مینیاتوریِ نجیب کاسپین ، میراث طبیعی 6 هزار ساله گیلان

به گزارش خبرگزاری صدا و سیما مرکز گیلان ؛ سال هاست بر نقش های سنگی تخت جمشید خودنمایی می کند و آنقدر ارزشمند بوده که به عنوان تحفه ، به پادشاهان تقدیم شود ؛ این را از همان نقش های برجسته پلکان های تخت جمشید می توان دریافت.
نتايج پژوهش هاي باستان شناسي نشان می دهد قدمتش بیش از این هاست و به حدود 6 هزار سال پیش بر می گردد.
در کتاب "کوه های گم شده نوح " نوشته پرفسور "رابرت کورنوک" با استناد به کشفیات دیرینه شناسی ، از آن به عنوان یکی از حیواناتی که نوح (ع) آن را بر کشتي اش سوار کرد تا از طوفان نجات يابد ، یاد شده است.
کوچک اما زیبا ، با شکوه، چابک و آرام، با همان قد حدود ۹۰ تا ۱۲5سانتیمتری اش به عنوان يكي از نژادهاي پايه در سطح بين‌المللي شناخته شده است.
رنگ های سفید ، سیاه ، نیمه خاکستری، کُرَنگ، کَهَری و سَمندی آن دیده شده اما تاکنون ابلق آن شناسایی نشده است.
این ها ویژگی هایی است که کارشناسان در خصوص حیوان نجیب مینیاتوری خزر «اسب کاسپین » یا همان (Caspian Horse) عنوان می کنند ؛ نمونه کوچک و مینیاتوری اسب هایی که در تصاویر و یا از نزدیک دیده ایم.

اسب کاسپین ؛ از شکوه هزاره های پیشین تا انقراض و کشف دوباره
رییس مرکز تحقیقات و آموزش کشاورزی و منابع طبیعی گیلان می گوید : آزمایش های انجام شده بر روی استخوان های به دست آمده در مناطق باستانی ایران و ترکمنستان و همچنین آنالیز ژنتیکی خون نژادهای مختلف اسب از سراسر دنیا نشان می دهد که اسب کاسپین و اسب ترکمن، اجداد و منشاء تمام اسب های شرق زمین هستند.
دکتر معرفت مصطفوی راد افزود : این نظریه زمانی جنبه علمی به خود گرفت که دکتر "گاس کاتران" از دانشگاه کنتاکی آمریکا ، با انجام آزمایش های ژنتیکی و بررسی DNA اسب های مختلف، این موضوع را که اسب کاسپین ، نیای اسب های شرق کره زمین است، اثبات کرد .
آنطور که او توضیح می دهد : شواهد ژنتیکی ، گرافیکی و استخوان شناسی ، نقش های سنگی بر روی پلکان های تخت جمشید ، مُهرها و مجسمه های بر جا مانده از آثار تمدن های باستانی ، دلایلی محکم برای وجود اسب كاسپين از زمان های دور است و البته نزدیک ترین سند موجود ، نقش های حک شده بر سنگ های تخت جمشید است که سربازانی نشسته بر اسب های کوچک را نشان می دهد ؛ به طوری که پاهای این سربازان نزدیک به زمین است و این حاکی از آن است که سربازان هخامنشی ، از اسب های کوچک کاسپین استفاده می کرده اند.

رییس مرکز تحقیقات و آموزش کشاورزی و منابع طبیعی گیلان با بیان اینکه تا سال 1343خیلی ها فکر می کردند؛ نسل اسب کاسپین منقرض شده است اضافه کرد : در همان سال ، یک بانوی آمریکایی به نام " لوئیز فیروز" که برای یافتن اسب های مناسب برای سوارکاری کودکان به ایران آمده بود ، اسب کوچک قامت کاسپین را در گيلان شناسايي کرد.
دکتر معرفت مصطفوی راد گفت : " لوئیز فیروز " این اسب را که کشاورزان گیلانی به نام های "مولکی" یا " پوزکی" به معنی پوزه کوچک می شناختند، در ابتدا اسبچه خزر نامید اما در تحقیقات گسترده تر ، نام این اسب کوچک که بعد از یک دوره انقراض در گیلان شناسایی شد ، به "اسب مینیاتوری خزر" و در نهایت به "اسب خزر یا اسب کاسپین" تغییر یافت ؛ نامی برگرفته از خاستگاه اصلی آن .
وی در تشریح بیشتر ویژگی های اسب کاسپین گفت : در آن زمان اسب های با قد و قواره کوتاهتر از 142 سانتی متر، در ردیف اسب های کوچک جثه یا همان پونی ها قرار می گرفتند و بر این اساس به اسب کاسپین به دلیل اندازه کوچکش ، پونی کاسپین می گفتند اما بعد ها با بررسی دقیق تر ِ ساختار بدن این گونه، معلوم شد " اسب کاسپین "شباهتی به پونی ها ندارد چرا که اسب كاسپين به لحاظ ظاهری ، تناسب اندام یک اسب بزرگ را در قد و قواره های کوچک تر دارد این در حالی است که پونی ‌ها دارای دست و پای کوتاه و تنه درشت هستند.

