تکثیر ذخایر استخوانی خزر؛ خارج از دریا، اما طبیعی

به گزارش خبرگزاری صداوسیما مرکز گیلان؛ هر چه نزدیک تر می شوی صدای موج دریا، واضح تر می شود.
امروز که هوا آفتابی است و آسمان آبی، دریا هم حالش خوب است و همرنگ آسمان بالای سرش شده.
تا چشم کار می کند، آب و آسمان است و ساحل ماسه ای که ردیفی از نقطه چین های سفید صدف، کنارش کشیده شده است.
سر که می چرخانم، آقا کاظم، رییس هیات مدیره تعاونی صید پره شهید مصطفی خمینی دستک آستانه اشرفیه را می بینم که از ساختمان پره صیادی، آرام آرام سمت من می آید.
وقتی از سکوت و آرامش اینجا تعریف می کنم می گوید: تا همین هفته پیش، اینجا همهمه ای بود که نگو و نپرس!

از صدای صوت آغاز کار و همهمه سپیده دم صیادان برای رفتن به دریا گرفته تا "یا علی، یا علی " گفتن شان، موقع برگشتن از دریا و بالا کشیدن تور صیادی، فریاد راننده تراکتور برای هماهنگ کردن صیادان در جمع کردن تور، تلاش برای زودتر رساندن ماهی ها به بازار و مزایده ماهی ها که به آن در اصطلاح محلی، "چوب زنی "می گویند، به اینجا شور و حال دیگری می داد.
آقا کاظم البته می گوید: بر خلاف سالهای قبل که همه بعد از پایان فصل صید، پره صیادی را ترک می کردند، امسال اگر چه بساط صید را جمع کردیم و تراکتور، قایق، تورها و جعبه ها را در انبار گذاشته ایم اما چند نفری مانده ایم تا با کمک شیلات، طرح تکثیر طبیعی ماهیان استخوانی را کنار ساحل، اجرا کنیم.
او با دستش به کمی آنطرف تر از ساحل اشاره و اضافه می کند: اینجا در نزدیک ساحل، زمین را کنده ایم و استخر خاکی درست کرده ایم.
آنطور که این صیاد آستانه ای توضیح می دهد: صیادان هنگام صید هر بار که ماهی مولد ِ درست و درمانی به تورشان افتاد، در این استخر انداختند و حالا بعد از پایان فصل صید و تخم ریزی تدریجی 250ماهی مولد، کار تکثیر طبیعی فرآیند خوبی دارد و تخم ها دانه دانه لارو و لاروها یکی پس از دیگری، بچه ماهی استخوانی می شوند و نیمه دوم خرداد، کار رهاسازی در رودخانه ها شروع می شود.

سری هم به تعاونی صید پره شهید کریم بخش بندر انزلی می زنم و با رییس هیات مدیره این تعاونی هم صحبت می شوم.
آقا یحیی که 55سال است ماهی می گیرد با بیان اینکه 60ماهی مولد صید کرده ایم و در استخر خاکی این تعاونی انداخته ایم گفت: بچه ماهی ها سر از تخم در آورده اند و به امید خدا تا دو ماه دیگر، ماهی ها را در رودخانه هایی که مساعد تر و به دریا نزدیکتر است، رها می کنیم.
این صیاد کارکشته و باسابقه البته می گوید: هزینه های ایجاد استخر خاکی و کار مراقبت از مولدان و بچه ماهی ها با خودمان است اما شیلات افزون بر مشاوره و راهنمایی، غذای بچه ماهی ها را هم تامین می کند و پس از پایان فرآیند تکثیر اجازه داریم، ماهیان مولد را صید کنیم.
او اشاره ای هم به این موضوع دارد که تا 30سال پیش، هم ماهی بیشتری در دریا بود و هم ماهی ها به ویژه ماهی های سفید، درشت تر و خوش طعم تر بودند اما هرسال که می گذرد، هم جثه ماهی ها کوچک تر می شود و هم دیگر آن طعم قبلی را ندارد.
این صیاد نگاهی به دریا می اندازد و حرفش را ادامه می دهد: اگر چه تکثیر مصنوعی ماهیان استخوانی در دهه های اخیر، در حفظ و بازسازی ذخایر ماهیان خزر بسیار اثر گذار بوده و دست صیادان را در پُر کردن تورهای شان گرفته اما هر چیزی طبیعی اش بهتر است و آنطور که کارشناسان شیلات می گویند؛ این کار باعث می شود، ذخایر استخوانی خزر در فرآیند تکثیر، کمتر دچار تغییرات ژنی شوند و جثه ماهی ها هم طبیعی و بزرگتر باشد.
آقا یحیی می گوید: اینبار خود صیادان آستین ها را بالا زده اند و تلاش می کنند، اول سفره خزر را از بچه ماهی پر کنند و بعد در سال های آینده تورهای شان را از این خوان پر نعمت، پر کنند.

