رگه‌های آنرا در معبد افسانهها، شکوهمندی اسطوره‌ها و تکثر اندیشه ساکنان جلگه‌های میان رودان باید جست؛ میزوپوتامیا.
به گزارش خبرگزاری صداوسیمای مرکز کُردستـــان؛ اراده‌ی یونسکو برای الحاق شهر سنندج به شبکه جهانی بعنوان شهر خلاق موسیقی علاوه بر اهمیت این رویداد فرهنگی در کشور می‌تواند بر توسعه گردشگری و رشد زیرساخت‌های فرهنگی و هنری استان کُردستان تأثیر دو چندان داشته باشد و این همان قرعه‌ی فالی‌ست که به نام ما زدند.
هم‌پای افسانهها
شهر خلاق موسیقی در دامن بانوی آبیدر آرام گرفته امّا سرمنشاء این رود زلال موسیقی از هزاره‌های دوردست تا امروز جاری‌ست و از "بند" و "بیت" کوردی گرفته تا "سیاه‌چمانه" و "هوره" و "لاوک" و "حیران" و "چَمَری" به این رودخانه سرازیر می‌شود.
سرمنشاء موسیقی، در تاریک‌خانه‌ها و تونل‌های ناپیدای تاریخ بشر گم و شاید گُنگ شده است، شاید هم با زیستن انسان بر این کره خاکی در گریستن و خندیدن، غم و شادی، شکست و پیروزی، عشق و نفرت و مرگ و زندگی به نشانه‌های موسیقی پی بُرد.
امّا در خصوص اصالت تاریخ موسیقی کُردی، پای سخنان امید ورزنده، مترجم توانا، نویسنده، استاد و عضو هیئت علمی دانشگاه آزاد اسلامی واحــد سنندج نشستیم، او می‌گوید: شاید پُر بی‌راه نیست اگر بگوییم دیرینگی و قدمت موسیقی کُردی هم‌پای اسطوره‌ها و افسانه‌هاست.
این استاد دانشگاه می‌گوید: بازنمود اسطوره‌ها و افسانه‌های کُردی، بعدها به شکل ادبیات شفاهی و فُلکلور دیده می‌شود و این بازنمود به شکل حکایت‌هایی توسط خوشخوان‌های قدیم‌الایام برای بازسرایی بزم‌ها، رزم‌ها، شادی‌ها، تلخ‌کامی‌ها و دلدادگی‌ها بوده و در ادبیات شفاهی ما به اشکال مختلفی مانند "لاوک"، "حیران"، "هوره" و "سیاه‌چمانه" دیده می‌شود و به مرور زمان وارد موسیقی می‌شود، پس بی‌راه نیست اگر بگوییم که قدمت موسیقی کُردی، هم‌پا و هم‌تراز پیدایش افسانه‌های کُردی است.
ورزنده خاطرنشان ساخت: یک ملودی، نوعی ریتم و موسیقی درونی خاص در زبان کُردی نهفته است و این را غیرِ کُردزبانی که زبان کُردی را برای اولین بار می‌شنود، بهتر احساس می‌کند.
این نویسنده کُرد تأکید کرد: شک ندارم ریتمیک و ملودیک بودن زبان کُردی بر موسیقی کُردی تأثیر گذاشته است و در واقع از یک طرف، زبان کُردی و موسیقی کُردی در طول تاریخ با هم در گفت‌وگو بوده‌اند و از دیگر سو؛ طبیعت سحرآمیز کُردستان با کوهسارهای سر به فلک کشیده، بیشه‌های انبوه و آب‌های خروشان و روان نیز بر غنای موسیقی ما افزوده است و تا امروز الهام‌بخش خیلی از موسیقدانان، آوازخوان‌ها و خوشخوان‌های کُرد بوده‌اند.
موسیقی به مثابه‌ی زبان
هنرمند سعدالله نصیری، آهنگساز، محقق و خواننده کُرد از موسیقی به مثابه‌ی زبان یاد می‌کند.
شاید هم منظورش زبان هنری است و یا زبان مشترک اقوام با چاشنی صلح و دوستی.
