اروندرود، بیش از چهار دهه انتظار

به گزارش خبرگزاری صدا و سیما مرکز آبادان؛ ایستادن در ساحل زیبای اروندرود در شهرستان آبادان لطف خاصی دارد. رودخانه ای زیبا و  خروشان که یادآور خاطرات تلخ و شیرین بسیاری برای مردمان این دیار است.

برای مردمان این خطه، اروندرود سمبل مقاومت، سلحشوری، عظمت و شکوه است، رودی که حماسه مردان غواص در عملیاتهای والفجر هشت و کربلای چهار با نامش گره خورده است .

از طرفی اروند رود سمبل خطه جنوب است آبادان و خرمشهر با اروند رود زنده اند  با او جان گرفته اند و تا اروندرود هست آنها نیز هستند. آنها از طریق اروند رود با همه جهان در تماسند و از طریق آن ارتزاق می کنند.

جغرافیای اروند رود

در جلد سوم کتاب جغرافیایی گیتا شناسی آمده است : اروندرود که عراقیها به آن شط العرب نیز می گویند از تلاقی رودخانه های دجله و فرات در نقطه ای به نام القرنه در خاک عراق در صدوده کیلومتری شمال غربی آبادان تشکیل می شود و به سوی جنوب شرقی از کنار شهر بصره می گذرد، شهرستان خرمشهر و آبادان را طی می کند و در هشت کیلومتری جنوب شهر اروند کنار به خلیج فارس می ریزد. طول بخش مرزی این رودخانه 84 کیلومتر است. 

سابقه تاریخی نام اروند

اروند، رودخانه خروشانی است که اسمش به اُبُهتش می آید. در فرهنگ لغت معانی زیادی برای کلمه اروند آمده است همچون" شکوه ،چالاک،و نیرومند".

این رودخانه از دیر باز مورد توجه ایرانیان بوده است و ایرانیان باستان به دلایل مذهبی نیز به این رودخانه توجه خاصی داشتند زیرا بر اساس روایات مذهبی ایران باستان یکی از 7 رودخانه مقدس اوستایی است که  سوشیانت ( موعود زرتشتی ) از کنار این رودخانه ظهور می کند. 

اين رود در زمان هخامنشيان تيگر يا تيگرا و در زمان ساسانيان اروندرود نام داشته و شهر تيسفون، بزرگ‌ترين مركز تمدن و قدرت دنياي آن روز بر كرانۀ آن قرار داشته است.

در شاهنامه فردوسی نیز از اروند یاد شده است.

اگر پهلوانی ندانی زبان                                به تازی تو اروند را دجله خوان

به اروند رود اندر آورد روی                          چنان چون مرد دیهیم جوی

همچنین ابونصر علی بن احمد اسدی طوسی شاعر و نویسنده ایرانی قرن پنجم هجری در اثر حماسی خود گرشاسپ‌نامه از اروند رود نام برده است .

فرستاده از دین به کشور درود                        گشاینده بی کشتی اروندرود

حمدالله مستوفی در کتاب "نزهة القلوب"پس از وصف رودخانه های دجله و فرات و وصل این دو با یکدیگر می نویسد:" آبهایی که از خوزستان در می رسد ، به آن جمع کرده ، شط العرب می شود و فرس آنرا اروند رود خوانند" که این خود نشان می دهد که از قدیم نام اروند  به آن اطلاق می شده است .

گرچه اروند رود تحت حاکمیت ایران و عراق قرار دارد اما در واقع بر اساس معاهده 1975 الجزایر یک آبراه بین المللی محسوب می شود. 

 اهمیت استراتژیک رودخانه اروند

اروندرود زیبا ، پرآب ترین و عریض ترین رودخانه مرزی کشور و تنها رودخانه مرزی قابل کشتی رانی ایران است. اروندرود همچنین تنها رودخانه مرزی کشور است که دو بندر بزرگ (آبادان و خرمشهر ) را در کنار خود جای داده است .

هیچ رودخانه ای در ایران به اندازه اروندرود در حیات سیاسی و اقتصادی ایران نقش نداشته است . اروندرود از دیر باز مورد مناقشه بین ایران و همسایه غربی اش بوده است.کشورهای ایران و عثمانی از دوره صفویه تا دوره قاجار درگیریهای زیادی بر سر مالکیت اروند رود با یکدیگر داشته اند .