دست درازی انسان به طبیعت آب، قلابی بر دهان فرآیند زادآوری
مدیرکل شیلات گیلان پیش از اینکه در خصوص طرح تکثیر طبیعی ماهیان استخوانی توضیح بدهد، از ظرفیت ذخایر ماهیان استخوانی خزر برایم می گوید و با بیان اینکه فقط در گیلان، کار و زندگی 4هزار صیاد وابسته به این ماهی هاست اضافه می کند: از طرفی این گونه از ماهیان شامل سفید، کفال، سوف، سیم و دیگر ماهیان استخوانی، بخش عمده ای از سبد مصرف ماهی گیلانی ها و حتی گردشگران را پر می کند.
عظیم مدبری می گوید: سال هاست صید قاچاق و غیرقانونی ماهیان مولد، آلودگی رودخانه ها و دریا و برداشت بیش از اندازه شن و ماسه از بستر رودخانه ها، تکثیر طبیعی ماهیان را با مخاطراتی مواجه کرده است؛ به طوری که در حال حاضر فقط 5تا10درصد زادآوری و تکثیر ماهیان استخوانی در گیلان، بطور طبیعی و بقیه با تکثیر مصنوعی انجام می شود.

او با بیان اینکه امسال صیادان گیلانی هزار و 775تن ماهی استخوانی از سفره خزر صید کردند توضیح می دهد: نگاهی به آمارهای شیلات استان نشان می دهد، صید قاچاق و غیرقانونی ماهیان استخوانی از دریا و رودخانه های گیلان، پس ازپایان فصل صید و در دوره تکثیر و زادآوری این ماهیان، تقریبا برابر با میزان صید قانونی آن است.
مدیرکل شیلات گیلان البته اذعان دارد؛ با توجه به پایین بودن قیمت ماهی و همچنین شیوع بیماری کرونا و به تبع آن کمتر شدن صید، احتمال می رود امسال صید غیرقانونی بیشتر از مقدار صید قانونی باشد؛ صید غیرمجازی که معمولا ماهیان مولد را به تور می اندازد و بازسازی ذخایر ماهیان استخوانی خزر را با مشکل مواجه می کند.
عظیم مدبری نامساعدبودن شرایط جوی و کولاکی بودن دریا در فصل صید و بیکاری ساکنان حاشیه مناطق ساحلی و رودخانه های گیلان را از دیگر دلایل صید غیرمجاز اعلام می می کند و می گوید: از طرفی تخم ماهیان استخوانی که گیلانی ها به آن " اِشبل" می گویند، از گذشته تاکنون غذای مورد علاقه اهالی این استان است؛ امری که باعث شده خیلی از ماهی های مولد استخوانی ، اسیر تور صیادان شوند و سفره دریا از زادآوری این گونه از ماهیان بی نصیب بماند.
وی آلودگی رودخانه ها و تالاب بین المللی انزلی که مامن بیشتر ماهیان مولد در فصل تخم ریزی است را هم از دیگر موانع تکثیر طبیعی ماهیان استخوانی در گیلان دانست و گفت: بیشتر فاضلاب هاي خانگي، صنعتي و کشاورزي گیلان در رودخانه ها رها شده و از آنجا به تالاب و دریا منتقل می شود.
مدیرکل شیلات گیلان با بیان اینکه به علت برداشت بی رویه شن وماسه از بستر بسیاری از رودخانه ها، جایگاه های اصلی زاد آوری این ماهیان تخریب شده است افزود: آلودگی برخی از رودخانه های گیلان به حدی است که نه تنها در فرآیند تخم ریزی و زادآوری طبیعی ماهیان مولد اختلال ایجاد می کند، بلکه حیات بچه ماهی هایی که سالم سر از تخم بیرون می آورند را هم به خطر می اندازد؛ بطوری که هرسال درصد زیادی از بچه ماهیان حتی بچه ماهیانی که مصنوعی تکثیر و در رودخانه ها رها شده اند، بر اثر بالا بودن بار آلودگی رودخانه ها، تلف می شوند.