او می‌گوید: در کُردستان ترکیه، بخشی از کُردستان عراق و خراسان شمالی در ایران، "لاوک" زبان فاخرِ هنری و فصلِ مشترک است، در منطقه کلهرزبان، تنبورنوازی و یارسان برجسته‌تر است و موسیقی سنندج، چکیده‌ای از "هورامی"، "گروسی"، "لیلاخی" و "چه‌م‌شاری" است.
به گفته نصیری، موسیقیِ منطقه سنندج عبارت است از؛ "کوچه‌باغی"، "پادیواری"، "دۆمانه"، "به‌رته‌ونانه" و "گه‌ڕیان".
این خواننده از اولین موسیقی ضبط شده در میان کُردها سخن به میان آورد و گفت: اولین صدای کلاسیک کُردی در حوزه موسیقی در حدود 92 سال پیش ضبط شده و نماینده آن کسی نیست جز سیّد علی‌اصغر کُردستانی.
آهنگساز و محققِ سنندجی بر این باور است که موسیقی سنندج، چکیده‌ای از موسیقی روستایی و شهری است.
سعدالله نصیری، با اشاره به اینکه غنی‌ترین موسیقی خاورمیانه در ریتم، موسیقی کُردی است، گفت: اجرای گروه‌های خانوادگی، برگزاری کنسرت‌ها و استقبال گرم مردم، تنوع موسیقایی (خانقاهی، عروسی‌ها، کلاسیک و فُلک) از ظرفیت‌های برجسته انتخاب سنندج بعنوان شهر خلاق موسیقی در جهان است، برای نمونه در حوزه موسیقی عرفانی و خانقاهی می‌توان به بزرگان و گروه‌هایی چون؛ سیّد بهاء‌‌الدین سمش قریشی، خلیفه میرزا آغه‌غوثی، خلیفه کریم صفوتی، خانواده سلامیه و گروه "هزار دف" به سرپرستی خانواده مرادی و ارکست فلارمونیکِ شهر سنندج به سرپرستی مهدی احمدی اشاره کرد.
این است که سنندج مرکز تلاقی صداهای ماندگار سیّد علی‌اصغر کُردستانی، حسن زیرک، مظهر خالقی، علی مردان، عباس کمندی، عثمان هورامی و ساز بزرگانی چون یوسف زمانی، عندلیبی و کامکارها شده است.
هنر برای صلح
اساس انتخاب شهرهای خلاق در جهان از سال 2004 در یونسکو و به منظور نزدیک کردن شهرهای مختلف با فرهنگ‌های متنوع در تمام جهان پایه‌گذاری شد.
به گفته اسعد اردلان، دکترای روابط بین‌الملل و سرپرست تیم مطالعاتی "سنندج؛ شهر خلاق موسیقی"، یونسکو، بستر شهرهای خلاق را در هفت حوزه ایجاد کرد و در سال‌های بعد، بر پایه توانایی آن شهرها، شرایطی را برای عضویت اتخاذ کرد که بیایند و توانایی‌های خود را عرضه کنند و با شهرهای مشابه در دنیا تعامل و همکاری فرهنگی برقرار کنند.
این کارشناس روابط بین‌الملل به بُعد رقابتی این انتخابِ یونسکو گریزی زد و گفت: ظرفیت پذیرش 2 شهر از هر کشور، بستر رقابتی این انتخاب است چرا که این انتخاب، اصولی دارد، فرم‌هایی دارد، تاریخچه و توانایی‌هایی دارد که یک فرهنگ با آن عجین هست، بنابراین شهرها بر اساس میزان توانایی‌هایشان داوطلب می‌شوند و باید به گونه‌ای آن شاخص را عرضه کنند که یونسکو در آینده، آن شهر را با ابتکارات ناشی از آن توانایی‌ها انتخاب نماید.