سهم ایران از میراث زنده تاریخ طبیعی کاسپین
رییس مرکز تحقیقات و آموزش کشاورزی و منابع طبیعی گیلان با بیان اینکه از اوایل دهه 40 هجری شمسی ، اسب کاسپین از طریق صادرات و گاه قاچاق، از دیگر کشورها از جمله کشورهای اروپایی سر در آورد گفت : در حال حاضر حدود 2 هزار و 700راس اسب کاسپین در دنیا وجود دارد که سهم ایران از این میراث طبیعی تاریخی اش، براساس برخی آمارها ، حدود 700راس است.
دکتر معرفت مصطفوی راد افزود : تعداد نژاد کاسپین در خاستگاهش گیلان، حدود300 اسب تخمين زده می شود این در حالی است که در برخی از مناطق روستایی استان حدود 400 راس اسب کاسپین وجود دارد که کشاورزان از آن نگهداری می کنند و در آمارها ثبت نشده است ؛ اسب هایی که باید هم به لحاظ ظاهرِ ریخت و هم ژنتیک ، مورد بررسی قرار بگیرند و خالص بودن شاخصه های ژنتیکی آنها اثبات شود ؛ امری که اگر محقق و خلوص نژاد این اسب های محلی اثبات شود ، به آمار اسب های کاسپین در گیلان افزوده می شود ؛ شاید هم برای همین است که برخی آمارها حکایت از این دارد که 80 درصد جمعیت اسب کاسپین در گیلان وجود دارد.

مزیت ها و قابلیت های حیوان نجیب کاسپین
رئیس بخش علوم دامی مرکز آموزش کشاورزی و منابع طبیعی گیلان، مزیت های اسب کاسپین را این طور بر شمرد که اسب‌های نژاد کاسپین دارای چشم‌هایی درشت ، بادامی‌ و برجسته هستند که به سمت پایین چهره تمایل دارد و پشت این حیوان هم فضایی مناسب برای قرار گرفتن زین دارد.
دکترهوشنگ دهقان زاده می گوید : اسب کاسپین ، دارای سُم بسیار سفت و سخت و بیضی شکل است که حتی برای تردد در مناطق سنگلاخ و سخت گذر هم نیاز به نعل ندارد.
او با اشاره به اینکه اسب ها به نجیب بودن معروف اند اما اسب کاسپین نجیب تر است گفت : این نژاد اسب، از نظر رفتاری بسیار باهوش و در عین حال دارای روحیه بالای فرمانبرداری است و نسبت به اسب های دیگر، آرام تر و خوش خلق و خو تر است و به علت همین خلق و خوی مهربان، هوش بالا و فراگیری سریع ، اسبی مناسب برای سوارکاری کودکان است.
رییس بخش علوم دامی مرکز آموزش کشاورزی و منابع طبیعی گیلان افزود : اسب کاسپین افزون بر ارزش های ورزشی و سوارکاری ، به علت جایگاه ویژه ای که در تاریخ تکاملی اسب دارد ، از نظر خلوص ژنتیکی و اصلاح نژادی هم مورد توجه پژوهشگران است و در حال حاضر از این گونه در ارابه رانی، مسابقات چوگان ، سوارکاری کودکان، پرش مانع و مسابقات زیبایی اسب، استفاده می شود.

