بازار تاریخی اردبیل از قدیمی ترین مراکز تجاری و اجتماعی شهر اردبیل محسوب می شود. کارکرد این مجموعه صرفا بازرگانی و تجاری نیست و در کنار آن کارکرد فرهنگی اجتماعی مهمی در شهر اردبیل داشته است. به عنوان مثال بازار تاریخی اردبیل در برگزاری آیین‌های عزاداری جایگاه ویژه‌ای دارد. در اردبیل رسم است که در طول مراسم دهه محرم، دسته های عزاداری تمامی محلات به ترتیب از تالار اصلی بازار عبور و به نوبت برای دقایقی عزاداری می کنند. در طول تاریخ معاصر بازاریان اردبیل نقش قابل ملاحظه ای در پیروی انقلاب اسلامی و پشتیبانی از رزمندگان در طول جنگ تحمیلی ایفاء کردند.
از آنجا که بازار اردبیل جزو مراکزی است که با تاریخ و هویت این شهر گره خورده است، از نظر معماری و مردم شناسی هم جزو جاذبه های گردشگری شاخص استان محسوب می شود و حفظ و مرمت آن اهمیت ویژه ای دارد.
به گزارش
خبرگزاری صدا و سیما، پژوهشگر تاریخ اردبیل در باره پیشینه این مجموعه می گوید: منابع موجود از سده چهارم هجری قمری ، بازار اردبیل را به صورت صلیبی که مسجدی در وسط آن قرار گرفته، تشریح کرده‌اند. این بازار تاریخی در سده‌های 7 و 8 رونق زیادی داشته است. مجموعه بازار تاریخی اردبیل شامل تیمچه‌ها، منازل، مسجد و حمام است که عمارت تاریخی کنونی از مجموعه آثار به جا مانده از دوره سلجوقی، صفوی تا قاجاریه است و عصر صفویه اوج رونق این بازار بوده است.
محمود هدایتی می افزاید: بازار بزرگ سنتی و سرپوشیده اردبیل در سال 1307 هجری شمسی به دنبال احداث خیابان اصلی شهر (خیابان امام فعلی) به دو قسمت شمالی و جنوبی تقسیم شد و یکپارچگی خود را از دست داد. با آغاز دهه 30 نیز به دنبال احداث خیابان آیت ا... کاشانی فعلی بخش های دیگری از بازار سنتی نیز تخریب شد. عاقبت این بنای تاریخی در تاریخ 27 مرداد 1364 با شماره ثبت 1690 به ثبت ملی رسیده است و از همان زمان تاکنون بافت و مساحت کلی بازار حفظ شده است.
وی ادامه می دهد: عرصه موجود بازار سنتی اردبیل حدود هفت و نیم هکتار است و از صنف ها و بخش های مختلفی تشکیل شده است. مجموعه كنونی شامل بخش هایی مثل راسته اصلی بازار، راسته پیر عبدالملك، راسته قیصریه، راسته كفاشان، راسته غلامان، بازار زرگران، سراجان، پنبه فروشان، مسگران، چاقو سازان، آهنگران، سرای خشكبار (حاجی میرزا)، سرای گلشن، سرای وکیل، سرای نو یا زنجیرلو، سرای حاج احمد، سرای حاج شكر، سرای مجیدیه، سرای امام جمعه، سرای دوگچی و تیمچه زنجیرلی است.
کارشناس شهرسازی اسلامی هم در باره معماری بازار تاریخی اردبیل می گوید: این مجموعه مملو از طاق‌هایی به شکل جناغ و گنبدهایی ساده است. پهنای طاق نمای حجره‌ها به طور میانگین 3 متر و قطر ستون‌های طاق‌ها حدود 80 سانتی متر است. نور و فروغ این بازار از طریق شکاف‌های تعبیه شده در حفاظ‌های گنبدی فراهم شده که زیبایی بی نظیری را به فضای درونی بازار بخشیده است.
دکتر سامان ابی زاده می افزاید: با اینکه زمان زیادی از احداث بازار تاریخی اردبیل گذشته است، اما همچنان این بازار به عنوان بازار اصلی اهالی شهر اردبیل محسوب می‌شود.
مرمت های انجام شدهمعاون میراث فرهنگی اداره کل میراث فرهنگی، صنایع دستی و گردشگری استان اردبیل می گوید: بعد از انقلاب اسلامی اقدامات زیادی برای مرمت بازار تاریخی اردبیل انجام شده و هر سال بخشی از این مجموعه بازسازی شده است.
کریم لطفی می افزاید: از جمله اقداماتی که درباره مرمت بازار تاریخی اردبیل در سالهای گذشته انجام شده است مرمت و بهسازی راسته علافان، کفاشان، قیصریه، سرای انجیرلو و راسته بازار خشکبار فروشان است و عملیات مرمت راسته بازار چاقوسازان نیز حدود یکسال پیش به صورت کامل تکمیل شد.