همچنین مالکیت بر سر اروندرود، بهانه اصلی حزب بعث عراق در حمله به ایران بود. به همین دلیل  در سال 1359 با نقض معاهده 1975 الجزایر و برای تصرف کامل اروند رود به ایران حمله کرد.

همچنین در پیش از انقلاب 70 درصد کل صادرات و واردات کشور از طریق رودخانه اروند و بندر خرمشهر انجام می شد. که این رقم هم اکنون به دلیل لایروبی نشدن این رودخانه مرزی، بسیار کاهش یافته است .

همچنین وجود منابع نفتی بسیار زیاد و متعدد در منطقه اهواز، پالایشگاه آبادان، مجتمع های بزرگ پتروشیمی در آبادان و بندر امام خمینی و همچنین بنادر بزرگ خرمشهر، آبادان  و بنادر اروندکنار در ایران و بنادر بصره و فاو در ساحل اروند رود بر اهمیت این رودخانه استراتژیک افزوده است .

از سویی دیگر در کشور عراق مهمترین منبع نفتی این کشور در زبیر و رمیله در اطراف اروند رود قرار دارد. میدان های نفتی ذیقار نیز در شمال غربی بصره  قرار دارند. عمده ترین تاسیسات صنایع گاز مایع عراق در منطقه جنوبی این کشور و در نزدیکی اروند رود واقع است . همچنین دو واحد گاز طبیعی در زبیر  و مجتمع گاز رمیله در نزدیگی بصره واقع هستند. که احداث این مجتمع های پتروشیمی بیش از  3 میلیارد دلار برای عراق هزینه در بر داشته است .وجود این همه صنایع  پتروشیمی و نفتی عراق بر اهمیت استراتژیک و اقتصادی اروند رود افزوده است .

ایران دارای 89 رودخانه مرزی است که شامل هفده رودخانه مشترک با کشورهای همجوار، چهار رودخانه ورودی و 64 رودخانه خروجی است که قطعا بر اساس آنچه که گفته شد رودخانه اروند، تاثیر گزارترین رودخانه های کشور در سرنوشت سیاسی و اقتصادی کشور و حتی منطقه بوده است .

لایروبی اروندرود

طی چندین سال گذشته بارها و بارها مسئولین کشورمان بحث ضرورت لایروبی اروند رود را مطرح کرده بودند اما طرف عراقی خیلی تمایل به این امر نداشت. مشکلاتی که عراقی ها در چند سال گذشته در درگیری با داعش داشته اند یکی از دلایل عدم توجه آنان به لایروبی اروند رود بود.

اما حل شدن مشکل داعش در عراق و اصرار مسئولان ایرانی موجب شد تا طرف عراقی در سفر اخیر رییس جمهور کشورمان به عراق بطور قطعی برای لایروبی اروند رود توافق کند.

البته عراقی ها هم چندین بار تمایل خود به لایروبی اروند رود  را ابراز  بودند ولی همانگونه که گفته شد مشکلات جنگهای داخلی با داعش مانع از اجرای قطعی این امر بود.

یک کارشناس کشتیرانی نیز در این زمینه گفت: اروند رود آخرین بار در سال 1356 با توافق ایران و عراق و توسط شرکتهای بین المللی و بر اساس قرارداد 1975 الجزایر  لایروبی شد.

«عبدالکریم دریس» همچنین گفت: تا پیش از جنگ تحمیلی شناورهای با ظرفیت هشتاد هزار تن قادر به تردد در آبراه بین المللی اروند رود بودند. همین امر موجب شده بود که این رودخانه یکی از پر ترددترین رودخانه های منطقه باشد. اما پس از جنگ با وجود شناورهای غرق شده در این آبراه و نیز رسوب گل و لای این ظرفیت به کمتر از ده هزار تن کاهش یافت .

توافق ایران و عراق برای لایروبی اروند رود قطعا نقطه عطفی در سرگذشت این رودخانه استراتژیک خواهد بود.

