گزارش مکتوب ؛
آغاز کوچ عشایر خراسان شمالی
طلوع خورشید همواره نوید بخش روزی جدید است اما برای برخی از مردم از جمله عشایر، علاوه بر این، نویدبخش کار و فعالیتی سخت است.
عشایر، در دل طبیعت و بلندی این کوه ها، زن و مرد پیر و جوان زنجیروار در مسیر تولید شبانه روز در تلاشند.
به گزارش
خبرگزاری صداوسیمای مرکز خراسان شمالی هم اکنون دارای پنج هزار و 350 خانوار عشایری شامل دو ایل زعفرانلو و شادلو و 38 طایفه با شیوه های سنتی کوچرو و نیمه کوچرو است که 700هزار رأس دام سبک در اختیار دارند .
پیشینه تاریخی عشایر استان
عشایر کرد شمال خراسان از بقایای ایل بزرگ زعفرانلو و شادلو هستند.
امروزه عشایر کرد خراسان شمالی دارای ایل به معنای واقعی نبوده بلکه به صورت طوایف مستقلی درآمده اند. البته تعدادی از عشایر خراسان شمالی به لهجه ترکی تکلم می کنند که بنا به روایت های تاریخی از ایل افشار هستند .
رفعتی کارشناس تاریخ درباره پیشینه کلمه لو در میان عشایر خراسان شمالی می گوید: کلمه "لو" به ترکی معنی "یای" نسبت را در فارسی می دهد. به همین دلیل ایلات شادی- زاخوری و کاوی به تدریج نام شادلو – زعفرانلو و کیوانلو یافتند .
او می افزاید : زبان کردهای شمال خراسان کرمانجی به لهجه کردی شمال آذربایجان غربی نزدیک است.
براساس نتایج سرشماری اجتماعی- اقتصادی عشایر کوچنده (1387) مرکز آمار ایران خراسان شمالی دارای 2 ایل زعفرانلو و شادلو و 38 طایفه مستقل هستند.
عشایر میراث گرانبهای سرزمین ما
امروزه جامعه عشایری، یک واقعیت اجتماعی و بخشی از ساختار تاریخی فرهنگی و عضوی فعال از پیکره جامعه ملی اند و علاوه بر حفظ و حراست از فرهنگ ، سنن ، آداب و رسوم باستانی، میراث های فرهنگی گرانقدر ایران زمین محسوب می شوند.
زندگی آنان سخت است و جابه جا کردن زندگی بین ییلاق و قشلاق آنها را سختکوش تر از آن کرده است که از سختی ها و نداشته ها لب به سخن باز کنند؛ آنها الگویی از اقتصاد مقاومتی و خوداتکایی هستند و اقتصاد درون زای آنها سبب رونق تولیدات در کشور می شود.
جاذبه های گردشگری عشایری استان خراسان شمالی
عظیمی کارشناس عشایر درباره چشم اندازها و مناظر طبیعی عشایر استان می گوید: این مناطق شامل مناطق ییلاقی و قشلاقی و پراکندگی عشایر در هنگام ییلاق در دامنه کوه هاست .
وی درباره جاذبه های عشایر می گوید: جاذبه های فرهنگی و هنری ، شامل لهجه و گویش محلی (کرمانجی شمال خراسان) ، لباس و پوشش محلی، آواها و نواهای محلی و مراسم عزاداری مربوط به ایام محرم و صفر و مراسم جشن و سرور و شادی است .
همچنین جاذبه های کوچ آنان شامل کوچ سنتی خانواده عشایر همراه با دام است که همه ساله در زمان کوچ، نظر گردشگران را به خود معطوف می کند .
عشایر 25 درصد گوشت قرمز خراسان شمالی را تولید می‌کنند.
محمدرضا قلی‌پور مدیرکل امور عشایری خراسان شمالی در این باره می گوید: عشایر، سه درصد جمعیت استان را تشکیل می دهند و با تولید 25 درصد گوشت قرمز و 35 درصد صنایع دستی، در جهش تولید، نقش مهمی دارند.
خانوارهای عشایری استان 700هزار واحد دامی در اختیار دارند.
درآمد عشایر این استان وابسته به دام است و بقیه از محل تولید صنایع دستی، جمع آوری گیاهان دارویی و زراعت و باغداری تامین می شود.
90درصد از گوشت قرمز عشایر کشور در این استان تولید می شود، سرانه دام خانوارهای عشایری این خطه بیش از میانگین
کشوری است و به طور میانگین هر خانوار عشایر این استان 180 راس دام سبک دارد که این سرانه در کشور 130راس است.
وی تأمین آب شرب، مرمت ایل راه‌های عشایری، مرمت محل سیاه چادرها و توزیع پنل‌های خورشیدی را از جمله خدمات این اداره کل برای عشایر استان عنوان می کند و می افزاید: عشایر 32 درصد دام سبک استان را تأمین می‌کنند و سالانه 300هزار رأس دام مازاد به بازار مصرف عرضه می‌کنند.
همچنین قلی پور در باره تولیدات سنتی و صنایع دستی عشایر می گوید: این تولیدات شامل فرآورده های لبنی از شیر گوسفندان مانند دوغ و ماست مشکی ، پنیر، کره ، کشک ، روغن زرد حیوانی
- و صنایع دستی : اعم از قالی ، قالیچه ، گلیم ( سفره کردی ، کناره ، پادری و... )، خورجین ، پلاس ، لباس های محلی است .
ایلراه های عشایری استان خراسان شمالی
ایلراههای عشایر خراسان شمالی هزار و 850 کیلومتر است که 650 کیلومتر آن مربوط به استان گلستان است.