تاخت نرم و آهسته میراث مینیاتوری خزر از انقراض به سوی احیا
رییس بخش علوم دامی و آموزش کشاورزی و منابع طبیعی گیلان می گوید : از ابتدای شناسایی و کشف اسب کاسپین در اوایل دهه چهل ، افراد زیادی برای حفاظت از این نژاد پایه ، تلاش کرده‌اند و با ورود اولین اسب كاسپين به ویرجینیای آمریکا، حرکت این نژاد به دیگر نقاط دنیا در قرن اخیر آغاز شد؛ به طوری که انجمن‌های بین‌المللی متعددی در کشورهای انگلستان، استرالیا و نیوزلند برای حفاظت از این ذخیره ارزشمند تشکیل شد.
دکتر هوشنگ دهقان زاده از برداشتن گام های محکم و جدی در کشورمان برای احیای اسب کاسپین می گوید و توضیح می دهد : وزارت جهاد سازندگی وقت در سال 73 ، 33 راس از این اسب ها را از خانم لوئیز فیروز آمریکایی که در دهه 40 تعدادی اسب کاسپین را به آمریکا برده و تکثیر کرده بود، خریداری کرد.
وی می گوید : اسب های خریداری شده از خانم فیروز در مرکز تحقیقات کشاورزی و منابع طبیعی تهران نگهداری می شد اما در سال 89 با تصمیم سازمان تحقیقات، آموزش و ترویج کشاورزی کشور و با هدف توسعه تحقیقات کاربردی و حفاظت از ذخایر ژنتیکی این نژاد اسب ایرانی در خاستگاه خودش، 35 اسب از ایستگاه تحقیقات کشاورزی منطقه خجیر تهران به گیلان و ایستگاه تحقیقات دامپروری مرکز تحقیقات، آموزش و حفظ ذخایر ژنتیکی اسب کاسپین در گیلان منتقل شد.

رییس بخش علوم دامی مرکز آموزش کشاورزی و منابع طبیعی گیلان ، حفظ ذخاير ژنتيکي این گونه جانوری از خطر انقراض و تبديل شدن گيلان، به قطب علمي و اقتصادي اسب کاسپين در ايران و منطقه، امکان بهره مندي اقتصادي از این میراث تاریخ طبیعی گیلان با برنامه ريزي براي گسترش اکوتوريسم، فراهم کردن زمینه ی صادرات اسب کاسپين و گسترش سوارکاري کودکان و نوجوانان را از مهم ترین رویکردهای اجرایی ایستگاه تحقيقات، حفظ ذخيره ي ژنيتيکي و سوار کاري اسب کاسپين در این مرکز اعلام کرد.
دکتر هوشنگ دهقان زاده افزود : هویت تعدادی از اسب هایی که در این مرکز نگهداری می شوند، در کتاب انساب جهانی اسب ثبت شده است ؛ این در حالی است که در 9 سال گذشته ، 30 کره اسب کاسپین از این اسب ها به دست آمده که در جشنواره های ملی و استانی رتبه های برتر زیبایی کسب کرده اند.

وی به اجرای پروژه پایش و ثبت اسب کاسپین با همکاری موسسه تحقیقات علوم دامی کشور، انجمن صنفی پرورش دهندگان نژادی اسب کاسپین و انجمن حفاظت از اسب کاسپین اشاره کرد و افزود : از سال 97 اقدامات موثری در این باره انجام داده ایم و امیدواریم تا یک سال آینده با تهیه و تدوین کتاب تبارنامه داخلی بتوانیم ، الزامات ثبت بین المللی اسب های کاسپین که در روستاهای مختلف گیلان، به طور پراکنده نگهداری می شوند را محقق کنیم.
رییس بخش علوم دامی مرکز آموزش کشاورزی و منابع طبیعی گیلان با بیان اینکه برای معرفی بیشتر این نژاد اسب هر سال جشنواره های مختلفی برگزار می شود گفت : از شهریور سال 96 با افتتاح باشگاه سوارکاری کاسپین در مجتمع تحقیقات، آموزش و حفظ ذخایر ژنتیکی اسب کاسپین، قدم های مثبتی برای معرفی این نژاد ارزشمند جهانی و ترویج ورزش سوارکاری در رده سنی نونهالان و نوجوانان برداشته شده است؛ به طوری که در باشگاه سوارکاری این مرکز، هزار و 200 نفر ساعت برنامه آموزشی در سال به علاقمندان سوارکاری ارائه میشود .
دکتر هوشنگ دهقان زاده با اشاره به اینکه برای حفظ این گونه ارزشمند از سال 72 تاکنون هیچ اسب کاسپینی به طور رسمی از کشور صادر نشده است گفت : البته تعدادی اسب به طور غیر قانونی از کشور خارج شده است.