وی با بیان اینکه تمامی استادکاران لازم برای مرمت بازار تاریخی اردبیل در خود این شهر حضور دارند خاطرنشان می کند: در دهه های گذشته برخی بناهای زبده اردبیل اجرای پروژه های مشابهی را در سایر شهرهای تاریخی کشور نیز عهده دار شده اند.
لطفی تصریح می کند: کل عملیات مرمت بازار سرپوشیده اردبیل برابر با الگوهای بومی ایرانی – اسلامی انجام می شود و از هیچگونه المان های جدید در این طرح استفاده نمی شود و خوشبختانه بناهای شاغل در عملیات مرمت توانمندی و مهارت کاملی در ارجای طاق و گنبد و ... دارند.
ادامه عملیات مرمت در سالجاریمدیرکل میراث فرهنگی، صنایع دستی و گردشگری استان اردبیل از تلاش برای تسریع عملیات مرمت بازار تاریخی شهر اردبیل تا پایان سال جاری خبر می دهد و می گوید: در حال حاضر عملیات مرمت در دو سرای وکیل و امام جمعه بازار تاریخی اردبیل در حال اجرا است.
نادر فلاحی با بیان اینکه عملیات عمرانی مرمت سرای وکیل رو به اتمام بوده و 6 رواق آن باقی مانده است می افزاید: عملیات مرمت سرای امام جمعه نیز بیش از 90 درصد پیشرفت دارد و با انجام عملیات مرمت ، 80 باب مغازه در سرای وکیل و 40 باب مغازه در سرای امام جمعه ساماندهی شده و این موضوع به رونق اقتصادی بازار کمک خواهد کرد.
فلاحی می افزاید: علاوه بر این مرمت سرای حاجی یوسف نیز در دستور کار است و برای آغاز مطالعات آن از وزارت میراث فرهنگی اعتبار درخواست شده است.
کندی عملیات مرمت بخاطر تامین آجررئیس جامعه اسلامی اصناف و بازاریان استان اردبیل می گوید: اگرچه اقداماتی برای مرمت بازار تاریخی اردبیل انجام شده است، اما لازم است سرعت عمل مسئولان بیشتر شود.
سعید ایرانی جم با بیان اینکه مرمت سرای وکیل پس از چند سال هنوز پایان نیافته و مرمت سرای امام جمعه پس از سالها پیگیری توسط کسبه در حال انجام است می افزاید: خود بازاریان مشارکت کاملی در مرمت این مجموعه دارند و بیش از 80 درصد هزینه مرمت را نیز پرداخت می کنند. به این صورت که هزینه بنا و تمامی مصالح بجز آجر بر عهده بازاری ها است و اداره کل میراث فرهنگی تنها هزینه آجر را تامین می کند که آن را هم به کندی تحویل می دهد و باعث شده سرعت کار بسیار پایین بیاید. با این وضعیت بازاریان حاضرند حتی هزینه آجر را هم پرداخت کنند اما محیط کسب و کارشان سریع تر مرمت و بهسازی شود.
وی با رد بالا بودن هزینه طراحی و نقشه در بحث مرمت بازار گفت: کل سازه و طرح قدیمی سر جای خود است و مغازه ها هم به یک سبک مشخص بر اساس آن بازسازی می شوند و هیچ راهرو و سرایی جابجا نمی شود که بخواهند برای آن سازه ها نقشه جدیدی بکشند.
وی تصریح می کند : در حال حاضر وضعیت استحکام بنای بازار حاج یوسف و کاروانسرای زنجیرلو در حد بحرانی است و در صورت ادامه تعلل مسئولان برای مرمت هرچه سریع تر آن ممکن است با حوادث تلخی مواجه شویم . مرمت سرای پنبه فروشان و "اونچی میدان" بازار زرگران هم در الویت بعدی قرار دارد و در حال حاضر سقف بنای سراهای یاد شده با شمع بندی سرپا مانده است.
وی تاکید می کند: خوشبختانه اکثریت کسبه راسته ها و سراهای مختلف بازار تاریخی اردبیل همواره مشتاقانه و داوطلبانه پیگیر انجام عمیات مرمت و بهسازی هستند و معدود مغازه هایی هم که مشکل حقوقی دارد با عنایت دستگاه قضایی پرونده آنها به سرعت حل و فصل می شود.
در چهار دهه گذشته حدود نیمی از بازار تاریخی اردبیل که نیاز به بازسازی فوری داشته اند، مرمت شده اند اما جا دارد با همکاری بیشتر مسئولان و بازاریان، سرعت عملیات مرمت افرایش یابد. برای این منظور لازم است تصمیم های جدیدی برای تامین به موقع آجر مورد نیاز برای انجام عملیات مرمت اتخاذ شود.