گزارش مکتوب.... بازیهای بومی محلی میراثی ماندگار از گذشته تا به امروز

به گزارش خبرگزاری صدا وسیما مرکز مهاباد؛ بازیهای بومی و محلی تبلوری از فرهنگ و میراث اجتماعی هر جامعه است که حفظ و صیانت از آن و انتقال آن به نسل های آینده وظیفه ای همگانی است.

مناطق کردنشین از قدیم خاستگاه بازیهای بومی و محلی گوناگون و خلاقانه بوده است، بازیهایی که هنوز هم در فصول خوش آب و هوا، روستاها را رنگین و روستائیان را سرگرم می کند.

بازی کردن احساس شادابی وقدرت درونی به آدمی می‌بخشد. بسیاری از روانشناسان معتقدند تمایل به بازی در هر انسانی وجود دارد و همزمان با بزرگ شدنش این احساس ادامه می‌یابد وتا زمان مرگ در درونش باقی می‌ماند.

راه اندازی نخستین باشگاه فرهنگی ورزشی بازیهای بومی محلی کشور در مهاباد

رئیس هیئت ورزش روستایی و بازیهای بومی محلی شهرستان مهاباد با اشاره به اهمیت، حفظ و صیانت از بازیهای بومی و محلی گفت: نخستین باشگاه فرهنگی ورزشی بازیهای بومی محلی کشور چند سالی است که که با مجوز رسمی اداره کل ورزش و جوانان آذربایجانغربی در این شهرستان راه اندازی شده است.

یونس رسولی افزود: هدف از ایجاد و راه اندازی این باشگاه احیا و ترویج بازیهای بومی محلی وآموزش بازیهای بومی محلی به صورت اصولی و آکادمیک است.

رسولی، با بیان اینکه هنرجویان رشته های مختلف بومی محلی ، پس از کسب مهارتهای لازم در این باشگاه در مسابقات استانی و کشوری شرکت می کنند ،گفت : بیش از 70 هنرآموز در این باشگاه برای فعالیت در رشته های بومی محلی ثبت نام کرده اند.

رئیس هیئت ورزش روستایی و بازیهای بومی محلی مهاباد افزود : در این باشگاه رشته های متنوع بومی محلی از جمله هفت سنگ ، دال پلان آموزش داده می شود و در کنار آن علاقمندان با جورابین ، کلاو رفین ، خوزین ، هه لوکین و هه لپه رکی نیز که از بازیهای محلی این منطقه است آشنا می شوند.

او اضافه کرد: درحال حاضر بیش از حدود دو هزار ورزشکار بیمه شده رشته های بومی محلی در این شهرستان فعالیت می کنند.

تاریخچه بازی در ایران و جهان

یکی از راههای دور بودن از زندگی یکنواخت بازی کردن است. قدمت بازیها به اندازه قدمت حضور بشر بر روی زمین است. انسان از گذشته برای کسب مهارت شروع به بازی کردن کرد، رفته رفته بازیها تبدیل به راهی برای تفریح و گذراندن اوقات فراغت شد.

درست است که برخی از بازیها‌ی محلی در بیشتر نقاط ایران مشاهده می‌شود و حالت کلی تری دارند، اما بسیاری از آنها خاص هر منطقه بوده و در سایر نقاط کشور دیده نمی‌شوند.

بازی در نقاط مختلف جهان

هر فردی در هرگوشه از جهان به نحوی با بازی آشناست و هر جامعه‌ای با توجه به تاریخ و قدمت خود بازیهای مخصوص به خود را داراست.

 البته ممکن است بعضی ازبازیها با دوشیوه‌ متفاوت، اما قانونی شبیه به هم انجام شود یا اینکه نامی متفاوت داشته باشند. اما با این حال همه‌آنها از یک چارچوب اصلی برخوردارند.

زندگی آپارتمان نشینی و بازی

اگرچه باز‌یهای محلی امروزه با وارد شدن به عصر دیجیتال تا حدودی بخصوص در بخش شهری کم رنگ شده و جای خود را به بازیهای رایانه‌ای داده اند، اما باز هم طرفداران خود را درمیان مردم دارند.

عصر دیجیتال،فضای مجازی و زندگی آپارتمان نشینی بخصوص در شهر‌های بزرگ که زندگی آپارتمان نشینی امری اجتناب ناپذیر است و جمعیت زیادی را در دل خود جای داده باعث شده است، بازیهای قدیمی رنگ و بوی خود را از دست دهند و جوانان را در صفحه مربعی گوشی مشغول کنند.

