شيوع بيماري کرونا در جهان و از جمله ايران، دوباره موضوع ارتباطات سلامت را اين بار قدرتمندتر از گذشته بر سر زبان ها انداخت و ضرورت اين ميان رشته اي سخن به ميان آورد.
پژوهش خبری صدا وسیما: مطالعات ارتباطات اگر چه تاريخچه اي در حدود 75 سال و کمتر از يک قرن دارد، پس از جنگ جهانی دوم رو به رشد نهاد و از سایر رشته‌های علمی همچون جامعه‌شناسی، روانشناسی، علوم سیاسی و حتی مهندسی کمک گرفت. ارتباطات با گسترش رسانه‌های الکترونیکی به تدریج به صورت رشته آموزشی مستقل در دانشگاه‌ها راه‌اندازی شد. توسعه فوق‌العاده وسایل ارتباط جمعی هم چون شبکه‌های ارتباطی و ماهواره‌ای، چند رسانه‌ای‌ها و رسانه‌های متعامل در دنیای معاصر، تا بدان‌جا مؤثر بوده است که نه تنها علم ارتباطات را به عنوان یکی از محورهای اصلی مطالعات دنیای معاصر قرار داده‌است، بلکه عصر معاصر را عصر ارتباطات و جامعه جدید را جامعه اطلاعاتی نامیده‌اند. در سال هاي گذشته از گرايش هاي جديدي در حوزه ارتباطات، سخن به ميان مي آمد که مي توان به ارتباطات سياسي، ارتباطات اقتصادي، ارتباطات انساني اشاره کرد. اما پيوند بين حوزه ارتباط و پزشکي، از گرايش جديدي پرده برداشت که ارتباطات سلامت نام گرفت. در سال هاي گذشته اين موضوع در دانشگاه هاي ارتباطات دنيا و ايران به نحو فزاينده‌اي به عنوان يك گرايش از رشته علوم ارتباطات اهميت يافته است.
شيوع بيماري کرونا در جهان و از جمله ايران، دوباره موضوع ارتباطات سلامت را اين بار قدرتمندتر از گذشته بر سر زبان ها انداخت و ضرورت اين ميان رشته اي سخن به ميان آورد. هر چند مقوله شيوع همه گير و پاندومي کرونا در سطح جهان از بحراني سخن به ميان مي آورد که مي توان يک بعدي و چند بعدي به آن نگريست اما نمي توان از نقشه ارتباطات و رسانه در آن غافل شد. به طور خلاصه مي توان ارتباطات سلامت را اين گونه تعريف کرد: هنر آگاه‌سازي، تأثيرگذاري و برانگيزاندن مخاطبان نسبت به موضوعات سلامت بر اساس برنامه‌ريزي مدون و مبتني بر نظريه اطلاق مي‌شود. هدف اين ارتباطات پيشگيري از بيماري‌ها، ارتقاي سلامت و كيفيت زندگي افراد جامعه است. به عبارت ديگر ارتباطات سلامت به دنبال آن است كه مقوله سلامت را به اولويت‌هاي اول افراد تبديل سازد. استفاده از انواع رسانه هاي جمعي، مجازي و شبکه هاي اجتماعي مي تواند به اين امر خطير کمک کند. در این نوشتار به دنبال آن هستيم به صورت عملياتي نشان دهيم که رسانه ملي در ايران چگونه توانست در طول حدود دو ماه گذشته ارتباطات سلامت را پيش ببرد.
مهمترين کارکردهاي رسانه ها
مهمترين کارکرد رسانه ها در متون علمي ارتباطات شامل آگاهی بخشی و اطلاع رسانی، آموزشی (انتقال فرهنگ)، سرگرم‌سازی و پرکردن اوقات فراغت، بسيج اجتماعي و امیدآفرینی است؛ که به طور خلاصه هر يک از اين ها را مرور مي کنيم:
1ـ آگاهی بخشی و اطلاع رسانی
کارکرد اطلاع رساني با ماهيت رسانه ها گره خورده است، هيچ رسانه اي بدون اين کارکرد کامل نيست و شايد حيات ندارد، اين کارکرد با عنوان نظارت بر محيط هم نامبرده شده است و رسانه‌ها باید علاوه بر انتقال اخبار و اطلاعات به آگاهي بخشي بپردازند يعني به تفسير و تحليل علي پديده هاي خبري و آگاه ساختن مخاطبان از اين علل بپردازند و موجب تغییر در جهان‌بینی انسان‌ها شوند.