تکثیر مصنوعی راهگشا برای بازسازی ذخایر اما ...
مدیرکل شیلات گیلان می گوید: وجود مشکلات و موانع زادآوری و تکثیرطبیعی ماهیان استخوانی در گیلان سبب شد، شیلات گیلان از 80سال پیش، تکثیرمصنوعی ماهیان استخوانی را برای احیاء ذخایر این گونه های خزری در دستور کار خود قرار داده و هرساله میزان تکثیر مصنوعی را به تناسب نیاز افزایش داده است.
عظیم مدبری با بیان اینکه گیلان با تکثیر و رهاسازی حدود 120میلیون قطعه انواع بچه ماهی استخوانی، مقام اول کشور را از آن خود کرده افزود: اگر چه در تکثیر مصنوعی ماهیان استخوانی موفق بوده ایم اما بررسی ها حاکیست وزن، قد، سن ِ بلوغ و مقاومت درمقابل بیماری ها در ماهی هایی که فرآیند تکثیرشان در فضای مصنوعی و خارج از محیط دریا و رودخانه انجام می شود، کاهش یافته و آسیب پذیرتر از بچه ماهیانی هستند که از طریق زاد آوری طبیعی به لارو و بچه ماهی تبدیل می شوند.
برخی پژوهش ها هم حکایت از این حقیقت دارد.
محققان شیلاتی معتقدند؛ تکثیر مصنوعی می تواند بانک ژنی گونه های بومی ماهیان را از بین ببرد و در نهایت ماهیانی تکثیر شوند که کمتر به گونه های اولیه شبیهند و نمی توانند زادآوری خوبی داشته باشند.

برای حفظ بانک ژنی خزر، خانه را برای شان به اینجا می آوریم!
معاون صید و بنادر ماهیگیری شیلات گیلان می گوید: برای حفظ بانک ژنی جمعیت های مختلف ماهیان استخوانی که در دهه های اخیر برخی از گونه هایش، به علت تکثیر مصنوعی دچار تغییرات ژنی شده اند، تلاش کرده ایم محیط طبیعی امنی را برای تکثیر طبیعی فراهم کنیم.
اکبر ایلدرم افزود: حالا که ماهی های استخوانی به علت تخریب و آلودگی زیست گاه های طبیعی شان و نیز صید بی رویه، نمی توانند در خانه زادآوری کنند، تلاش کرده ایم یا خانه را برای شان به کنار ساحل بیاوریم یا زیستگاه های شان را در رودخانه هایی که هنوز از بارآلودگی خفه نشده اند، ایمن کنیم.

وی می گوید: البته تکثیر مصنوعی همچنان مهم ترین راهکار جبران ذخایر ماهیان خزر است و تکثیر طبیعی ماهیان استخوانی در گیلان هنوز اول راه است و از ۵سال پیش به عنوان شیوه مکمل تکثیر، آغاز شده است.
معاون صید و بنادر ماهیگیری شیلات گیلان افزود: تا پارسال فقط در 2رودخانه گیلان این کار انجام می شد اما امسال این طرح را در 4رودخانه خاله سرا، لَمیر، حویق و کریم محله پُشته شهرستان تالش و نیز در 12جایگاه صید در سواحل استان اجرا می کنیم .
اکبر ایلدرم علت انتخاب این رودخانه ها را آلودگی کمتر آنها نسبت به دیگر رودخانه ها و همچنین پرآب و مناسب تر بودن بستر آنها برای تخم ریزی ماهیان می داند و در تشریح بیشتر طرح تکثیر طبیعی ماهیان در رودخانه های استان می گوید: در این طرح در محدوده 200تا500 متری از دریا، با مسدود کردن عرض رودخانه و ایجاد سد کوچک انحرافی، از مهاجرت ماهیان مولد به بالادست رودخانه جلوگیری می شود.
او افزود: این کار باعث می شود ماهیان مولد در این محدوده تخم ریزی کنند و به علت نزدیکی به دریا، مسیر انتقال بچه ماهیان به دریا کوتاه تر شود و در نتیجه دوره رشد و مهاجرت بچه ماهیان به دریا با تلفات کمتری همراه خواهد بود.
معاون صید و بنادر ماهیگیری شیلات گیلان می گوید: از طرفی کارشناسان و ماموران یگان حفاظت شیلات، به طور ویژه فرآیند زادآوری ماهیان مولد و رشد بچه ماهیان در این 4رودخانه را کنترل و از صید در این محدوده ها جلوگیری می کنند.