مشکلاتی که افسار احیای اسب کاسپین را می کشد !
رییس بخش علوم دامی مرکز آموزش کشاورزی و منابع طبیعی گیلان معتقد است ؛ با گذشت حدود 4 دهه از شناسایی اسب کاسپین ، هنوز در داخل کشور بسیاری این اسب را نمی شناسند اما در خارج از کشور جایگاه ویژه ای در عرصه جهانی پیدا کرده است به طوری که قیمت هر راس اسب کاسپین در بازارهای جهانی بطورمیانگین بین 30 هزار تا50 هزار دلار متغیر است ؛ این درحالی است برخی از دلالان با سوء استفاده از بی اطلاعی برخی از محلی ها ، هر راس از این گونه اسب را در گیلان ، حدود 3 میلیون تومان می خرند و پس از تیمار و تایید خلوص ژنتیک با قیمت گزاف در بازارهای جهانی معامله می کنند.
دکتر دهقان زاده با اشاره به اینکه از ظرفیت اقتصادی اسب کاسپین در حوزه گردشگری در گیلان استفاده نشده است گفت : این مرکز ، اساسا وظیفه تحقیقات وحفظ ذخایر ژنتیکی اسب کاسپین را برعهده دارد و برای استفاده یا بهره برداری از قابلیت گردشگری باید از توان دستگاه های متولی گردشگری و بخش خصوصی استفاده شود.
او می گوید : مذاکره ها و پیشنهادهایی با دستگاه های متولی گردشگری و شهرداری ها در این باره داشته ایم که نتیجه ای نداشته است .
البته پیگیری های ما هم برای گرفتن پاسخ از معاونت گردشگری اداره کل میراث فرهنگی ، صنایع دستی و گردشگری مثل همین مذاکرات، نتیجه ای نداشت و کسی در این باره پاسخی نداد و فقط به مشارکت در برگزاری جشنواره های زیبایی اسب کاسپین اشاره شد.

هرچند معاونت گردشگری پس از یک هفته پیگیری ، دست مان را از آمار سالانه ورود گردشگران به گیلان خالی گذاشت اما برخی از آمارها حکایت از این دارد که سالانه حدود 20 تا 30 میلیون گردشگر به گیلان سفر می کند.
براین اساس اگر فقط يک درصد از این گردشگران، براي ديدن اسب کاسپين به مجتمع تحقيقات، حفظ ذخيره ژنتيکي و سوارکاري و یا مکان های دیگر نگهداری اسب کاسپین در گيلان سري بزنند و براي ورودي ، هر نفر فقط 2 هزار تومان بپردازند ، می توان سالانه بین 400 تا 600 میلیون تومان از اين راه درآمد کسب کرد؛ این درحالی است که در مراکز تفریحی و گردشگری به ویژه در مناطق ساحلی و نیز برخی معابر فرهنگی می توان از اسب کاسپین سواری و یا درشکه سواری استفاده کرد ؛ مشابه کاری که در میدان امام اصفهان با اسب های معمولی انجام می شود.
اما آنطور که از حرف های مسئول انجمن صنفی اسب کاسپین گیلان بر می آید : توجه ناكافي به صنعت پرورش اسب کاسپین ، نبود تسهيلات و خدمات ويژه برای پرورش دهندگان از مهم ترین مشکلاتی است که پرورش اسب کاسپین را با مشکل مواجه کرده است.
سیرنگ پور رحیمی با اشاره به اینکه براساس پایش های انجام شده 55 نفر در گیلان اسب کاسپین پرورش می دهند که فقط 2 نفر از آنها این کار را به صورت صنعتی انجام می دهند گفت : تاکنون 18 جشنواره زیبایی اسب کاسپین برای معرفی بیشتر این نژاد ، در گیلان برگزار شده است.
او می گوید : از پارسال کار میکروچیپ و هویت گذاری اسب های کاسپین را در گیلان با کمک مرکز اصلاح نژاد وزارت جهاد کشاورزی و مرکز تحقیقات کشاورزی و منابع طبیعی گیلان آغاز کرده ایم.
مسئول انجمن صنفی اسب کاسپین گیلان با بیان اینکه هویت گذاری برای اسب های دیگر 500 هزار تا یک میلیون تومان هزینه در پی دارد افزود : این کار برای اسب های کاسپین ، رایگان انجام می شود.