2ـ آموزشی (انتقال فرهنگ)
در این میان رسانه‌های ارتباطی خواه برای آموزش برنامه‌ریزی شده باشند و خواه نشده باشند، آموزش دهنده‌اند. رسانه‌ها فراهم‌‌آورنده دانش و شکل‌دهنده ارزش‌هایند و مردم همواره از آنها تأثیر می‌پذیرند و می‌آموزند. اهمیت وظیفه آموزشی وسایل ارتباطی در جوامع معاصر، به‌حدی است که بعضی از جامعه‌شناسان برای مطبوعات و رادیو و تلویزیون و سینما نقش "آموزش موازی" یا "آموزش دائمی" قائل هستند. جامعه‌شناسان معتقدند که وسایل ارتباطی با پخش اطلاعات و معلومات جدید، به موازات کوشش معلمان و استادان، وظیفه آموزشی انجام داده و دانستنی‌های عملی، فرهنگی و اجتماعی را تکمیل می‌کنند.
3- سرگرم‌سازی و پرکردن اوقات فراغت
وسایل ارتباط جمعی به‌عنوان مهمترین ابزار تفریحی و سرگرمی افراد به‌شمار می‌روند؛ که با پخش و انتشار برنامه‌های سرگرم‌کننده بر الگوی رفتار اوقات فراغت انسانی اثراتی تعیین‌کننده دارند و از این طریق است که فرد از تنهایی و زندگی سخت روز‌مره‌اش رهایی می‌یابد و با محیط بیرونی تماس برقرار می‌کند و به‌گفته برخی، ذائقه و سلیقه عمومی از نظر هنری بالا می‌رود.
4ـ انگیزهسازی برای بسيج اجتماعي
نقش رهبری‌کننده وسایل ارتباطی و اثر آنها در بیداری و ارشاد افکار عمومی، امری واضح بوده و روز به‌روز بر اهمیت آن افزوده می‌شود. در نظام‌های دموکراسی، وسایل ارتباط جمعی می‌توانند در راه گسترش ارتباط میان رهبری‌کنندگان و رهبری‌شوندگان، خدمات مهمی را انجام داده و به‌عنوان آیینه تمام‌نمای افکار عمومی در جلب همکاری مردم و شرکت دادن آنها در امور اجتماعی، تأثیر فراوانی بر‌جای بگذارند. البته رسانه‌های گروهی با انگیزهسازی در مخاطب، می‌توانند ایجاد مشارکت و بسيج اجتماعي که از عمده‌ترین نقش‌های رسانه‌هاست، را به‌دنبال داشته باشند. این مهم، یعنی انگیزهسازی برای مشارکت، نیازمند شناخت درست از نیازهای مخاطبان است. توجه به فرهنگ‌های محلّی مناطق گوناگون یک کشور نیز در انگیزهسازی حائز اهمیت است
5ـ امیدآفرینی
اميدواري به زندگي، اميد به بهبود محيط و فضاي رشد و كار، حسن ظن به نظام سياسي و قضايي و اقتصادي، اميد به آينده بهتر و ... در كنار «اعتماد»، «رضايت» و «امنيت» از مهمترين مؤلفه‌هاي توسعه و سلامت اجتماعي در مطالعات امروزين اجتماعي و در عين حال، مسئله‌اي فراگير و مبتلابه اكثر جوامع است، که رسانه در ايجاد اين اميد نقش بارزي دارد.
مهمترين راهبردهاي رسانه ها براي مديريت و مقابله با کرونا
همان طور که گفته شد، شيوع بيماري کرونا در قالب بحران هاي حوزه سلامت شکل مي گرفت، بحراني که در ابعاد گسترده آن در سطح کشور و جهان مي توانست در دهه اخير براي جوامعي مثل کشور ما جديد باشد. اما آيا رسانه هاي ما در این زمينه آمادگي داشتند؟ آيا استفاده از ارتباطات سلامت براي کشور ما به خوبي شکل گرفته بود؟ هر چند رسانه هاي ما شايد کمتر در بحران سلامت قرار گرفته بودند، اما تجارب خوبي از بحران هاي طبيعي از جمله سيل و زلزله داشتند و تا حدودي در شروع اين بحران مي توانستند از آن استفاده کنند، اما بايد در طول ادامه بحران با توجه به شرايط جديد، برنامه ريزي، تصميم گيري و اقدام مي کردند. نگرش سيستماتيك به رويدادها از جمله رويدادهاي بحراني نشان مي دهد كه رسانه ها نقش مهمي در مواجهه با بحران دارند و بايد از سه گانه بحران، جامعه و رسانه سخن گفت كه نقش رسانه ها در اين بحران ها قابل مشاهده، رديابي و تحليل است. رسانه ها در بحران مي توانند به حل بحران کمک کنند يا تغييرات ناخواسته اي را موجب شوند، تغييرات محدودي ايجاد كنند، تغييرات را سهولت بخشند، وضع موجود را تقويت كنند و يا از تغيير در وضع موجود جلوگيري کنند.