ایل راه های خراسان شمالی از سه راه اصلی تشکیل شده که ایل راه شمالی آن شامل مسیر شمال شهرستان های قوچان، فاروج، شیروان، گیفان، راز و جرگان و مراوه‌تپه است.
نبود ایلراه مناسب یکی از مشکلات همیشگی عشایر این منطقه است ، ایلراه های خراسان شمالی از سه مسیر اصلی تشکیل شده که ایلراه شمالی از شمال شهرستان های قوچان، فاروج، شیروان، گیفان، راز و جرگلان و مراوه تپه می گذرد.
ایلراه جنوبی در مسیر جنوبی نواحی قوچان، فاروج، شیروان، اسفراین، جنوب بجنورد، قوری میدان و مراوه تپه است و ایلراه میانی
نیز از قوچان تا مانه و سملقان ادامه دارد که در حاشیه رودخانه اترک، کالیمانی و مراوه تپه امتداد دارد .
عشایر برای رسیدن به مناطق قشلاقی حدود 35 روز باید مسیر ایلراه ها را طی کنند و دام نیز از مرتع استفاده کند اما متاسفانه به علت از بین رفتن مراتع و حتی نبود و تخریب ایلراه ها، مجبورند که دام خود را در مدت کوچ به صورت دستی تغذیه کنند.
مرمت 800 کیلومتر از ایلراههای خراسان شمالی
مدیرکل امور عشایری استان گفت: اکنون مرمت 800 کیلومتر از راه های عشایری با یک میلیارد تومان اعتبار در دست ساخت است.
محمدرضا قلی پور افزود: تیغ‌زنی و مرمت هزار و 200 کیلومتراز ایلراههای عشایری خراسان شمالی ، افزون بر شش میلیارد تومان اعتبار نیاز دارد.
وی گفت: اگر این اعتبار برای مرمت ایل راه ها اختصاص یابد بناها با مشخصات فنی ساخته خواهند شد اما به علت کمبود اعتبار هرساله تنها به تیغ زنی و شن ریزی اکتفا می شود.
مدیر کل امور عشایری استان افزود: هرساله ایل راه های عشایری استان برای تردد این خانوار ها در فصل ییلاق تنها تیغ زنی و مرمت می شود که دوباره با بارش ها و جاری شدن سیل تخریب می‌شود.
کوچ؛ نماد حرکت
عشایر استان خراسان شمالی دارای دو کوچ بهاره ( شروع اوایل اردی بهشت ماه ) کوچ پاییزه (شروع از اوایل آبان ماه ) هستند.
محمدرضا قلی پور مدیرکل اداره امور عشایری خراسان شمالی می گوید : همیشه با آغاز سرما در مناطق ییلاقی چهار هزار خانوار عشایر این دیار برای زمستان گذرانی به سوی مناطق گرمسیری و قشلاقی در مراوه تپه، کلاله و گنبد استان گلستان، میاندشت اسفراین، بخش هایی از مانه و سملقان و راز و جرگلان حرکت کردند.
هر ساله کوچ پاییزه عشایر در نیمه های آبان انجام می شود
او با بیان اینکه این استان پنج هزار خانوار عشایری دارد که از این تعداد هزار خانوار نیمه کوچرو و چهار هزار خانوار کوچرو هستند
می افزاید : همه ساله با آغاز فصل سرما عشایر این استان پس از یک دوره هفت ماهه، مراتع ییلاقی را به سوی مناطق قشلاقی ترک می‌کنند.
خانوارهای عشایری در فصل سرد سال در سامانه های عرفی مناطق گرمسیری این استان و استان گلستان برای زمستان گذارنی مستقر می شوند.
اندیشیدن تمهیدات لازم برای کوچی آسوده
محمدرضا قلی پور مدیرکل اداره امور عشایری خراسان شمالی با بیان اینکه راه های منتهی به سامانه های عرفی عشایر این استان تیغ زنی شده است می افزاید: همچنین با 14 دستگاه تانکر، کار آبرسانی برای خانوارهای عشایری و دام آنها انجام می شود.
قلی پور می گوید: همه تمهیدات لازم برای کوچ ایمن خانوار های عشایری اندیشیده شده که برای این مهم با همه دستگاه های مسئول و مربوط ارتباط برقرار شده است.
مدیرکل امور عشایر خراسان شمالی به خدماتی که در مسیر کوچ به عشایر ارائه می شود اشاره می کند و می گوید: شرکت های عشایر و اتحادیه ها و امور پشتیبانی جهاد کشاورزی، آبرسانی، مرمت و نگهداری ایلراههای عشایر و تهیه و تامین علوفه مورد نیاز آنان را انجام می دهند.
خدمات مربوط به مسائل حفاظت دام ها در خصوص پیشگیری از شیوع بیماری‌ها توسط دامپزشکی و تامین امنیت عشایر نیز با
هماهنگی نیروی انتظامی، بسیج، فرمانداری‌ها، بخشداری‌ها، شوراهای اسلامی شهر و روستا و پلیس راه انجام می شود.
عشایر خراسان شمالی همه ساله بهار و تابستان خود را در مناطق خوش آب و هوای دامنه کوه های شاه‌جهان، کوه های باغان،
کنج خور، کوه سالوک، گلیل و سرانی شیروان، ارتفاعات فاروج، سالوک و آلاداغ، رباط، امیرانلو، دره پرور و کوه تخته میرزا سپری می کنند.
عشایر نیمه کوچرو
خانوارهای عشایری نیمه کوچرو تنها در یک فصل کوچ کرده و بیشتر در مناطق ییلاقی به سر می برند که عمده قشلاق خود را در بخش هایی از راز و جرگلان، مانه و سملقان، اسفراین، جاجرم، کالیمانی و میاندشت می گذرانند.
نویسنده: تکتم عارفی