هادی حق شناس معاون امور دریایی سازمان بنادر و دریانوردی کشور از عملیات اجرایی لایروبی اروند رود در بخش عراق پس از سال‌ها ، در ماه های آینده خبر داد.

وی با بیان اینکه انجام همه عملیات لایروبی و تامین هزینه ها بین ایران و عراق مشترک خواهد بود افزود: پس از توافق روسای جمهور کشورمان و عراق برای لایروبی اروند رود، کمیته ای فنی تشکیل شده که ارزیابی های لازم را برای انجام این امر انجام می دهد.

نوراله اسعدی مدیر کل بندر و دریانوردی خرمشهر هم با اشاره به ضرورت لایروبی اروند رود گفت: در 84 کیلومتر مسیر مرزی اروند رود  هفت نقطه بحرانی وجود دارد که هزینه لایروبی آن  210میلیون یورو  است .

وی ظرفیت تخلیه و بارگیری بندر خرمشهر را حدود 150 هزار کانتینر در سال اعلام کرد و گفت: با لایروبی اروندرود ، ظرفیت سالیانه کانتینری این بندر در آینده  به 300 هزار کانتینر  افزایش می یابد .

اسعدی ظرفیت تخلیه و بارگیری این بندر را  3 و نیم میلیون تن در سال اعلام کرد و افزود: تا سال 1400 قرار است که این ظرفیت به بیش از 5 میلیون تن برسد که این مهم نیز با لایروبی اروندرود  امکان پذیر است .

رضا سفاری مدیر بنادر و دریانوردی آبادان نیز با ضروری خواندن لایروبی اروند رود گفت: عمق رودخانه اروند در دهانه، در هنگام جزر به 2 و نیم متر می رسد، که بسیار کم است و این امر مشکلات بسیاری را برای تردد شناورهای بزرگ ایجاد کرده است .

وی افزود: در حال حاضر شناورها با ظرفیت حداکثر 5 هزار تن تردد می کنند در حالی که پس از لایروبی، شناورهای با ظرفیت 12 هزار تن هم می توانند تردد کنند.

مدیر بنادر و دریانوردی آبادان همچنین افزود: میزان گل و لای اروند رود،  35 میلیون متر مکعب پیش بینی شده است که پس از لایروبی، عمق اروند رود بطور  میانگین  8 متر خواهد شد.

خط تالوگ یا خط القعر اروند مبنای لایروبی

تالوگ یک واژه آلمانی به معنی دره است و خط تالوگ یا خط القعر به عمیق ترین قسمتهای رودخانه اطلاق می شود. تقسیم رودخانه بر مبنای "خط تالوگ" در رودخانه‌هایی که قابل کشتیرانی می‌باشند مرسوم است، در این حالت خط تقسیم از وسط عمیق ترین قسمت رود می‌گذرد و آنرا به دو قسمت مساوی تقسیم کرده و به عنوان خط مرزی در نظر گرفته می‌شود. 

 و بر همین اساس خط القعر رودخانه اروند رود مبنای مرزی کشورهای ایران و عراق در مرز مشترک اروند رود قرار گرفته است.

اما برای لایروبی اروند رود یک مشکل باید حل شود. آن مشکل هم این است که به خاطر رسوبات فراوان خط تالوگ در رودخانه اروند تغییر کرده و به سمت عراق متمایل شده است .

نوراله اسعدی مدیر کل بندر و دریانوردی خرمشهر گفت: یکی از مباحث پیش روی لایروبی اروند رود ، انحراف مسیر این رودخانه و تغییر خط تالوگ است که از نظر فنی مشکلاتی را ایجاد کرده است.

وی افزود: طی سالهای گذشته 10 کیلومتر خط‌ القعر آب به‌سمت عراق در اروند جابه‌جا شده است.‌ احیای خط‌‌ القعر قدیمی که در توافق‌نامه الجزایر به آن اشاره شده به میلیون ها مترمکعب لایروبی نیاز دارد که یا باید این عملیات سنگین لایروبی و بازگرداندن اروند به مسیر اصلی انجام شود یا اینکه باید سراغ خط‌‌ القعر جدید برویم که داخل خاک عراق است.