بساط پُر کردن سفره خزر، همینجا بیخ گوش دریا، کنار پره های صیادی
رییس اداره امور اجتماعی صیادان شیلات گیلان، حفظ ژنتیک ذخایر استخوانی خزر، تولید ماهیانی با کمترین دستکاری، درصد بازماندگی بالا، تولید بچه ماهی مقاوم به بیماریها و مخاطرات رودخانه و دریا، تلفات کمتر بچه ماهیان، برگشت شیلاتی بالاتر، جثه و ساختار طبیعی گونه ها و در نهایت کیفیت به مراتب بهتر گوشت ماهی را از مهم ترین نتایج تکثیر طبیعی ماهیان استخوانی دانست.
علیرضا نجفی خواه می گوید: صیادان گیلانی در ۱2جایگاه شرکت تعاونی صید پره در شهرستانهای بندر انزلی، آستانه اشرفیه، تالش، رشت و رودسر استخرهای خاکی درست کرده اند و ماهیان مولدی را که به تورشان افتاده در آنجا رها کرده اند تا فرآیند تکثیر طبیعی، بیخ گوش دریا انجام شود و در این استخر ها، ماهی های مولد هم از دست دشمنان طبیعی و هم تور صیادان در امانند؛ به همین علت تخم ریزی شان بیشتر و تلفات آن کمتر است.
وی افزود: در این طرح با استفاده از امکانات و ظرفیت های موجود در تعاونی های صید پره، استخرهایی در نزدیکی ساحل حفر می شود و صید مولد و هزینه کندن چاه و ایجاد استخر با خود صیادان است و در عوض شیلات ضمن سرکشی به این استخرها و ارائه مشاوره های فنی طراحی استخر و شیوه پرورش، غذای بچه ماهیان تکثیر شده را هم تامین می کند.

به گفته رییس اداره امور اجتماعی صیادان شیلات گیلان این بچه ماهی ها 30تا45 روز دستی تغذیه می کنند و وقتی وزن شان به اندزه 4تا5 گرم می رسد در رودخانه هایی که در نزدیکی شرکت تعاونی صید پره و دریا قرار دارد، رها می شوند.
علیرضا نجفی خواه افزود: پیش بینی می شود امسال 4تا5 میلیون بچه ماهی از 12 استخر خاکی ساحلی، طبیعی تکثیر و در رودخانه های منتهی به خزر رها شوند؛ ماهیانی که تا 3سال دیگر، به مرحله برگشت پذیری شیلاتی می رسند.
وی در تشریح میزان برگشت پذیری شیلاتی بچه ماهیان هم گفت: به طور معمول 2تا3 سال طول می کشد تا بچه ماهی که در رودخانه رها شده، به بلوغ برسد و برای زادآوری به رودخانه برگردد که البته در این مسیر، هرچه بچه ماهی سالم تر و در محیط طبیعی تکثیر شده باشد ، می تواند در مقابل مخاطرات طبیعی و غیرطبیعی دوام بیاورد.
رییس اداره امور اجتماعی صیادان شیلات گیلان افزود: بر این اساس، برگشت شیلاتی بچه ماهیانی که مصنوعی تکثیر می شوند یک تا 3درصد است این درحالی است بچه ماهیانی که در شرایط طبیعی تکثیر و متولد می شوند 85تا90 درصد برگشت پذیری شیلاتی دارند و به مرحله بلوغ می رسند.
این کارشناس شیلات یکی از مهمترین مزیت های طرح تکثیرطبیعی ماهیان در تعاونی های صید پره را بهره گیری از مشارکت صیادان در تکثیر و رهاسازی ماهیان استخوانی و در نتیجه حفظ ذخایر ژنی و افزایش توان دریا در پر کردن تورهای صیادان دانست.

بر سر خوانی که با گونه های اصیل پر می شود
اجرای طرح احیای ماهیان استخوانی خزر به روش تکثیر طبیعی اگرچه هنوز در ابتدای راه است، اما این روش آنطور که کارشناسان شیلات می گویند؛ در حفظ ذخایر ژنی بزرگترین دریاچه دنیا بسیار اثر گذار است و آنطور هم که صیادان از آن استقبال کرده اند، شاید در سال های آینده، استخرهای خاکی زیادی در حاشیه سواحل ماهیگیری گیلان، سبز شود و طبیعتِ دریا و رودخانه، دوباره فرصت کند، گذشته های نه چندان دورش را تجربه کند.
صیادان، امروز این بذر را بیخ گوش دریا می کارند تا فردا، سبد سبد برکت را با تور از دریا بالا بکشند و خزر این پهنه آبی پر برکت، چشم به راه بچه ماهیانی است که در استخرهای خاکی و دامن رودخانه ها سر از تخم بیرون آورده اند و به دامنش پناه می برند و مثل گذشته، صیادان را دست پر و با قایق های سنگین از بار صید، روانه خانه های شان کنند.

*نویسنده: مریم امدادی