بازیهای رایانه‌ای برخلاف بازیهای بومی که با تحرک بسیاری همراه است سبب تخلیه ناقص انرژی، لجبازی، افسردگی و سرکوب جنب وجوش کودکان شده است.

بازیهای بومی ایران

مناطق کردنشین بیشتر کوهستانی است به همین دلیل بیشتر بازیها مثل محل زندگیشان نیاز به چابکی و زیرکی دارد. بازیها انواع گوناگونی دارند: ۱) بازیهایی که جنبه جسمی و تفریحی دارند مثل هه لوکین ۲) بازیهایی که جنبه‌ آئینی دارند مثل بازی بوکه بارانه (عروس باران) ۳) بازیهایی که جنبه‌ فکری دارند مثل فینجانین (بازی فنجان) و دامه ۴) بازیهایی که جنبه سرگرمی دارند مثل جورابین یا جوراب بازی ۵) بازیهایی که دارای جنبه‌ سمبولیک هستند مثل بازی حاجی لک لک ۶) باز‌یهایی برای سرگرمی، که برد و باخت در آنها اهمیتی ندارد مثل لوده ۷) و بازیهایی که جنبه‌ تاریخی دارند مثل بازی نوروزانه و چهارشنبه سوری و سایر بازیها....

در طول چند سال اخیر تعدادی از بازیها فقط نامشان مانده اما دوستداران فولکلور در بخشهای مختلف فرهنگ بومی را همچنان زنده نگه داشته اند.

دسته‌ای از بازیها نظیر دامه، جورابین که به صورت مسابقات شهری و کشوری بوده است و هر چند در بخش شهری کم رنگ است، اما در روستا‌ها هنوز طرفداران زیادی دارد و باعث شده نسل جدید با آنها ارتباط برقرار کنند.

بازیهای محلی در مناطق کردنشین

حمزه کاکه خضری،نویسنده کتاب کایه کانی موکریان (بازیهای مکریان) می گوید: بازی و بازی کردن از قدیم بخش مهمی از زندگی یک جامعه است. شماری از این بازیها در مناطق کردنشین رسم بوده و امروزه هم در این مناطق ادامه دارد.

 نوع و شیوه‌ بازی کردن درشکل گیری شخصیت فرد از همان دوران کودکی نقش بسزایی دارد. در عصرحاضر بازیهای کامپیوتری، تلویزیون و اینترنت ذهن‌ ها را تا حدی تصاحب کرده و باعث شده بازیهای محلی در گذر زمان به دست فراموشی سپرده شوند.

مهمترین بازیهای رایج در مناطق کردنشین و شیوه اجرای آنها:

جورابین (جوراب بازی)

بازی جورابین یکی از بازیهای سنتی و تفریح‌ های قدیمی در شبهای بلند پاییز و زمستان است که بیشتر جنبه‌ سرگرمی دارد. این بازی درحال حاضر در بین مردم رایج است و درمناطق کردنشین علاقمندان به صورت تیمی و گروهی زیر نظر هیئت ورزشهای بومی و محلی مسابقات برگزار می‌کنند.

این بازی مخصوص شبهای بلند پاییز و زمستان است. در واپسین ساعات پاییز مردم مناطق کردنشین با احیای آداب و رسوم سنتی از فرصت باهم بودن لذت می‌برند که هدف از آن تقویت قدرت تصمیم گیری، ایجاد روحیه همکاری و درک اهمیت مشورت است.

کاک مصطفی،یکی از اهالی روستای اگریقاش گفت: با شروع فصل سرما و طولانی بودن شبهای سال اهالی روستا هرشب درخانه‌ ای جمع شده و به بازی سنتی جورابین مشغول می‌شوند.

در بازی جورابین شرکت کننده‌ها به دو دسته چند نفری تقسیم شده و روبروی یکدیگر می‌نشینند سپس جورابها را درکنار هم قرارمی‌دهند. گروه شروع کننده‌ بازی دهانه‌ جورابها را به طرف خود قرار می‌دهد و فرد سرگروه مازوج یا مهره را که دستش قرار دارد با مهارت کامل و با ظرافت‌ های مختلف در داخل یکی از جورابها قرار می‌دهد.