اما در اين بخش مي خواهيم مهمترين اقدامات رسانه را براي تسلط و مديريت اين بحران مورد توجه قرار دهیم.
1- عملياتي کردن ارتباطات سلامت
مرجعیت خبری یکی از مفاهیم اساسی بود که در هنگام شيوع بحران کرونا و مديريت و مقابله با آن حفظ و تقويت شد. رسانه ای که از مرجعیت خبری برخوردار باشد به آسانی می تواند افکار عمومی را در جهت سیاست های رسانه ای کشور هدایت نماید. اتخاذ راهبرد فعال از روز اعلام شيوع بيماري کرونا در کشور يعني 30 بهمن و به دست گرفتن مرجعيت خبري و رسانه اي با تشکيل استوديو ويژه کرونا براي اطلاع رساني و آگاهي بخش به موقع در بخش هاي خبري رسانه را مي توان از مهمترين اقدامات صورت گرفته دانست که عملياتي کردن ارتباطات سلامت به صورت بالفعل براي اطلاع رساني، پيشگيري و هشداردهي در راستاي مهمترين اقدامات پزشکي است.
2- تثبيت و تقويت جايگاه برجسته کادر درمان کشور در خط مقدم مقابله با اين بيماري
نشان دادن اهميت فعاليت کادر درمان، مهارت و جايگاه نظام پزشکي کشور و تقويت هنرمندانه و هوشمندانه روحيه کادر سلامت کشور (پزشکان، پرستاران و ...) به عنوان مدافعان سلامت در خط مقدم مقابله با بيماري کرونا از دقيق ترين و ملموس ترين فعاليت هايي است، که در روزهاي کرونايي شاهد آن هستيم.
3- مقابله با اخبار جعلي و جنگ رواني رسانه هاي معاند
بحران کرونا ماهیتاً یک بحران بهداشتی است، اما هجمه رسانه ای و فعاليت گسترده رسانه هاي بيگانه پس از اعلام شيوع کرونا در ايران براي ايجاد هراس افکني و بحران زايي، توليد اخبار جعلي و آمارسازي در خصوص تعداد مبتلايان و درگذشتگان از اين بيماري و زيرسؤال بردن نظام بهداشت و درمان کشور، تضعيف روحيه کادر درماني، اغراق در ميزان امکانات و تجهيزات پزشکي و اقلام سلامت، تمرکز بر معرفي ايران به عنوان کانون شيوع کرونا در منطقه، اتهام زدن به نظام بهداشت و درمان در اعلام زمان شيوع بيماري و ايجاد اغتشاش فکري در مخاطب سازماندهی شد که رسانه ملي با اتخاذ راهبرد فعال در اين زمينه به خنثي سازي جنگ رواني آنها پرداخت. آرامش بخشي به جامعه با انتشار اخبار صحيح، دقيق و سريع از اقدامات درستي بود که در برنامه هاي گفتگو محور، مصاحبه هاي مردمي و گزارش هاي خبري و ... در دستور کار قرار گرفت.
4- تلاش براي بسيج اجتماعي و همراه سازي مردم
تقويت روحيه همدلي، همکاري و همياري و تعاون مردم در عرصه هاي مختلف سلامت، فرهنگي، اجتماعي و اقتصادي براي مقابله با بيماري کرونا از مهمترين اقداماتي بود که در راستاي بسيج اجتماعي شکل گرفت. رسانه توانست با الگوگيري از دوران دفاع مقدس آحاد مردم را براي حضور در صحنه ترغيب کند. نشان دادن جلوه هاي ايثار و فداکاري آحاد مردم همچون حضور آنها در گروه هاي جهادي براي کمک به کادر بهداشت و درمان کشور، تا تهيه ماسک و اقلام بهداشتي را مي توان از نمونه هاي کم نظيري در دنیا دانست. مطمئنا فعاليت هاي گسترده رسانه اي نياز است که بتوان اين حضور همدلانه و ايثارگرانه مردم را در عرصه گيتي ثبت کرد.