او می‌گوید: اصولاً خشونت‌ها و جنگ‌ها بیشتر ناشی از عدم شناخت کشورها از یکدیگر شکل می‌گیرد، اگر کشورها همدیگر را بشناسند و تنوع فرهنگی در جهان پذیرفته شود، به صلح و پیشرفت جوامع کمک می‌کند به همین دلیل وقتی این پروژه فرهنگی شروع شد، مطالعه کردیم و دیدیم سنندج از نظر موسیقی، این ظرفیت را دارد؛ و این بدان معنا نیست که سنندج در حوزه‌های دیگر ظرفیت ندارد، امّا موسیقی برجسته‌تر بود و فکر کردیم در فضای ایران هم، برای شهر سنندج امتیاز بزرگی‌ست، چرا که بسیاری از موزیسین‌ها و ارکسترهای زمانِ حال ما، زاده‌ی سنندج هستند و یا در این شهر رشد و نمو کرده‌اند، با تکیه بر این موارد، یکسال و نیم مطالعه کردیم، اصولی که یونسکو در فرم‌هایش از ما خواسته بود، خوشبختانه فرم‌ها را بموقع تسلیم کردیم و اطمینان هم داشتم که برابر معیارهای یونسکو انتخاب می‌شویم و صبر کردیم تا خود یونسکو جواب دهد و امسال در هفت رشته، تعداد 66 شهر از سراسر دنیا انتخاب شدند که خوشبختانه 2 شهر ایرانی سنندج بعنوان شهر خلاق موسیقی و بندرعباس بعنوان شهر خلاق صنایع دستی، گوی سبقت را از دیگر شهرها ربودند.
سرپرست تیم مطالعاتی "سنندج؛ شهر خلاق موسیقی"، درباره برنامه‌های آتیه یونسکو عنوان کرد: البته ما چهار سال دوره آزمایشی داریم و باید تحت نظارت سازمان یونسکو، زیرساختها و برنامه‌هایی را اجرا کنیم که آنها پیش‌بینی کرده‌اند و پس از این چهار سال، یک ارزیابی نهایی انجام خواهد گرفت، با این شرط که همواره این نظارت وجود دارد تا بودنِ شهر سنندج در شبکه شهرهای خلاق، تداوم بخشیده شود، البته اگر شهری قبول شود و در آن آزمون چهار ساله‌ی اوّلیه هم برگزیده شود، امّا نتواند برنامه‌های مورد نظر سازمان یونسکو را ادامه دهد، ممکن است از عضویت این شبکه کنار گذاشته شود.
اردلان در ادامه از اهداف این انتخاب پرده برداشت و گفت: این انتخاب، یک برنامه بلندمدت است، اوّل؛ شهر جهانی می‌شود، دوم؛ با دیگر شهرهای حوزه موسیقی در جهان تعامل خواهد داشت و این هم به رشد شهر در زمینه فعالیت‌های فرهنگی، صنعت گردشگری و توریسم کمک می‌کند و هم به توسعه شغل، مشاغل، کارآفرینی و کاهش فقر رونق خواهد بخشید.
سرپرست تیم مطالعاتی طرح، این کارِ بزرگ و جهانی را بدون تیم حرفه‌ای غیرممکن دانست و بیان کرد: در این مدت از متخصصان حوزه تاریخ، مردم‌شناسی و موسیقی در کُردستان بهره گرفتیم، کمیته کاری به مدت یک سال مطالعات خود را شروع کرد و اطلاعات تاریخی مکتوب، تصاویر، اسناد و مصاحبه‌های انجام شده با اهل فن گردآوری شد.
این استاد روابط بین‌الملل، طرح "سنندج؛ شهر خلاق موسیقی" را مدیون ظرفیت بزرگ علمی، هنری و موسیقایی شهر سنندج و استان کُردستان دانست.
پیشتر در ایران شهرهای اصفهان بعنوان شهر خلاق صنایع دستی و رشت بعنوان شهر خلاق غذا ثبت جهانی شده است.
دیپلماسی شهری
درهم‌تنیدگی موسیقی سنندج با عرفان هورامان، خویشاوندی با موسیقی منطقه لیلاخ و سارال و پیوند ناگسستنی با قهرمانی و دلدادگی‌ها در فُلکلور مناطق کُردنشین بر غنای موسیقی این شهر افزود و رفت تا به شهر خلاق موسیقی لقب گرفت.