افراد دسته دوم با دقت کامل به حرکات دست و انگشتان رقیب نگاه می‌کنند تا محل اختفای مازوج را تشخیص دهند. هرکدم از افراد دسته که محل اختفای مازوج را ببیند به سردسته می‌گوید به فلان جوراب شک دارم و سردسته باتوجه به شک خود و افرادش درصورت داشتن یقین دست روی یکی از جورابها قرارداده و می‌گوید (گل) اگر در این مرحله موفق به یافتن مازوج شود ۱۰ امتیاز کسب و خود بازی را شروع می‌کند، اما در صورتی که موفق به یافتن مازوج نشود یک یا دو دست روی جورابها می‌گذارد و آنها را از بازی خارج می‌کند. اگر مازوج در یکی از جورابهایی که سردسته به آن دست زده قرار داشته باشد به تعداد جورابهایی که مازوج نداشته اند امتیاز از دست می‌دهد، اما چنانچه مازوج در آخرین جوراب باقی مانده قرار داشته باشد گروه رقیب (گروهی که مازوج رادر جوراب پنهان کرده ۱۱ امتیاز کسب می‌کند. این بازی با کسب یا ازدست دادن ۱۰۱ _ ۱۵۱_ ۲۰۱ امتیاز پایان می‌یابد.

بازی دامه

رئیس هیئت بازیهای بومی ومحلی شهرستان مهاباد گفت: دامه یکی از بازیهای پرطرفدار درمناطق کردنشین است. این بازی برای همه افراد به ویژه میانسال وسالمند در فصول سرد سال سرگرمی خوبی است.

رسولی، با اشاره به ثبت جهانی این بازی افزود: در سالهای اخیر با آشنایی مردم در کشور‌های عربی و ترکیه با این بازی کردی، مسابقات بین المللی دامه برگزار می ‌شود.

در بازی دامه بر روی مقوا یا تخته مربعی با ۶۴ خانه مساوی کشیده می ‌شود، سپس ۳۲ مهره با دورنگ متفاوت در بین دو شرکت کننده تقسیم می‌شود که سهم هریک ۱۶ مهره است. دو شرکت کننده مقابل همدیگر می‌نشینند. هدف هرکدام این است که مهره‌ ها را هرچه زودتر به آخرین ردیف خانه حریف برساند و پادشاه شود. در حین بازی مهره‌ها به صورت تکی به جلو حرکت می‌کنند، اما هر مهره‌ای که به آخرین ردیف از خانه حریف برسد پادشاه می‌شود و این حق را خواهد داشت هر طور که بخواهد (به طرف جلو و عقب، چپ و راست یا چندخانه همزمان) حرکت کند و هر مهره‌ای که اطرافش خالی بود را از بازی بیرون بندازد. این بازی قانونهای خاص خود را دارد و اینکه مهره ‌ها نمی‌توانند به عقب حرکت کنند و تنها باید به جلو بروند مگر اینکه پادشاه باشد. درصورتی که هردو طرف به تعدادی مساوی مهره برایشان باقی مانده ودر واقع دچار بن بست شده باشند می توانند بگویند هردو برابر هستیم بازی را در همان جا تمام کنند و دوباره بازی کنند.

بازی فینجانین

در این بازی شرکت کننده ‌ها به دو دسته تقسیم می‌شوند: دسته‌ اول چند فنجان یا پیاله را وارونه می‌کنند و چیزی شبیه سنگ ریزه یا لپه در زیر آنها قائم می‌کنند و در ادامه زود زود جای فنجان یا پیاله‌ها را عوض می‌کنند، سپس دسته دوم باید حدس بزنند لپه در زیر کدام فنجان یا پیاله قرار دارد، به همین صورت هر بار یک گروه بازی را ادامه می‌دهد.

بازی زو (قاله ماله زه مبه ر. زو)

این بازی نفسی عمیق می‌خواهد. یک نفر سرگروه شده و جایی دور برای استپ نشان می کند. این بار همه‌ شرکت کننده‌ها دریک جا می ‌ایستند و سرگروه با خواندن ۱۰، ۲۰، ۳۰، ۴۰ هربار یک نفر رو برای بازی انتخاب می‌کند و با هر انتخاب سرگروه به خواندن شعر قاله ماله زمبه ر. زو مشغول می‌شود،البته سرگروه تا جایی که نفس داشته باشد واژه‌ زوووووو را می‌کشد،در این مدت که هنوز صداش قطع نشده و واژه‌ زو را می‌کشد بازیکن تا جایی که انرژی داشته باشد باید فرار کرده و خودش را به شاره (محلی که برای استپ تعیین کرده اند) رسانده و دوباره به جای خودش برگردد، هرکس نتواند اینکار را انجام دهد بیرون می رود و نوبت فرد بعدی می ‌شود.

