع) تا حسینیه آقا سید جمال در خیابان سپه تشییع می‌کنند.
اصل ماجرا بر این قرار است: بعد از شهادت یاران امام حسین (ع) پیکر یاران امام روی زمین می‌ماند تا اینکه زنان طایفه بنی اسد در غیاب مردان جنازه‌های شهدای کربلا را تشییع کرده به خاک می‌سپارند.
زنان در طی مسیر ضمن خواندن نوحه به سینه‌زنی می‌پردازند. مراسم سوم امام تنها آیین عاشورایی مختص زنان در قزوین است که در فهرست آثار معنوی کشور ثبت شده است.
منبع: روزنامه ولایت