دکترای شهرسازی و معاون فرهنگی و اجتماعی شهردار سنندج، تأثیرات و دستاوردهای پیوستن شهر سنندج به شبکه خلاق موسیقی یونسکو را بیان کرد و گفت: شهر خلاق، فضایی است که در آن فعالیت‌های جدیدی رخ می‌دهد و مسئولان این شهر، خدمات مختلف را با زیرساخت‌های اجتماعی و اقتصادی و نیز با بهره‌گیری از بهترین روش‌ها ارائه می‌دهند.
سرکه‌وت نجفی، بر این باور است، شهری که بتواند به شکل خلاقانه، همکاری جمعی را در راستای خدمات بیشتر بکار گیرد، بی‌شک موفق‌ترین شهر خواهد بود .
او می‌گوید: تا قبل از پیوستن سنندج به شبکه خلاقِ یونسکو در زمینه موسیقی، تمام فعالیت‌ها به صورت محلی و مختص به خود نگاشته می‌شد، ولی امروز بعنوان میراث جهانی معرفی می‌شود و بعنوان یک پل ارتباطی و به صورت دیپلماسی شهری، با توجه به تفاهم‌نامه‌های منعقد در جهت تبادل روابط بین 243 شهر، از شهرهای متصل به شهر خلاق یونسکو خواهد بود .
نجفی یادآوری کرد: با پیوستن به شبکه شهرهای خلاق، تعهدی در جهت اشتراک گذاشتن تجربیات ایجاد می‌شود، فعالیت‌های مثبت در میان بخش‌های خصوصی و عمومی جامعه بوجود می‌آید تا آفرینش، تولید و توزیع فعالیت‌ها، محصولات و خدمات فرهنگی تقویت شود، بنابراین پیشرفت پایدار شهری با خلاقیت در پیشرفت اقتصادی، فرهنگی و زیست‌محیطی در همه ابعاد از مهمترین موضوعات مطرح شده در دهه‌های اخیر است که همه امکانات و تدابیر به این هدف نایل شوند.
این متخصص شهرسازی می‌گوید: یکی از مزیت‌های شاخص این اتفاق، ایجاد برند است.
او معتقد است در پارادایم‌های شهری، هر شهر برای خود سناریویی دارد که قطارِ رویدادها در جهت طرح‌های توسعه شهری بر ریل این سناریو در حال حرکت است.
از همین منظر یکی از چالش‌های اصلی سنندج در دهه‌های گذشته، نبود سناریوی جامع و همه‌پسند با توجه به پتانسیل‌های متعدد شهری بود که این اتفاق می‌تواند بعنوان یک برند شهری عمل کرده و منجر به توسعه پایدار شود .
سنــه؛ مهد آفرینش هنر
به سراغ شهردار سنندج رفتیم.
از دلایل یا پتانسیل‌های هنری و روند ثبت سنندج بعنوان شهر خلاق موسیقی پرسیدیم، حشمت‌الله صیدی، گفت: شهر سنندج یا "سنــه" یا "سنه‌دژ"، دارای پیشینه‌ای کهن از مدنیت و تاریخ و پشتوانه‌ای بی‌مانند از موسیقی که شامل؛ آواها، ملودی‌ها، تکثر شعر، تنوع ترانه و ادوات موسیقی است، در این شهر، سبک‌های متفاوت آیینی، عرفانی، سنتی (محلی و بومی)، همواره به توسعه فرهنگی و اجتماعی منطقه یاری رسانده است، به عبارتی دیگر؛ این درب هنری همواره بر پاشنه تأیید و ترغیب همگان چرخیده است.
او می‌گوید: یکی از ویژگی‌های موسیقی سنندج این است که این شهر از دیرباز، جایگاه اشخاص و خانواده‌هایی است که محل رُشد، آموزش و آفرینش هنر بوده‌اند مانند؛ استاد سیّد علی‌اصغر کُردستانی، خانواده‌های کامکار، عندلیبی و یوسف زمانی، که بر اساس این فرصت، در تاریخ 10 دی ماه 1396 شهرداری سنندج در خصوص اعلام کاندیداتوری خود، بعنوان شهر خلاق موسیقی در شبکه شهرهای خلاق یونسکو برای سال 2019 مکاتباتی انجام داد.