سیرنگ پور رحیمی توزیع برخی نهاده های دامی از جمله سبوس ، گندم ، کنستانتره ، یونجه و علوفه خشک با نرخ مصوب دولتی را از دیگر اقدامات حمایتی برای تسهیل پرورش اسب کاسپین عنوان کرد اما در عین حال اذعان داشت حمایت ها باید در این باره بیشتر شود تا پرورش این گونه اسب ،برای پرورش دهندگان به ویژه جوامع محلی، آسان تر و اقتصادی تر شود.
هوشنگ افشاری یکی از پرورش دهندگان عمده اسب کاسپین که سال هاست قدم در عرصه احیا و حفاظت از این گونه اسب گذاشته است می گوید : با پرورش 10 اسب کاسپین با هویت ثبت جهانی، کارم را شروع کردم و در حال حاضر 12 راس اسب دیگر هم قابلیت ثبت شدن را در کتاب انساب بین المللی دارند.
وی به وجود دلالانی که اسب های کاسپین را با قیمت ارزان از دلالان می خرند هم اشاره کرد و گفت : این درحالی است که می توان این اسب ها را در جوامع محلی به طور سازمان یافته شناسایی و بر روی آنها بررسی ها ژنتیکی و اصلاح نژاد انجام داد و حتی بانک اسپرم اسب کاسپین را برای سرعت دادن به باروری و تکثیر این گونه ایجاد کرد .
این پرورش دهنده عمده اسب کاسپین گیلان معتقد است اگر این اقدامات را از همین امروز شروع کنیم ، در یک پروسه 10 ساله می توان پرورش این نژاد اسب را اقتصادی و امکان صادرات و ارزآوری از این طریق را فراهم کرد که محقق شدن همه این امور ، مستلزم حمایت بیشتر از پرورش دهندگان اسب کاسپین است.

تیمار هویت حیوان نجیب مینیاتوری خزر با اقدامات احیایی
معاون بهبود تولیدات دامی سازمان جهاد کشاورزی گیلان با بیان اینکه اسب کاسپین هنوز از فهرست خطر انقراض بیرون نیامده است گفت : هنگامی که آمار پایه یک گونه حیوانی از جمله اسب کاسپین به 1000عدد رسید ، از خطر انقراض بیرون می آید و تا آن زمان، صادرات این نژاد اسب اصیل ایرانی ممنوع است.
میرحجت علی اکبر نژاد به شناسایی اولیه اسب های کاسپین ، صدور مجوز اصلاح نژاد برای اسب های شناسایی شده و تشکیل انجمن اسب کاسپین از پارسال اشاره کرد و گفت : تاکنون برای 150 راس اسب کاسپین که خلوص نژاد شان اثبات شده ، شناسنامه هویت صادر شده است.
وی از ارائه چند بند پیشنهادی برای حفظ ذخایر اسب کاسپین از جمله ایجاد بانک ژن، در قالب برنامه جامع توسعه کشاورزی کشور خبر داد و افزود : برنامه جامع توسعه کشاورزی برای نخستین بار در سال آینده، تصویب و اجرایی خواهد شد که امید می رود با اجرایی شدن این برنامه، اسب کاسپین از فهرست حیوانات در خطر انقراض بیرون بیاید.

میراثی که باید ماندگار تر از دیروز به نام کاسپین و ایران سند بخورد.
هرچند تلاش های جهانی با هدف کلان حفظ میراث مینیاتوری تاریخ طبیعی خزر انجام شده اما واقعیت این است که اسب کاسپین که روزگاری قدم گاهش در مشرق زمین و آرمیده بر پهنه خزر بود، حالا به نظر می رسد، رد پایش در غرب زمین پر رنگ تر شده است و برخی ها نگرانند این حیوان نجیب و باشکوه به نام جاهای دیگر زمین، سند بخورد.
اگرچه کارشناسان به پرورش این گونه در خطر انقراض در خاستگاه اصلی اش برای رسیدن به خلوص ژنتیک و ساختار فیزیکی تاکید دارند.
باید دید تصویب و اجرای برنامه جامع کشاورزی که برنامه احیای اسب کاسپین در آن ویژه دیده شده تا چه حد زمینه های احیای این میراث را فراهم خواهد کرد.

       *نویسنده : مریم امدادی