گزاره هايي چون «به مدد الهي، کرونا را شکست می‌دهیم»، «در خانه می‌مانیم» و یا کمپین‌های «تولید بسته‌های درمانی و بهداشتی مقابله با کرونا برای افراد نیازمند» از جمله حرکت‌های بسیار خوبی بود که در بستر رسانه کليد خورد.
5- تثبيت نظام تصميم گيري کشوري در مقابله با کرونا
نشان دادن تسلط نظام تصميم گيري کشور در مقابله با کرونا از مهمترين اقداماتي بود که بايد براي مقابله با بحران صورت مي گرفت. تقريبا رسانه به عنوان يکي از اجزاي سيستم بايد نشان مي داد که نبض سيستم خوب مي تپد و بر اوضاع مسلط است و هماهنگي در بين اجزاي آن وجود دارد. رسانه توانست تصويري مناسب از اقدامات دستگاه هاي مختلف دولتي، نظامي و مردمي نشان دهد که در هماهنگي با يکديگر توانسته اند بر اوضاع مسلط شوند و براي شکست اين ويروس منحوس حرکت کنند.
6- تقويت نهادهاي آموزشي
کارکرد آموزشي رسانه کمک کرد که رسانه ملي به مدد آموزش و پرورش بيايد تا يک ميليون معلم و در حدود 15 ميليون دانش آموز رسانه ملي را خانه خود بدانند و چراغ آموزش کشور خاموش نشود و اين ظرفيت رسانه اي و شبکه هاي آموزشي سازمان دوباره بتوانند خود را اثبات کنند و از يک طرف نام مدرسه تلويزيوني بر سر زبان ها بيافتد و از طرف ديگر در حدود يک چهارم جمعيت کشور بتوانند در خانه-ها بمانند و زنجيره انتشار ويروس قطع شود.
7- پر کردن اوقات فراغت
پخش فيلم ها و سريال هاي جذاب براي پرکردن اوقات فراغت مردمي که در خانه ها مانده اند، وظيفه ديگري بود که برعهده رسانه ملي بود، آرشيو غني رسانه ملي، تلاش ها براي توليد برنامه هاي سرگرم کننده و ... از جمله اقدامات ديگري بود که در اين شرايط به کمک خانواده ها آمد.
نتيجه گيري: ( نگاه سيستمي به جايگاه رسانه)
بحران شيوع کرونا فرصتي بود که موضوع ارتباطات سلامت در ايران و جهان به طور جدي مورد توجه قرار گیرد و مطمئنا در سطح ايران و جهان تحقيقات گسترده اي در اين خصوص انجام خواهد شد. چه از زاويه ارتباطات به موضوع سلامت بنگريم و چه از زاويه سلامت به دانش ارتباطات بنگريم، نقش و اهميت رسانه ها به عنوان متغير اصلي براي مديريت و مقابله با کرونا اهميت دو چنداني دارد. رسانه در واقع براي مقابله با این بحران، کارکردهاي اطلاع رساني، آگاهي بخشي، آموزشی، سرگرمي و بسيج اجتماعي را در درون نظريه سيستمي معنا کرد. تفکر سیستمی، فرآیند شناخت مبتنی بر تحلیل (تجزیه) و ترکیب در جهت دستیابی به درک کامل و جامع یک موضوع در محیط پیرامون خویش است. این نوع تفکر درصدد فهم کل (سیستم) و اجزای آن، روابط بین اجزاء و کل و روابط بین کل با محیط آن (فراسیستم) است.
در بحران هدف های عمده به خطر می افتد و فرصت برای تصمیم گیری نيز بسیار اندک است و حادثه پیش آمده كاملا غیر منتظره و غافلگیركننده است. درچنين شرایطی دیگر نمی توان از روش های معمول برای نشان دادن عكس العمل استفاده كرد. رسانه در چنین حالتی بیش از هر چيز به تجربه، مهارت، سرعت، هوشمندی، خلاقیت و موقع سنجی نیاز دارد و باتوجه به اطلاعات موجود باید هرچه سریع تر موضوع را ارزیابی و نسبت به آن اقدام کند.
به نظر مي رسد که رسانه به عنوان يکي از اجزاي مهم سيستم مقابله با کرونا توانست با حضور میدانی فعال و مستمر در کنار مردم و کادر سلامت و تصميم گيران و با به کارگیری روش های مؤثر اقناع و بالفعل کردن کارکردهاي خود، الگوي جديدي از ارتباطات سلامت را به جامعه ارائه کند و نشان دهد که تجارب به دست آمده از بحران کرونا مي تواند اهمیت و ضرورت رشته ارتباطات سلامت و نياز به آن را بيش از پيش نشان دهد.
پژوهشگر: هادی البرزی