صیدی، اظهار داشت: برای امورات پژوهشی و امکان‌سنجی، با صاحب‌نظران و بزرگان موسیقی ایران، استان و ارگان‌های فرهنگی مرتبط، جلسات متعددی برگزار کردیم و کارگروهی در زمینه موسیقی در سنندج تشکیل دادیم و همچنین پس از آن در دبیرخانه شهر خلاق موسیقی، برگزاری جلساتِ پژوهشی، انجام بیش از 2 هزار نفر ـ ساعتِ کاری، طراحی و راه‌اندازی وب سایت شهر خلاق، پروپوزال نهایی به آدرس www.sanandajcreativecity.org تهیه و برای ثبت نهایی به دفتر ملی یونسکو در پاریس ارسال شد.
شهردار سنندج می‌گوید: با پیگیری‌ها و انجام کارهای مربوطه، خبر مسرت‌بخش ثبت جهانی سنندج بعنوان شهر خلاق موسیقی در تاریخ 8 آبان ماه 98 برابر 30 اکتبر 2019 از طرف سازمان جهانی یونسکو، شور و شعف فراوانی در بین شهروندان و اهالی هنر بوجود آورد.
امید است این موفقیت بزرگ به همت همگان و بر مبنای عدالت اجتماعی و تعاملات زیست‌محیطی، موجب توسعه پایدار، رشد اقتصادی شهر و مدیریت شهری شود.
در طول تاریخ آنچه موجب برداشتن گام‌های بلند به سوی کامیابی و تغییرات مثبت در شیوه زندگی انسان‌ها شده است، اندیشه‌های تکامل یافته به سوی خلاقیت است که از آن رو شهرها، مرکز ثروت ملت‌ها هستند، امّا در قرن جدید ماهیت تولید ثروت و توسعه تغییر کرده و زیربنای آن ایده خلاق به تولید خدمات، تبدیل شده است.
بدین روی، حرکت به سمت ایجاد و تحقق شهر خلاق به جهت شکل‌گیری بسترهای جامعه بسیار مهم و ضروری است که بر اساس تحقیقات انجام شده از سوی مؤسسات، دانشگاه‌ها و شخصیت‌های مطرح فرهنگی و هنری، شهر سنندج بالاترین پتانسیل را در حوزه موسیقی دارد.
سازمان یونسکو بر آن شد در خاورمیانه به ایران بیندیشد.
سازمان یونسکو نتوانست از سنندج در قلب تاریخ چشم‌پوشی کند.
انتخاب سنندج بعنوان شهر خلاق موسیقی در جهان، توپ سرگردان شانس نیست در زمین شهرداری سنندج، بلکه تعهدی است بر دوش همگان، فرصتی است بر گرده هنرپَرور این سرزمین، انتخابی در جیب سیاستمداران و مسئولان کشور و استان کُردستان است برای دیده‌شدن، چه بسا تصمیمات و اقدامات بجا در بزنگاه‌های تاریخی درباره این شهر و موسیقی این دیار به پلورالیسم (کثرت‌گرایی) در سپهر فرهنگی ما بینجامد.
نگاه سخت‌افزاری به مقوله فرهنگ اشتباه است و باید با همان دیدگاه فرهنگی به شاخصه‌های فرهنگی اندیشید و از جذب توریست، مسافر، ایجاد درآمد پایدار، تولید سرمایه مادی و معنوی تا عبور از مرزهای منطقه‌ای و سرازیر شدن به اقیانوس‌های جهانی فروگذار نکرد تا سازمان‌های فرهنگی بین‌المللی به این حجت برسند که در انتخاب شهرهای خلاق و صلح‌طلب در ایران درنگ کرده‌اند نه تعجیل.
جان کلام این است که پس از این تاریخ، باید هنر و موسیقی را به دیگر شاخصه‌های کُردها مانند؛ مردانگی، مهربانی و میهمان‌نوازی اضافه کرد.
سنندج، مرکز استان کُردستان با جمعیّتی بیش از 414 هزار نفر در غرب کشور واقع شده است.
گزارش: بهزاد احمدی