بازی چشم (پلک زدن)

دراین بازی که جنبه سرگرمی دارد دو نفر رو بروی یکدیگر نشسته و (چشم تو چشم) چشمهای یکدیگر را نگاه می‌کنند. کسی که برای اولین بار پلک زد می‌ بازد و بازی را از نو دوباره شروع می‌کنند و به همین ترتیب بازی را ادامه می‌دهند تا وقتی که هردو خسته شوند.

لی لی (خه سته کین)

این بازی بیشتر مخصوص بچه هاست و در کوچه و حیاط انجام می‌شود. به این صورت که دویا چند نفر، شش خانه مستطیل شکل به هم چسپیده روی زمین کشیده و با یک پا سنگ را در بین شش خانه گردانده و بیرون می‌برند. (البته نباید پا و سنگ روی خط قرار بگیرد، چون در این صورت فرد بازنده است.) در شروع بازی ابتدا نفر اول سنگ را درخانه‌ اول می‌اندازد و روی یک پا سنگ راتا آخرین خانه برده و سپس به همین صورت برمی گردد. به همین صورت بازی ادامه دارد تا وقتی که همه‌ خانه‌ها را بپیماید. درپایان بازی که همه‌ خانه ها را به درستی گذراند، بالا پریده و دوپا را به زمین میکوبد و بازی تمام می ‌شود.

بازی هلوکین (هلوکان)

اگرچه بیشتر بازیها جنبه‌ سرگرمی دارند، اما دسته‌ای از بازیها علاوه بر سرگرمی جنبه‌ قدرتی و ورزشی دارند، بازی هلوکین یکی از این بازیهاست.

در این بازی شرکت کننده‌ها به دوگروه مساوی تقسیم می‌شوند. این بازی را هم دختر‌ها و هم پسر می‌توانند انجام دهند. دراین بازی به دوعدد چوپ که یکی از آنها تقریبا ۵۰ سانتیمتر و دیگری کوچک در حد ۱۵ سانتیمتر و دوسنگ نیاز است. دو سنگ را طوری در کنار یکدیگر قرار می‌دهند که چوب کوچک را در بالای آن قرار گیرد. افراد به دودسته تقسیم می‌شوند: گروهی چوب بزرگ را در دست دارند و در پشت دو سنگ قرار می‌گیرند و گروه دیگر در آن طرف سنگ‌ ها می‌ایستند. یکی از افرادی که درپشت سنگ ‌ها قراردارد چوب بزرگ را در زیر چوب کوچک قرارمی دهد و به اندازه‌ای که می‌تواند چوب کوچک را به هوا پرتاب می‌کند. اگر تیم مقابل توانست چوب را در هوا بگیرد نوبت آنهاست که چوب را به هوا پرتاب کنند، ولی اگرنتوانستند، کسی که چوب را به دست دارد فاصله چوب کوچک را درجایی که افتاده است اندازه می‌گیرد. اگر اندازه چوب بزرگ با سنگ ‌ها مساوی بود تیمی که چوب را در دست دارند باخته اند، ولی اگر فاصله مساوی نبود کسی که چوب را دردست دارد باید با چوبش به گوشه چوب کوچک بزند تا چوب کوچک مقداری به هوا برود و خیلی زود آن را از سنگ‌ها دور کند اگر موفق شد برنده است، اما اگرموفق نشوند باخته اند و حالا نوبت تیم مقابل است که به پشت دوسنگ بروند.

هیلکه مارانی (تخم مرغ شکستن)

این بازی به صورت برد و باخت انجام می شود. در هرمرحله دو نفر باهم روبرو می‌شدند هرکدام از طرفین تخم مرغی را محکم در دستش نگه می‌داشت به طوری که یک سر تخم مرغ به طرف بالا باشد و دیده شود. سپس فرد دیگری تخم مرغ خود را از طرف سر آن به تخم مرغ طرف مقابل می ‌زند اگر تخم مرغ یکی از آنها ترک بر ‌داشت این بار دو سر دیگر تخم مرغ را به هم می ‌زنند. اگر این بار نیر همان تخم مرغ ترک برداشت صاحب این تخم مرغ بازنده محسوب می‌شد؛ و باید تخم مرغ خود را به طرف مقابل بدهد و اگر هردو ترک بر ‌داشتند آن طرف بازنده محسوب می ‌شود که تخم مرغش بیشتر شکسته باشد. به این صورت یک فرد ممکن است در روز چند تخم مرغ را صاحب شود.

باز‌یهای بومی محلی به طور عام دارای جنبه فرهنگی هستند و علاوه بر جنبه فرهنگی از جذابیت وتنوع برخوردار بوده و این بازیها با هدف خاصی طراحی شده اند و میان مردم نسل به نسل منتقل شده و رواج دارند.