عبدالله سامری نماینده خرمشهر در مجلس شورای اسلامی نیز در این زمینه گفت: جابه‌جا شدن خط تالوگ بزرگ‌ترین مشکل در لایروبی نشدن اروندرود بوده است. این خط به سمت کشور عراق پیشروی کرده و عراق خواهان بازگشت ایران به قرارداد ۱۹۷۵ الجزایر است.

وی افزود: رفع این مشکل، با توجه به شرح وظایف وزارت امور خارجه به این وزارتخانه برمی‌گردد و باید زودتر انجام شود.

شناور سازی مغروقه ها

یکی دیگر  از مباحث بسیار مهم در مورد لایروبی اروند، شناور سازی مغروقه های این رودخانه است در در دوران جنگ تحمیلی بسیاری از شناورهای کوچک و بزرگی که در بنادر آبادان و خرمشهر پهلو گرفته بودند فرصت خروج از این رودخانه را پیدا نکردند و در این رودخانه غرق شدند.

محمد راستاد مدیر عامل سازمان بنادر و دریانوردی نیز پیشتر در این زمینه گفته بود: یکی از اصلی‌ترین برنامه‌هایی که سازمان بنادر درطول سال های گذشته دنبال کرده شناور سازی مغروقه‌هایی بوده که از دوران جنگ در دو رود کارون و اروند باقی هستند  و با توجه به اینکه این مغروقه‌ها حرکت کشتی های با وزن و ظرفیت بالا را محدود می کنند از این رو خارج سازی آنها یک اولویت مهم بوده است.

عادل دریس مديركل بنادر و دريانوردي استان خوزستان نیز در این زمینه گفت: در مجموع 66 فروند شناور مغروقه در آبراه اروند شناسايي شده كه 15 فروند آن در طرف عراق، سه فروند در مرز مشترك و 48 فروند آن در طرف ايران قرار گرفته است. در اين راستا پروژه عمليات شناورسازي 39 فروند شناور مغروقه در سال 1395 آغاز شده بود که تاكنون 21 فروند شناور مغروقه خارج سازي شده است.

نوراله اسعدی مدیر کل بندر و دریانوردی خرمشهر گفت: مقرر شد که در کار گروه فنی، مسائل مرتبط با مغروقه های طرف ایرانی و عراقی، مغروقه های وسط آبراه اروند و نحوه انجام و چگونگی عملیات لایروبی و شناور سازی مغروقه ها بررسی و به کمیته هماهنگی دو کشور پیشنهاد شود.

پایان انتظار

بر اساس آنچه که مسئولان اعلام کرده اند ، لایروبی اروند رود ، پس از 4 دهه انتظار ،در ماه های آینده آغاز می شود ، حال در کنار اروند رود سرافراز می ایستیم و امیدواریم با انجام این پروژه بین المللی هر چه زودتر شاهد شکوفایی اقتصاد ملی باشیم.
آری اروند ، روزی مردان این مرزو بوم برای افتخار سینه به سینه تو زدند و امروز شناورهای لایروب برای تجدید افتخاری دیگر آبهای خروشان تو را خواهند شکافت. آری ، اروند رودی که پر از خاطره بودن ماست ، پر از لحظه دیدن غروب در ساحل رود
درکنار زمزمه اروند ، در پسین، ای رود بزرگ ، ما به زیبایی و روزهای پر فروغ تو می اندیشیم .

نویسنده: شاپور زبردست

گفتنی است به منظور موثق بودن اطلاعات تاریخی و علمی رودخانه اروند به منابع زیر مراجعه شده است.
((رژیم حقوقی اروند رود نوشته بهمن آقایی))

((مکان‌های جغرافیایی در بستر زمان به قلم مهرالزمان نوبان))

((نقش اروندرود در مناقشات ایران و عثمانی نوشته پروین رنجبر ))

((نزهة القلوب حمدالله مستوفی ))

((سایت بندر خرمشهر https://khorramshahrport.pmo.ir/))

((مقاله پژوهشی اروند رود نوشته روزبه پارساپور))

(( بحران آب در خاورمیانه نوشته غلامحسین نهازی))

((گیتاشناسی جلد 3 ))

((سرنوشت امضای خلعتبری نوشته سید جلال الدین مدنی))

((حقوق بین الملل عمومی نوشته محمدرضا ضیائی بیگدلی))